جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى، جازۋشى، شوقانتانۋشى:

جاقىندا قازاق مادەنيەتىندەگى ورنى بولەك تۇلعا – ۇلتىمىزدان شىققان تۇڭعىش ەتنوگراف، اعارتۋشى، فولكلورشى، تاريحشى، ساياحاتشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولدى. ال بيىل عالىمنىڭ شىعىس تۇركىستانعا – قاشقاريا جەرىنە جاساعان عىلىمي ەكسپەديتسياسىنا 157 جىل تولىپ وتىر. وسى ورايدا ءبىز بەلگىلى شوقانتانۋشى قالامگەر جارىلقاپ بەيسەنبايۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

«كۇنتيمەس» اتاۋىن العاش الكەي مارعۇلاننان ەستىدىم

– جارىلقاپ اعا، ءسىز – قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، ويشىلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عۇمىرى مەن شىعارماشىلىعىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، ونىڭ ساپارلارىنىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتكەن، ءومىر سۇرگەن جەرلەرىن ارنايى ارالاعان، سونىڭ ناتيجەسىندە بىرنەشە كىتاپ جازعان قالامگەرسىز. ءسىزدى شوقان تۇلعاسى قالاي قىزىقتىردى؟

– بالكىم، سول كەزدەردە جاستار گازەتىنىڭ ءجۋرناليسى بولماسام، شوقان تاقىرىبىنا كەلمەۋىم دە مۇمكىن بە ەدى. ماعان وتكەن عاسىردىڭ 70-80-جىلدارىندا سەرگەك ساناتكەر سەيداحمەت بەردىقۇلۇلى باسقارعان «جاس الاش» باسىلىمىندا قىزمەت اتقارۋ باقىتى بۇيىردى. ىزدەنەم دەگەن جۋرناليسكە اعىل-تەگىل مۇمكىندىكتەردى مولىنان ۇسىناتىن وسى قۇتتى ۇستاحانادا سول كەزەڭدە وڭشەڭ قالامى جۇردەك جىگىتتەر مەن قىزدار ىستەپ، ء بارىمىز دە سان ءتۇرلى توسىن تاقىرىپتاردى تالاسا-تارماسا كوتەرەتىن، بىرىمىزدەن-ءبىرىمىز اسىپ تۇسۋگە ۇمتىلاتىن شىرايلى شىعارماشىلىق احۋال  اياسىندا قولتاڭبامىزدى قالىپتاستىردىق. مەنىڭ ستۋدەنت كەزىمنەن جيناپ جۇرگەن شاعىن كىتاپحانامدا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 1958 جىلى ورىسشا باسىلعان تاڭدامالى شىعارمالار جيناعى بار-تىن. ءبىر كۇنى سول كىتاپتى قايتالاي پاراقتاپ وتىرعانىمدا، عالىمنىڭ 1856 جىلى جازعان «ىستىقكول  ساپارىنىڭ كۇندەلىگى» بۇرىنعىداي ەمەس، باسقاشا قىرىنان اسەر ەتىپ، «وسى ساپار ىزىمەن بۇگىنگى كۇنى ءجۇرىپ وتسە عوي، شىركىن» دەگەن كادىمگى جۋرناليستىك قىزىعۋشىلىعىمدى وياتتى. ءارى ورايى دا كەلىپ تۇر: سول 1975 جىلى شوقاننىڭ تۋعانىنا 140 جىل تولماق ەكەن. دەرەۋ ساپار مارشرۋتىن كۇندەلىك بويىنشا كارتاعا تۇسىرۋگە كىرىستىم. وسى ايماقتى ارالاعان باسقا دا ساياحاتشىلاردىڭ جولجازبالارىمەن تانىستىم. ءبارىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ دايىنداعان سوڭ رەداكتورىمىز سەيداحمەت اعانىڭ الدىنا كىردىم. ول كىسى ەرەكشە قۋانىپ، ءۇش كەزەڭگە بولىنگەن ىسساپارعا شىعۋعا رۇقسات بەردى. ساپار بارىسىندا سول كۇندەلىكتى جازعان كەزدە 20 جاستا عانا بولعان شوقاننىڭ  ۇلىلىعى، عالىمدىعى، بايقامپازدىعى، وي جۇيرىكتىگى، جازۋ شەبەرلىگى، قالامگەرلىك قارىمىنا تالاي رەت ءتانتى بولدىم. اقىرى جاستار گازەتى بەتىندە بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ تۇرعان جولساپار ماقالالار سەرياسى ارقىلى ءوزىمنىڭ دە شوقانتانۋشىلار قاتارىنا ەنگەنىمدى بايقاماي قالدىم. سودان بەرى شوقان تاقىرىبى وزىنە ءجىپسىز بايلاۋمەن كەلەدى.

عالىمنىڭ 150 جىلدىعى كەڭىنەن تويلانعان 1985 جىلى تاعى دا سول سەيداحمەت اعامىزدىڭ قولداۋىمەن شوقان عۇمىر كەشكەن، ەڭبەك ەتكەن مەكەندەردى ارالاۋعا شىقتىم. ساپارىم ناتيجەسىز بولعان جوق، ۇلى عالىمنىڭ ومىرىنە قاتىستى جاڭا ماعلۇماتتارعا جولىقتىم. جاستار گازەتىنىڭ ەكسپەديتسياسى رەتىندە جۇرگىزىلگەن بۇل ەكى جولساپار دا «جالىن» باسپاسىنىڭ نازارىنا ىلىگىپ، العاشقىسى «شوقان ىزىمەن» (1977 جىلى), كەيىنگىسى «جاسىن-تاعدىر جارقىلى» (1987 جىلى) دەگەن اتپەن كىتاپ بوپ جارىق كوردى. سودان كەيىنگى جىلدارى ءوزىم قازاق پەن تۇركى جۇرتتارىنىڭ ەتنيكالىق نەگىزدەرىن قاۋزاعان كۇردەلى عىلىمي تاقىرىپتارعا بۇرىلىپ كەتكەندىكتەن، شوقاننان ءبىراز قول ءۇزىپ قالعانداي ەدىم. الايدا ۇلى تۇلعا تاقىرىبى ىلعي دا ءبىر بۇيىرىمدە تۇرعاندىقتان، وعان قاتىستى كوزگە تۇسكەن دەرەكتەردى جيناستىرۋدى توقتاتقام جوق. اقىرى ارادا جيىرما جىلداي ۋاقىت وتكەندە شوقانعا قايتا ورالىپ، عالىمنىڭ 2010 جىلى تويلانعان 175 جىلدىعى قارساڭىندا 39 باسپا تاباق كولەمىندەگى «شوقان» اتتى كىتابىمدى ءبىتىرىپ، ول «قازاقستان» باسپاسىنان «عيبراتتى عۇمىر» سەرياسى بويىنشا جارىق كوردى. ءباسپاسوز تاراپىنان جانرى رومان-ەسسە دەپ باعالانعان بۇل تاريحي-عۇمىرنامالىق شىعارمادا قازاقتىڭ ۇلى  عۇلاماسىنىڭ جاڭادان تابىلعان شىنايى دەرەكتەرمەن، دايەكتى ماعلۇماتتارمەن كومكەرىلگەن تولىققاندى تۇلعاسىن جاساۋعا ۇمتىلدىم. 

