كەز-كەلگەن حالىقتا سالت-ءداستۇر دە، ادەت-عۇرىپ تا كەزدەيسوق پايدا بولمايدى. ول قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ نورمالارىن قالىپتاستىرۋشى زاڭدىق جۇيە بولىپ تابىلادى. زاڭنىڭ ادامزات تاريحىنداعى ماڭىزى، زاڭنىڭ بارلىق حالىقتارداعى كيەلىلىك سيپاتى مەن ونىڭ كيەلىلىك سيپاتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءدىني تانىمنىڭ ىقپالى ءالى كوپ جاعدايدا ەسكەرىلمەي كەلەدى. زاڭنىڭ شىعۋىندا ەكى نەگىز بار: ءبىرىنشىسى – ءتاڭىردىڭ بۇيرىعى; ەكىنشىسى – سول ءتاڭىر بۇيرىعى اياسىندا پايدا بولعان زاڭ (شاريعات) – كيەلى ءداستۇر. 

الەۋمەتتىك ءتارتىپ پەن ونىڭ كيەلىلىك سيپاتى مادەنيەتتىڭ تاڭىرلىك سيپاتىمەن بايلانىستى بولدى. سوندىقتان مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋى الدىمەن دىنمەن، ءدىني تانىممەن بايلانىستى. الايدا، ءدىني تانىم دۇنيەدەگى بار حالىقتا بىردەي ەمەس. ولاردىڭ اراسىندا سان ءتۇرلى ەرەكشەلىكتەر بار. بۇل ماسەلەنى تەرەڭىرەك ۇعىندىرۋ ءۇشىن يمام ماتۋريدي پىكىرلەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ كورەلىك. ول عۇلاما مىناداي پىكىرلەردى العا تارتادى. 

ءتۇرلى حالىقتارعا كەلگەن ءدىن ءبىر بولعانىمەن، ول ءدىندى حالىقتارعا جەتكىزۋشى پايعامبارلاردىڭ ءارتۇرلى بولۋى، ولارداعى شاريعاتتاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى، حالىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى، تابيعي ەرەكشەلىكتەرى ءدىني سەنىم اراسىندا ءتۇرلى ايىرماشالىقتاردىڭ تۋىنا ىقپال ەتكەنى شىندىق. سول سەبەپتى، حالىقتار تاڭىرگە قاتىستى سانسىز تۇسىنىكتەر مەن تانىمداردا بولدى. ولار وزدەرى تانىعان تاڭىرىنە ءار ءتۇرلى ات بەردى. وسىلاي ءتاڭىر سانسىز اتقا يە بولدى. بىراق بۇل جاراتۋشىنىڭ كوپ بولعاندىعىن بىلدىرمەيتىن ەدى. ءتاڭىردىڭ اتالۋى قانشا كوپ بولعانىمەن ول ءبىر عانا جاراتۋشى ەدى. سوندىقتان، جاراتۋشىعا قانشالىقتى ات بەرىلگەنىمەن ول ءبىر عانا جاراتۋشى بولىپ قالا بەرەدى. «قازىر تاۋحيدكە مويىنۇسىنعان حالىقتان اللادان باسقا ەشبىر جاراتۋشى بار دەگەن كوزقاراستىڭ تابىلۋى مۇمكىن ەمەس. ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيتىن جانە ەرىكسىز تاڭداي قاقتىراتىن مۇعجيزالار جاساۋ قابىلەتىنە يە پايعامبارلاردى اللادان باسقا ەشقانداي جاراتىلىس جىبەرە المايدى».  دەمەك، پايعامبارلار اللانىڭ بارلىعىن حالىققا ءبىلدىرۋ ءۇشىن، تۋرا جولدى كورسەتۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن، اللانىڭ ءوزى تاڭداعان تۇلعالارى جانە اللانىڭ بارلىعىنا، بىرلىگىنە ۇندەيتىن، اللانىڭ حيكمەتتەرىن حالىققا جەتكىزەتىن باستى تۇلعالار، ءارى نەگىزگى دالەل بولىپ تابىلادى.  يمام ماتۋريدي بۇل ويىن ودان ءارى تولىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن تاعى مىناداي تۇجىرىمدار جاسايدى: «اللانىڭ بىرلىگىن دالەلدەيتىن تاعى ءبىر باسقا ايعاق ھاق پايعامبارلاردىڭ ءتۇرلى مۇعجيزالار كورسەتۋى بولاتىن. بۇل مۇعجيزالارعا كۋا بولعاندار و-نىڭ بىرلىگىن قابىل ەتپەۋگە مۇمكىندىگى قالمايتىن. ەگەر سەرىگى بار جاراتىلىستىڭ ارەكەتى بولسا، وندا پايعامبارلاردىڭ مۇعجيزاسىنا ول سەرىكتەر كەدەرگى كەلتىرگەن بولار ەدى. سونداي ءبىر كەدەرگى قارسىلاستىڭ تابىلماعاندىعىنا قاراعاندا، پايعامبارلارعا قارسى تىرەسىپ، قارسىلىق كورسەتپەۋدىڭ ءوزى ول پايعامبارلاردىڭ ھاق پايعامبارى ەكەندىكتەرىن بىلدىرەدى جانە مۇعجيزا تەك ھاق پايعامبارلارىنا عانا تيەسىلى».