– ءسىز عىلىمدا جىلدار بويى «شوقاننىڭ تۋعان جەرى – قۇسمۇرىن بەكىنىسى» دەلىنىپ كەلگەن كوزقاراستىڭ كوبەسىن سوگىپ، شىن مانىندە عالىمنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرى – كۇنتيمەس قىستاۋى ەكەنىن انىقتاۋعا اتسالىستىڭىز. بالا شوقان اسىر سالعان، اسىق ويناعان اۋىلدى تابۋ دا وڭاي بولماعان شىعار؟

– كۇنتيمەس اتاۋىن مەن العاش اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ اۋزىنان ەستىدىم. الماتىداعى م.اۋەزوۆتىڭ مۇراجاي-ۇيىندە وتەتىن ءداستۇرلى حالىق ۋنيۆەرسيتەتى دارىستەرىندە الەكەڭنىڭ شوقان تۋرالى كوسىلە اڭگىمەلەگەن بىرەر لەكتسياسىن تىڭداعانىم بار. سوڭعى دارىستەرىنىڭ بىرىندە عوي دەيمىن، اكادەميك ءسوزىنىڭ القيسساسىندا «شوقان وباعانداعى كۇنتيمەس اتتى حان سارايىندا دۇنيەگە كەلدى» دەپ قالدى. الايدا سول الەكەڭنىڭ ءوزىنىڭ باسشىلىعىمەن شىققان شوقان شىعارمالارىنىڭ بارىندە ونىڭ تۋعان جەرى قۇسمۇرىن بەكىنىسى دەپ كورسەتىلەدى. «كۇنتيمەس» دەگەنىن ءبىر ءسات توسىنداۋ قابىلداعانىممەن، اسا نازار دا اۋدارا قويماپپىن. كەيىن 1984 جىلى اكادەميكتىڭ 80 جىلدىعىنا بايلانىستى جاستار گازەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن اقساقالدان ارنايى سۇحبات العانىمدا، ول كىسى «شوقان كۇنتيمەس دەپ اتالعان وردادا تۋدى» دەگەندى تاعى قايتالادى. بىراق بولاشاقتا شوقاننىڭ كىندىك قانى تامعان جەرىنە قاتىستى ىزدەنىستەرگە بارام دەگەن وي قاپەرىمدە جوق، ول دەرەكتى ءارى قاراي قاۋزاماپپىن. تەك 1985 جىلى شوقان عۇمىر كەشكەن مەكەندەردى ارالاۋعا شىعاتىن ساپار قارساڭىندا عانا ءا.مارعۇلاننىڭ سول سوزدەرىن قاعازعا تۇسىرگەن جازبامداعى كۇنتيمەس ورداسى اتاۋىنا نازارىم قايتا اۋدى. انىقتاپ سۇراۋعا ول كەزدە كەش، الەكەڭ سول جىلدىڭ قاڭتارىندا عانا دۇنيەدەن وزعان-دى. امال جوق، كۇنتيمەستىڭ انىق دەرەگىن ءوزىم ىزدەۋگە كىرىستىم. ءارتۇرلى قۇجاتتاردى كوز مايىمدى تاۋىسا قاراۋ ۇستىندە قۇسمۇرىن وكرۋگىنىڭ ادەبيەتتەردە جازىلىپ جۇرگەنىندەي، 1835 جىلى ەمەس، 1844 جىلى اشىلعانىن انىقتادىم. وعان دەيىن شوقاننىڭ اكەسى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ اعا سۇلتان بولعان امانقاراعاي دۋانىنىڭ ورتالىعى قاراوبا ەكەن. ول مەكەن شوقاننىڭ 1852 جىلى سالعان كارتاسىندا دا كورسەتىلگەن. سول كارتادا دۋان ورتالىعىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 30-40 شاقىرىمداي شاماداعى ءبىر تۇستى شوقاننىڭ ءوز قولىمەن «قىستاۋ» دەپ باس ارىپتەرمەن بەلگىلەگەنى دە نازارىمدى اۋداردى. اقىرى ۇلى عالىمنىڭ كىندىك كەسكەن جەرىن سارسىلا ىزدەگەن 1985 جىلدىڭ كوكتەمىندەگى جولسوقتى ساپارىمنىڭ سوڭى سول «قىستاۋ» دەپ كورسەتىلگەن ورىندا تۇيىندەلگەن ەدى. كۇنتيمەسىڭىز سول جەردە ەكەن. بۇگىندە قوستاناي وبلىسى سارىكول اۋدانىنا قارايتىن، ءالى كۇنگە دەيىن كۇنتيمەس اتالىپ كەلە جاتقان اۋىلدىڭ كونەكوز قارياسى ماعان اعا سۇلتان ورداسىنىڭ، مەشىتى مەن قۇدىعىنىڭ ورنىن كورسەتتى، سول زامان تۇلعالارىنا قاتىسى بار بىرقىدىرۋ يلانىمدى دەرەكتەردەن اڭگىمە شەرتتى.  

شىڭعىس ءۋاليحانوۆ امانقاراعاي وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بوپ 1834 جىلعى تامىزدىڭ سوڭىندا تاعايىندالعان. سونىڭ الدىندا عانا ول باياناۋىلدىڭ ايگىلى ءبيى شورماننىڭ قىزى زەينەپكە ۇيلەنگەن ەكەن. بىلدەي اعا سۇلتان ءۇشىن سول جىلى قىس تۇسكەنشە اعاشتان قيىپ ءۇي تۇرعىزىپ الۋ اسا قيىن شارۋا ەمەس. بيىك وسكەن قايىڭ مەن قاراعايدىڭ قويناۋىنداعى كۇنتيمەس مەكەنى قونىسقا قولايلى مەكەندەردىڭ ءبىرى ەدى. مەيلى، سول جىلى اعا سۇلتان ورداسى سالىنىپ بىتپەي-اق قويسىن دەيىك. بىراق كەلەسى 1835 جىلى جاز بويى ول قۇرىلىستىڭ اياقتالۋى ابدەن مۇمكىن عوي. بۇل قيسىن ءا.مارعۇلاننىڭ 1958 جىلى سىرىمبەتكە ارنايى سوعىپ، كونەكوز قاريالاردان جازىپ العان ەستەلىكتەرىندەگى سارى ىبىرايۇلى دەگەن اقساقالدىڭ «شىڭعىس وباعانعا كەرەي-ۋاق ەلىنىڭ اعا سۇلتانى بولىپ بارىسىمەن، وزىنە قونىس سالدىرىپ الۋعا كىرىسەدى، اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن شەبەرلەر وعان تەز ارادا ساۋلەتتى وردا جاساپ بەرەدى» دەپ ايتقانىمەن دە ءدال ۇيلەسەدى. دەمەك، 1835 جىلى قاراشادا دۇنيەگە كەلگەن شوقاننىڭ كىندىك قانى وسى وردا-قىستاۋدا تامعانى ابدەن يلانىمدى. وسى ورايدا كۇنتيمەس اقيقاتىنىڭ كەيىنگى جىلداردا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا جارىق كورگەن قۇجاتتارمەن دە ناقتىلانىپ جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. ماسەلەن، ء«حVى-حح عاسىرلارداعى ورىس دەرەككوزدەرىندەگى قازاقستان تاريحى» اتتى سەريانىڭ 8-تومىنىڭ 1-بولىمىندە اۋەلى امانقاراعاي، سوسىن قۇسمۇرىن وكرۋگتەرىنىڭ اعا سۇلتانى قىزمەتىن 1834-1853 جىلدارى ارالىعىندا اتقارعان شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ بارلىق ۋاقىتتاردا دا قىستاۋىنىڭ تەك كۇنتيمەس بولعانى انىق جازىلعان. ال بۇعان دەيىنگى عىلىمي ەڭبەكتەردە ايتىلىپ جۇرگەن «تۋعان جەرى – قۇسمۇرىن بەكىنىسى» دەگەنگە كەلسەك، ول اتاۋ شوقاننىڭ 1847 جىلى ومبى كادەت كورپۋسىنا تۇسكەن كەزدەگى اكىمشىلىك اتاۋىنا بايلانىستى تۋىنداعان. شوقان سول شاقتا قۇسمۇرىن وكرۋگى دەپ اتالعان دۋاننان كەلگەندىكتەن، ونىڭ تۋعان جەرى  دە سولاي بەلگىلەنىپ كەتتى. ەگەر وكرۋگتىڭ اتى بۇرىنعىداي امانقاراعاي بوپ وزگەرمەي تۇرسا، ونى امانقاراعايدا تۋدى دەپ جازار ەدى. عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ قۇجاتتان اۋىتقىمايتىن تارتىبىنە سايكەس قاعازعا ءبىر ءتۇسىپ قالعان «تۋعان جەرى – قۇسمۇرىن» دەگەن ءسوز سودان بىلايعى دەرەكتەردە دە قايتالانا بەرگەن. 

كادەتكە ول قۇنارلى بىلىممەن باردى

– تۇلعانى وتباسى مەن ورتا قالىپتاستىرادى. شوقاننىڭ بالالىق كەزەڭى قالاي وتكەن؟ ونىڭ حان-سۇلتاندار اۋلەتىنەن ەكەنى بولاشاق زەرتتەۋشىنىڭ بولمىس-بىتىمىنە قانشالىقتى ىقپال ەتتى؟ 5 جاسىنان حات تانىپ، 7 جاسىندا اكەسى شىڭعىسقا جىر-داستانداردى حاتقا تۇسىرۋگە جاردەمدەسكەنىنە قاراپ، ونى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، «ۆۋندەركيند ەدى» دەۋگە بولا ما؟