دەمەك، ءار حالىق ءۇشىن وزىنە جىبەرىلگەن پايعامبارلار ارقىلى قالىپتاستىرىلعان جولى، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرى كيەلى بولىپ سانالادى. تۇركىلەردە دە ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەر ەشقاشان وزدىگىنەن پايدا بولعان جوق. ءتاڭىردىڭ تاڭداۋىمەن جىبەرىلگەن پايعامباردىڭ ىقپالىمەن تۇرىك جۇرتىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرى قالىپتاستى. باسقاشا ايتقاندا، تۇركى قوعامىنداعى بارلىق قوعامدىق قاتىناستاردى، ادامگەرشىلىك نورمالارىن رەتتەيتىن زاڭدىق جۇيە-شاريعاتى قالىپتاستى. بۇل جول تۇركى جۇرتى ءۇشىن كيەلى دە قاسيەتتى جول بولىپ سانالادى. بۇل جولدان باس تارتۋ تۇركى جۇرتى ءۇشىن، بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقى ءۇشىن ءتاڭىردىڭ بەرگەن بۇل نىعمەتىنەن باس تارتۋ بولعان بولار ەدى. ءتاڭىردىڭ بۇل بەرگەن نىعمەتتەرىنەن باس تارتىپ، شەگىنگەن كەزەڭدەردە تۇركى جۇرتى ەلدىگىنەن ايىرلىپ، وزگەگە بودان بولدى. بۇل جولدى قايتا تاپقاندا تۇركىلەر ايبىندى مەملەكەتتەر قۇرىپ، الەمگە بيلىگىن جۇرگىزە الاتىن دەڭگەيگە كوتەرىلدى. سوندىقتان دا بۇل جول تۇركىلەردە كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالىپ، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىنىڭ كيەلىلىك سيپاتى مەملەكەتتىك دارەجەدە قورعالاتىن ەدى. ەندىگى كەزەكتە سول ادەت-عۇرىپتار مەن سالت-داستۇرلەردىڭ باستى-باستىلارىنا كەڭىرەك توقتالىپ كورەلىك.