– بۇل رەتتە شوقاننىڭ اكەسى شىڭعىستىڭ ءوزىنىڭ دە قارا جاياۋ ادام ەمەستىگىنە نازار اۋدارۋ كەرەك. ول – ومبى اسكەري ۋچيليششەسى جانىنداعى ءتىلماشتار دايىندايتىن ازيالىق مەكتەپتى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ بىتىرگەن ساناۋلى قازاقتىڭ ءبىرى. ورىسشا بىلەتىن، سول تىلدەگى گازەتتەر مەن جۋرنالداردى وقىپ وتىراتىن، ورىس وقىمىستىلارىنىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن ەتنوگرافياسىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناپ، جازىپ الىپ جۇرەتىن كوزى قاراقتى تۇلعا. شوقاننىڭ زەرەكتىگىن بايقاعان اعا سۇلتان تۇڭعىشى التى جاسقا كەلگەندە بالاسىنا ورنىقتى ءبىلىم بەرۋدى كوزدەپ، كۇنتيمەس ورداسىندا قازاق مەكتەبىن اشادى. شىڭعىس اشقان ول مەكتەپتىڭ ءتالىمى جامان بولماعانىن شوقاننىڭ 12 جاسىندا كادەت كورپۋسىنا بارعانعا دەيىن-اق كادىمگىدەي ءبىلىم العانىنان دا اڭعارۋعا بولادى. كۇنتيمەس مەكتەبىندە شاكىرتتەر قازاقشا وقي-جازا ءبىلۋدى، ورتاعاسىرلىق قىپشاق-شاعاتايشا، ارابشا، پارسىشا ءتىل سىندىرۋدى ۇيرەندى، شىعىس اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن جاتتادى، قازاقتىڭ حالىق ەپوستارىن وقىدى، تاريح پەن ەسەپ پاندەرىن ءوتتى. تۋمىسىنان زەرەكتىگىمەن كوزگە تۇسكەن شوقانعا وقۋ-بىلىمگە اۋەلدەن جاقىن، ءار تىلدەن حابارى بار، شىعىس ادەبيەتى شىعارمالارىنا جەتىك ايعانىم اجەسىنىڭ دە اسەرى مول ءتيدى. شوقان سىرىمبەت ورداسىن مەكەندەيتىن ايعانىم اجەسىمەن نەگىزىنەن جازدا جايلاۋعا كەلگەندە عانا جولىققان. ءبىلىمدى اجە جاز بويى العىر نەمەرەسىن قاسىنا كوبىرەك ۇستاپ، ءارتۇرلى ەرتەگىلەر، اڭىزدار مەن ولەڭدەردى ۇيرەتەتىن، وزىندە بار شاعىن قيسسالار مەن داستانداردى تىڭداتاتىن. ونىڭ ۇستىنە اعا سۇلتان ورداسىنا ايگىلى بي-شەشەندەر، اقىندار مەن جىراۋلار، انشىلەر مەن كۇيشىلەر ات باسىن ءجيى بۇرىپ جاتادى، وسىندا ءارتۇرلى ونەر سايىستارىن وتكىزەدى. ءوزى زەيىندى شوقاننىڭ قابىلەتىنىڭ ودان ءارى اشىلۋىنا ۇشقان ۇياسىنداعى وسىنداي جان-جاقتى رۋحاني ءتالىمنىڭ دە ەرەكشە اسەر-ىقپالى ءتيدى. ءبىر جاعىنان، ونىڭ «ۆۋندەركيندىك» دارىنى سوناۋ ابىلاي باباسىنان كەلە جاتقان تەكتىلىكتىڭ ۇشقىنىنا دا سايادى دەۋگە بولادى. ابىلاي حاننىڭ اتاقتى قولباسشى، جاھانگەر ءامىرشى عانا ەمەس، شاندوز كۇيشى بولعانى، ءوزىنىڭ دە ءبىرتالاي كۇيلەر شىعارعانى بەلگىلى. ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنان شوقاننان باسقا دا كوپتەگەن تالانتتى تۇلعالار شىقتى. ءۋاليحاننىڭ تۇڭعىشى ءابايدىلدانىڭ بالاسى بولات تورە – جىرشى، شىڭعىستىڭ تۋعان ءىنىسى قانعوجا تورە – قوبىزشى، شوقاننىڭ تۋعان ءىنىسى ماقى – اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن قولونەر شەبەرى بولعان.

– وسى ورايدا ورىس ءتىلىن ونشا بىلمەيتىن 12 جاسار كەزىندە وزىنە مۇلدە بەيتانىس ومبى شاھارىنداعى كادەت كورپۋسىنا وقۋعا قابىلدانعان شوقاننىڭ كوپ ۇزاماي ونداعى ۇزدىك شاكىرتتەردىڭ بىرىنە، قاتارلاستارىنىڭ كوشباسشىسىنا اينالۋى دا تاڭقالدىرماي قويمايدى. بۇل فەنومەندى قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟

– بىرىنشىدەن، شوقاننىڭ كادەت كورپۋسىنا ءتۇسىپ، بىلگىر ۇستازدار ءتالىمىن كورۋى – ونىڭ بويىنداعى بابالارىنان كەلە جاتقان تەكتىلىك دارىن شوعىن ودان ءارى لاۋلاتقان ۇيلەسىمدى ساتتىلىك دەر ەدىم. ەكىنشىدەن، ابىلاي باباسىنان كەلە جاتقان تەكتىلىكتىڭ، كوشباسشىلىق قابىلەتتىڭ نىشانى، كىشكەنتايىنان قازاقتىڭ رۋحاني ءتالىمىنىڭ سىرلى بۇلاقتارىنان سۋسىنداپ وسكەن جان-جاقتى تاربيەنىڭ ناتيجەسى. باستاپقىدا ورىسشاعا شورقاقتىعىنا قاتىستى ءسال-ءپال توسىرقاعانىمەن، شوقاننىڭ كۇنتيمەس مەكتەبىنەن العان ءبىلىمىنىڭ دەڭگەيى ونىمەن بىرگە كادەت كورپۋسىنا تۇسكەن قاراپايىم كازاك-ورىس بالالارىنىڭ وقۋىنا قاراعاندا قۇنارلىلاۋ ەدى. ءارى ول ءوزىنىڭ حان تۇقىمى، اعا سۇلتاننىڭ بالاسى ەكەنىن، سول دەڭگەيگە ساي بولىپ ءجۇرۋى كەرەكتىگىن، باسقاعا كەۋدەسىن باستىرماۋ قاجەتتىگىن دە جاقسى تۇسىنگەن. ونىڭ ۇستىنە ايگىلى حان تۇقىمىنىڭ شىعىس ادەبيەتىنەن ساۋاتتىلىعى، اراب، پارسى تىلدەرىن بىلەتىنى دە ۇستازدارىنىڭ نازارىن اۋداردى. اسىرەسە شوقاننىڭ بۇل قابىلەتىن ءوزى شىعىستانۋشى بولسا دا كورپۋستا ورىس ادەبيەتىنەن ساباق بەرگەن ن.ف.كوستىلەتسكي سىندى ءبىلىمدار مۇعالىم ەرەكشە باعالاعان. ول ءۇشىن شوقان سىندى الىمدى شاكىرتتىڭ كادەت كورپۋسىنا تۇسكەنى ايرىقشا قۋانىش بولعانى انىق. قازاقشانى ءوزى دە ءتاپ-ءتاۋىر بىلەتىن ۇستاز شوقاندى بىردەن باۋىرىنا تارتىپ، ول ورىسشانى يگەرە باستاعاننان-اق حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناۋعا جۇمىلدىردى، ءبىرازىن بىرلەسە وتىرىپ ورىسشاعا اۋدارىستى، عىلىمي جۇمىستىڭ باعىت-باعدارلارىن ۇيرەتتى. دايىنداپ بىتكەن دۇنيەلەرىن قازانداعى پروفەسسور دوسى بەرەزينگە جىبەرىپ وتىردى. كەلە-كەلە جازبا جادىگەرلەردى زەرتتەۋگە، ولاردان قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى ىزدەۋگە باۋلىدى. شوقاننىڭ ورتاعاسىرلىق جازبا مۇرالاردى تانۋشى بىلگىر عالىم بوپ قالىپتاسۋى، ولاردىڭ كوبىن الەمدە تۇڭعىش رەت تەرەڭدەي زەرتتەۋى، ايگىلى قاشعار ساپارىنان اكەلگەن كونە قولجازبالاردى عىلىمي اينالىمعا ءبىرىنشى بوپ ەنگىزۋى سول كوستىلەتسكيدەي ۇستازدىڭ باعىتتاپ بەرگەن تالىمىنەن باستاۋ الادى.       

ونىڭ ومىرىنە دە، ولىمىنە دە قاتىستى قاۋەسەت كوپ...

– بەلگىلى ورىس زيالىلارىنىڭ (جازۋشى ف.دوستوەۆسكي، اقىن س.دۋروۆ، زەرتتەۋشى گ.پوتانين، ت.ب.) شوقانمەن دوستىعىنىڭ ەرەكشە بولۋىنا دا جاس قازاق عالىمىنىڭ بىلىمدارلىعى سەبەپ بولعان شىعار؟

– ارينە. بىراق تەك ول عانا ەمەس. ولاردى شوقاننىڭ الەمدىك وركەنيەت پەن ادەبيەت تاريحىن جىلىكشە شاعاتىن، ءوز حالقى مەن شىعىس ءومىرىن جەتىك بىلەتىنى، وعان قوسا اداممەن تەز جۇعىساتىن قاسيەتى، ءسوزدىڭ مايىن تامىزىپ سويلەيتىن شەشەنى، ويىنىڭ قۇنارلىلىعى، اڭقىلداعان پەيىلگە تولى ءبىتىمى تۇتاسىمەن باۋراپ الدى. كەيىن پەتەربوردا بولعان كەزىندە دە شوقان وسى ەرەكشە دارىندىلىعىمەن، عۇلامالىق بىتىمىمەن سول زامانداعى وزىق ورىس زيالىلارىنىڭ قۇرمەتىنە بولەندى. ال ونىڭ وزىمەن تۇيدەي قۇرداس گ.پوتانينمەن دوستىعى – ناعىز شىنايى دا ادال سىيلاستىقتىڭ حاس ۇلگىسى. پوتانين ومىردەن ەرتە وزىپ كەتكەن اياۋلى قازاق دوسىنىڭ شىعارمالارىن جيناپ باستىرۋدى ءوز پارىزى دەپ ۇقتى. ول شاۋ تارتقان شاعىندا: «شوقان ەكەۋمىز ساياحاتتارعا بىرگە شىعۋدى ارمانداعان ەدىك، ەگەر ول دۇنيەدەن قىرشىن كۇيدە كەتپەي، بۇل جوسپارلارىمىزدى ول ورىنداعاندا، دوسىمنىڭ ەسىمى قازىردىڭ وزىندە ۇلىلاردىڭ قاتارىندا اتالار ەدى»، – دەپ شوقانعا دەگەن اقتارىلعان پەيىلىن بۇكپەسىز بىلدىرگەن.

ومبىداعى كازاك اسكەري ۋچيليششەسى شوقان تۇسەردەن ەكى جىل بۇرىن عانا ىرىلەنىپ، كادەت كورپۋسىنا اينالعان بولاتىن. جاڭا وقۋ باعدارلاماسىنا سايكەس وعان ورتالىقتان ارنايى شاقىرىلعان ءبىلىمدار ۇستازدار قاتارىندا الگىندە ايتقان كوستىلەتسكي، تاريحشىلار گ.ۆ.گونسەۆسكي، ا.ي.سۋلوتسكي، گەوگراف ە.ي.ستاركوۆ سەكىلدى ءوز پاندەرىنە جۇيرىك، كوكىرەگى وياۋ ماماندار كەلىپ ساباق بەرە باستادى. ماسەلەن، كوستىلەتسكي ورىس ادەبيەتى ساباعىن نەگىزىنەن ءالى پاتشا تسەنزۋراسى رۇقسات ەتپەي جاتقان بەلينسكيدىڭ سىن ماقالالارىنا وراي قۇراتىن. پۋشكين، لەرمونتوۆ، گوگول شىعارمالارىن ۇلى سىنشىنىڭ قوعام ومىرىنە قاتىستى كوكەيتەستى ويلارىمەن كومكەرە وتىرىپ ۇسىناتىن. ۇستازدارىنىڭ ارامدىق پەن ايارلىققا، ادىلەتسىزدىك پەن جالعاندىققا، كرەپوستنويلىق تارتىپكە قارسى اششى سىن ايتىپ، مىسقىلداۋى كادەت شاكىرتەرىنىڭ وي-ءورىسىنىڭ دامۋىنا، ومىرگە، قوعام قۇبىلىستارىنا قاتىستى دۇرىس كوزقاراس قالىپتاستىرۋىنا ەداۋىر ىقپال ەتتى. ۆيلنو مەن قازان ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءتالىم العان، گەتە مەن شيللەردى، شەكسپير مەن بايروندى، ديككەنس پەن تەككەرەيدى، گەينە مەن مولەردى تۇپنۇسقادان وقيتىن گونسەۆسكي ۇستازدىڭ دا دارىستەرى ەرەكشە بولدى. اتالعان الىپتاردىڭ ءبارىنىڭ دە شىعارمالارىنداعى ازاتتىق يدەيا سارىنىن تەرەڭ سەزىنەتىن، سول رۋحتى ءوز تۋىندىلارى مەن تىرلىكتەرىندە دە كورسەتۋگە ۇمتىلعانى ءۇشىن تۇرمە ازابىن تارتقان دوستوەۆسكي، دۋروۆ سياقتى قالامگەرلەردىڭ قيانداعى ومبىدان قازاقتىڭ وزدەرىمەن ويى دەڭگەيلەس جاس جىگىتتى ۇشىراستىرۋى ەرەكشە ءتانتى ەتتى.

– شوقاننىڭ نەگىزىنەن عىلىمعا دەن قويۋى، اتا-باباسى، اكەسى سەكىلدى بيلىككە، اعاسۇلتاندىققا ۇمتىلماۋى نە سەبەپتى دەپ ويلايسىز؟

– ونىڭ بيلىككە ۇمتىلۋعا ۋاقىتى دا بولعان جوق. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ اديۋتانتى قىزمەتىندە ءجۇرىپ، ىستىقكول مەن قۇلجاعا ساپار شەكتى. ساياحاتنامالىق كۇندەلىكتەرىن جازدى. قاۋىپتى قاشعار ساپارىنا دايىندىعىمەن قوسا ەكى جىلى كەتتى. پەتەربورعا بارىپ عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىستى. دەنساۋلىعى جاراسا، سوندا تۇراقتاپ قىزمەت ەتكىسى كەلدى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، بۇل ارمانى ورىندالمادى. جاستايىنان سىر بەرىپ جۇرگەن، قاشعار ساپارىنان قايتار جولدا تاۋدىڭ ىزعارلى سۋىعىنا ۇرىنىپ، اسقىندىرىپ العان قۇرت اۋرۋى ونى ەلگە قايتۋعا ءماجبۇر ەتتى. سول ناۋقاسىمەن ەندى پەتەربور بارىپ، عىلىممەن ورنىقتى اينالىسۋ مۇمكىن ەمەستىگىن تۇسىنگەسىن عانا قاراپايىم حالىققا جاقسى، ادىلەتتى باسشى بولامىن دەگەن نيەتكە بەرىلىپ، اعا سۇلتان سايلاۋىنا تۇسۋگە بەكىنەدى. الايدا وتارشىل اكىمشىلىك شوقان سياقتى دەڭگەيى بيىك ءبىلىمپاز تۇلعاعا ءبىر وكرۋگتىڭ بيلىگىن بەرىپ قويۋ ەل ىشىندە وكىمەتكە قارسى ۇنامسىز ارەكەتتەردى تۋىنداتۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپپەن سايلاۋدا داۋىس سانىمەن جەڭىپ تۇرسا دا، ونىڭ سىرتىنان «ناۋقاسىنا بايلانىستى، قىزمەتىنەن باس تارتتى» دەگەن قاراۋ شەشىم شىعارىپ، ورنىنا قارسىلاسى ەردەن ساندىبايۇلىن تاعايىنداپ جىبەرەدى. ونىڭ بيلىككە ۇمتىلۋىنىڭ باس-اياعى وسىمەن بىتەدى. اسقىنعان دەرتىمەن قاتار ومبى ۇلىقتارىنىڭ ءزابىرىن كورگەن، ونىڭ ۇستىنە ءوز اعايىندارىمەن تۇسىنىسە الماعان شوقاننىڭ سول شاقتاعى تورىعىڭقى تاعدىرى كادىمگىدەي ايانىشتى.

– شوقان ەڭبەكتەرىنىڭ قازاق عىلىمىنداعى الار ورنى قانداي؟ ونىڭ مۇرالارى جەتكىلىكتى دارەجەدە زەرتتەلدى مە؟

– ونىڭ ادال دوستارى – ساياحاتشى-عالىم ءپوتانيننىڭ، گەنەرال گۋتكوۆسكي مەن ونىڭ قىزى كاتەرينا گۋتكوۆسكايالاردىڭ شىنايى ىقىلاس-نيەتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە جينالىپ قالعان، بۇگىندە عالىمنىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنا توپتاستىرىلعان شوقان مۇرالارىنىڭ قازاق عىلىمى عانا ەمەس، الەمدىك عىلىمداعى ورنى دا ەرەكشە سۇبەلى. ول – ورتالىق ازيانى، شىعىس تۇركىستاندى زەرتتەۋ ىسىندەگى ءىزاشار عالىمداردىڭ ءبىرى. ونىڭ قاشعارعا قۇپيا ساپارمەن بارىپ قايتقاننان كەيىن جازعان ء«التىشاردىڭ، ياعني، قىتايدىڭ نان-لۋ ءۋالاياتىنىڭ (كىشى بۇحارانىڭ) جايى» اتتى قۇندى ەڭبەگى وسى ايماق تۋرالى جاھاندىق دەڭگەيدەگى ەلەۋلى زەرتتەۋلەردىڭ ءتولباسىسى. وسى ءوڭىردىڭ تاريحى تۋرالى سودان كەيىن جازىلعان عىلىمي شىعارمالاردىڭ بارلىعى دا شوقاننىڭ وسى ەڭبەگىنە ءبىر سوقپاي كەتە المايدى. ودان دايەك ىزدەيدى، سونىڭ ماعلۇماتتارىنان تياناق تابادى، دەرەكتەرىن سالىستىرىپ پىسىقتايدى. قازاق پەن قىرعىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن ەۋروپالىق عىلىمعا تانىستىرۋداعى شوقان قىزمەتى دە ەرەسەن. «ماناس» ەپوسىنىڭ ەڭ شۇرايلى بولىگىنىڭ ءبىرى – «كوكەتايدىڭ ەرتەگىسىن» الەمدە تۇڭعىش رەت جازىپ العانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟! سونىمەن قاتار ونىڭ ورتاعاسىرلىق كونە قولجازبالار مەن شىعارمالاردى تانۋداعى بىلىكتىلىگى دە تاڭعالدىرادى. ول مۇحاممەد حايدار دۋلاتي سىندى ورتاعاسىرلىق جەرلەس عۇلامامىزدىڭ «تاريح-ي راشيدي» اتتى ەڭبەگىن تىڭعىلىقتى زەرتتەۋدى دە العاش قولعا الىپ ەدى. الايدا، دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ونى ءارى قاراي جالعاستىرۋعا مۇمكىندىگى بولمادى.

شوقان مۇرالارىن زەرتتەۋدە قازاقتىڭ وتكەن عاسىرداعى دانا عۇلاماسى الكەي مارعۇلاننىڭ اتقارعان ەڭبەگى اسا زور. ونىڭ باسشىلىعىمەن جيىلىپ-تەرىلىپ، تىڭعىلىقتى تۇسىنىكتەمەلەرىمەن ەكى مارتە جارىق كورگەن شوقاننىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى (بىلتىر ونىڭ قازاقشاسى شىقتى) – ايرىقشا قۇندى قازىنا. سول مارعۇلان اقساقالدىڭ «شوقان – نەگىزگى بولىگى سۋ استىندا جاتاتىن الىپ ايسبەرگ سياقتى زاڭعار تۇلعا، ءبىزدىڭ ول تۋرالى بىلەتىنىمىز – ايسبەرگتىڭ سۋ بەتىندەگى از بولىگىندەي مولشەرى عانا، بىلمەگەنىمىز ودان دا كوپ» دەگەنى بار ەدى. سودان بەرى اسا وزگەرە قويعان ەشتەڭە جوق. ونىڭ ءالى تالاي حاتتارى مەن زەرتتەۋلەرى سول كۇيى تاپتىرار ەمەس. ولاردىڭ رەسەيدىڭ قۇپيا قويمالارىندا بۇركەلىپ جاتۋى دا مۇمكىن. ارينە، تالايىنىڭ ۇشتى-كۇيلى جوعالعانى – امالسىز مويىندايتىن اقيقات. شوقان مۇرالارىن تاۋەلسىزدىك زامانى تالابى تۇرعىسىنان زەرتتەۋ جاعىنا دا ونشا كوڭىل اۋدارا الماي جاتقان سياقتىمىز. شوقان ءومىرىنىڭ كەي ساتتەرى مەن ونىڭ ولىمىنە قاتىستى اڭىزدار مەن قاۋەسەتتەر كوپ، دايەكسىز، دەرەكسىز پىكىر ايتۋشىلار دا جەتىپ-ارتىلادى. سولاردى دا ءبىر جونگە كەلتىرەتىن، اقيقاتى يلاندىراتىن زەرتتەۋلەر كەرەك...        

قازاق جەرىن جاۋلاۋشىلاردى «ورىس تسيۆيليزاتورلارى» دەيتىن

– اتىشۋلى چەرنياەۆتىڭ اۋليەاتاعا جورىعىنا قاتىسقان شوقاننىڭ پولكوۆنيك تاراپىنان شاھار تۇرعىندارىنا جاساعان وزبىرلىعىنا شىداماي، ونىڭ قاراماعىنان ءوز ەركىمەن كەتىپ قالعانى ءمالىم. جالپى، ورىس پاتشاسىنىڭ قازاق دالاسىنداعى وكىلدەرىنە قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، تۋعان حالقىنا جاسالىپ جاتقان ادىلەتسىزدىكتەردى كورگەندە شوقان ءوزىن قالاي سەزىندى ەكەن؟

– قاتتى كۇيزەلگەنى انىق. شوقان ەڭبەكتەرىن، ول تۋرالى ەستەلىكتەردى وقىعاندا، ونىڭ وتارشىلدىق پيعىلداعى كوزقاراستاردى جاقتىرمايتىنىن، وعان جان-تانىمەن قارسى تۇراتىنىن بايقاۋعا بولادى. ءوز جازبالارىندا قازاق جەرىن جاۋلاۋشىلاردى «ورىس تسيۆيليزاتورلارى» دەپ الدەنەشە رەت مىسقىلدايتىنى دا بار. كەنەسارى كوتەرىلىسى تۋرالى قۇجاتتاردى زەرتتەگەن كەزدەرىندە ورىس اسكەرلەرىنىڭ قاراپايىم حالىققا جاساعان تالاي جاۋىزدىقتارى تۋرالى وقىعان شوقاننىڭ ىشتەن تىنىپ، شاراسىزدىق كۇي كەشكەنىندە داۋ جوق. ونىڭ قاتتى دىمكاستانىپ جۇرسە دە، كۇتپەگەن جەردەن پولكوۆنيك چەرنياەۆتىڭ اۋليەاتا جورىعىنا قاتىسۋعا كونە كەتۋىنىڭ ءبىر سىرى دا «سونداي قىرعىنداردى بولدىرماۋعا قولعابىسىم تيسە...» دەگەن نيەتتەن تۋىنداعانداي بوپ كورىنەدى ماعان. الايدا جورىق بارىسىندا جەرگىلىكتى جۇرتپەن بەيبىت كەلىسىمدەر جاساۋ مىندەتى جۇكتەلگەن شوقاننىڭ مامىلەگەرلىك قىزمەتى جەمە-جەمگە كەلگەندە وركەۋدە پولكوۆنيككە قاجەت بولماي قالدى. ول اۋليەاتا (بۇگىنگى تاراز) شاھارىنا جەتكەن كەزدە قانتوگىستى بولدىرماۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىنە قاراماستان، شوقاننىڭ ايتقانىنا كونبەي، قالانى زەڭبىرەكتەرمەن اتقىلاپ، تۇرعىندارىن قىرعىنعا ۇشىراتتى. شوقان بۇل قانتوگىسكە توزە الماي، كەيىن قايتاتىنىن ءمالىم ەتتى. چەرنياەۆ قاندى جورىعىن ءارى قاراي جالعاستىردى. اۋليەاتادان كەيىن شىمكەنت شاھارىنا جويقىن شابۋىل جاساپ، وندا پانالاعان 3 مىڭداي تۇرعىندى قىرىپ سالدى. كەلەر جىلى تاشكەنت قورعاۋشىلارىن دا قىناداي قىردى.

– ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى شوقاننىڭ اكەسىمەن، جالپى ءوز اۋلەتىمەن اراقاتىناسى قانداي ەدى؟ نەگە ول التىنەمەل باۋرايىندا قالىپ، ايسارىعا ۇيلەندى؟ نەگە ءوز اتا-بابالارىنىڭ ەجەلگى قونىسىندا ەمەس، وسى جاقتا دۇنيەدەن ءوتتى؟ مۇنى تاپتىشتەي سۇراعان سەبەبىم: «بۇل ۋاقىتتا شوقان اكە-شەشەسىمەن ارازداسىپ جۇرگەن ەدى» دەگەن اڭگىمەلەر از ايتىلمايدى. بۇل قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟

– اتا-اناسى شوقاندى ايگىلى سۇلتان-پراۆيتەل احمەت ءجانتوريننىڭ قىزى عازيزاعا ۇيلەندىرمەك بولعاندا، عالىمنىڭ ول بويجەتكەندى الۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ، ولارعا قارسى شىعاتىنى راس. سودان كەيىن ول «وزىنە كۇتۋشى بوپ جۇرگەن قىزعا ۇيلەنبەكشى ەكەن» دەگەن نەگىزى كۇماندىلەۋ، قۇپيا تۇستارى جەتەرلىك اڭگىمەگە ۇشىرايدى. وسى وقيعالاردان كەيىن شوقاننىڭ اكە-شەشەسىمەن اراداعى قارىم-قاتىناستارىنا سىزات تۇسەدى. دەنساۋلىعى شامالى تۇزەلگەندەي بوپ كورىنگەن سوڭ، پەتەربورعا جۇرمەككە قۇلقى اۋىپ، ومبىعا كەلگەنىمەن، ناۋقاسى تاعى دا قايتالاپ، ءبىر جاعىنان، قارجىسى دا جەتىمسىز بوپ، جولعا شىعا الماي، قىس بويى سول قالادا ايالداپ قالادى. 1864 جىلدىڭ ءساۋىرىنىڭ باسىندا كۇتپەگەن جەردەن الگى اۋليەاتا جورىعىنا قوسىلۋ ءۇشىن الماتىعا اتتانىپ كەتەدى...

جالپى، شوقان ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا قۇسالىق ساتتەر باسىمداۋ. اۋليەاتادان ورالعاننان كەيىن، پەتەربورعا بارماق بوپ جولعا شىققانىمەن، ول جولشىباي تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا كەلگەندە تاعى دەرتى قوزىپ، ساپارىن ءارى قاراي جالعاستىرا المايدى. سودان سول اۋىلدا اعا سۇلتان تۋىسىنىڭ وتىنىشىمەن ءبىراز ەمدەلىپ الۋعا توقتايدى. بۇل رەتتە شوقاننىڭ چەرنياەۆپەن كەلىسپەي، كەيىن قايتقانى جونىندەگى اڭگىمەنىڭ ومبىعا بارعاندا الدىنان شىعاتىنىن سەزىنىپ، ءوزىن جەك كورەتىن گەنەرالداردىڭ تۇرتپەگىنە ۇشىراۋدان قاشقاقتاۋى مۇمكىن دەپ تە جورامالداۋعا بولادى. دەگەنمەن سول كۇزدە التىنەمەل ماڭىنداعى تەزەك اۋىلىنا سوعىپ، شوقاننىڭ ءحالىن بىلگەن الاتاۋ وكرۋگىنىڭ باستىعى گەنەرال كولپاكوۆسكيدىڭ وعان ءوز تاراپىنان ءتيىمدى ۇسىنىس ءبىلدىرۋى ونىڭ وسى وڭىردە الاڭسىز ايالداۋىنا مۇرسات بەرەدى. گەنەرال شىعىس تۇركىستان تاقىرىبىنىڭ سول زامانداعى ءىرى بىلگىرى بوپ سانالاتىن قازاق عالىمىنا ىرگەدەگى قۇلجا، شاۋەشەك، ءۇرىمشى، قاشعار ايماقتارىندا باستالعان  ۇيعىرلار مەن دۇنگەندەردىڭ قىتاي بيلىگىنە قارسى كوتەرىلىسىنىڭ اڭىسىن بايقاستاپ وتىرۋدى، قۇلجاداعى قىتاي ولكەلىك باسشىسىنىڭ كولپاكوۆسكيدىڭ اتىنا، ودان كوتەرىلىسشىلەردى باسۋ ءۇشىن ورىس اسكەرلەرىن جىبەرۋدى قايتا-قايتا سۇراپ جازاتىن حاتتارىن اۋدارىپ، ءوزىنىڭ جۇرگەن جەرلەرىنە التىنەمەل بەكەتىنىڭ شابارماندارى ارقىلى جولداپ تۇرۋدى تاپسىرادى. بۇل ورايدا شوقاننىڭ سول ايلاردا كولپاكوۆسكيگە جازعان جەكە حاتتارىنىڭ  ۇيعىر-دۇنگەن كوتەرىلىسىن زەرتتەگەن كەيىنگى زامان تاريحشىلارى ءۇشىن سەنىمدى  دەرەككوزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. اعا سۇلتان اۋىلىندا ۇزاق ايالدايتىن بولعاسىن شوقان تەزەك تورەنىڭ نەمەرە اعاسى كوشەن تورەنىڭ قىزى ايسارىعا ۇيلەنەدى. الايدا شوقاندى تالايدان اينالدىرىپ كەلگەن قۇرت اۋرۋى (تۋبەركۋلەز) اقىرى ونى 1865 جىلدىڭ كوكتەمىندە ەسكى كۇنتىزبە بويىنشا ءساۋىردىڭ 10-ىندا و دۇنيەگە الىپ كەتەدى. شوقاننىڭ قازاسىن ەستىپ سىرىمبەتتەن التىنەمەلگە ارنايى كەلگەن ونىڭ تۋعان ءىنىسى جاقىپ اعاسىنىڭ قايتىس بولار الدىندا اتا-اناسىنا جولداعان تىلەگىنە ساي، جەسىرى ايسارىنى كوكشەتاۋعا الا قايتادى. كەيىننەن ۇلكەندەردىڭ ۇيعارىمىمەن، امەڭگەرلىك سالتى بويىنشا، ايسارى جاقىپقا تۇرمىسقا شىعادى. ول ەكەۋىنەن تاراعان ۇرپاقتار بۇگىندە سىرىمبەت وڭىرىندە تۇرىپ جاتىر.

سۇحباتتاسقان ساكەن سىبانباي. 

abai.kz