رۋلىق-تايپالىق جۇيە جانە ونىڭ كيەلىلىك سيپاتى

قازاق حالقىندا، وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرازىندا رۋلىق، تايپالىق وداقتار ءالى كۇنگە بار. الايدا ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءوزىنىڭ العاشقى قالىپتاسۋ كەزەڭىندەگى ماقساتى مەن اتقارۋعا ءتيىستى ءرولىن اتقارىپ وتىرعان جوق. رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار ساقتالعان قازاق حالقىنىڭ وزىندە بۇل جۇيەلەر  ادامنىڭ شىعۋ تەگىن انىقتايتىن، اعايىن تۋىستىڭ ارا جىگىن اجىراتاتىن كەزدە عانا ەسكە الىنىپ، ولاردىڭ تاريحي ءمانى مۇلدە ۇمىتىلعان دەسە بولادى. الايدا، بۇل رۋ، تايپالاردىڭ قالىپتاسۋى كۇنى كەشە باستالعان جوق جانە تۇركىلەردىڭ تاريحىندا مەملەكەتتىكتىڭ ىرگەتاسى قىزمەتىن اتقارۋ ءۇشىن قۇرىلعان جۇيەلەر بولاتىن. رۋ، تايپالار ءوز مىندەتىن دۇرىس اتقارىپ تۇرعان كەزدە تۇرىك مەملەكەتتىگىنىڭ مىقتى، وزگەلەرگە ۇكىمىن جۇرگىزە الاتىنداي بولعانى، رۋ، تايپالاردىڭ باسى بىرىكپەي، ءوزارا قىرقىستى باستاعاندا مەملەكەتتىگى كۇيرەپ، وزگە بودان بولعاندىعىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى دەرەكتەر بۇل رۋ، تايپالاردىڭ قالىپتاسۋى، مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ ىرگەتاسى رەتىندە قالىپتاسۋ كەزەڭىنىڭ باستالۋىن وعىز قاعاننان باستالاتىنىن كورەمىز. «وعىز-ناما» داستانى تۇركىلەرگە ءبىر جاراتۋشى-تاڭىرگە مويىنۇسىنۋدى اكەلگەن تاريحي تۇلعا. قازىرگى كۇنگە دەيىن قازاق حالقىندا ساقتالىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ وسى وعىز قاعان داۋىرىنەن باستاۋ العانىن كورەمىز. وعان دالەل رەتىندە وعىز قاعاننىڭ يافەستەن تاراعان حالىقتاردى رۋ، تايپالارعا توپتاستىرىپ، تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرعانى دالەل بولا الادى. بۇل وعىز قاعاننىڭ يافەستەن تاراعان حالىقتاردى ءبىر تاڭىرگە مويىنۇسىنۋعا شاقىرىپ، حالىقتى ءيلاھي دىنگە بەت بۇرعىزعان كيەلى تۇلعا بولعاندىعىنان حابار بەرەدى. باسقاشا ايتقاندا، وعىز قاعاندى تۇركى حالقىنا تاڭىردەن جىبەرىلگەن پايعامبار دەپ تانۋعا بولادى. راشيد اد-دين شىڭعىس حاننىڭ دا وسى وعىز قاعاننان كەلە جاتقان ءتاڭىر دىنىنە مويىنۇسىنعانىن جازادى. ولاي بولسا، بۇل تۇركىلەردىڭ ۇزاق عاسىرلار بويىنا وعىزدان قالعان ءتاڭىر دىنىنە مويىنۇسىنىپ، سول دىندە بولعاندىعىن كورسەتەدى.

ءبىز جوعارىدا وعىز قاعاننىڭ العاش رەت رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى توپتاستىرىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرعان تۇلعا بولعاندىعىن ايتقان بولاتىنبىز. ال، مۇنىڭ ءوزى وسى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىدىراماي ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن وسى جۇيەمەن ساباقتاس ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەردىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ءبىز سوندىقتان قازىرگە دەيىن قازاق اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەردىڭ باستاۋى وسى وعىز قاعاننان قالعان جانە ولاردىڭ بارلىعىنىڭ كيەلىلىك سيپاتى بار ايتا الامىز.  بۇل وعىز قاعاننىڭ تۇركى تاريحىنداعى ورنى قانشالىقتى ماڭىزدى بولعاندىعىن كورسەتەدى.

ەگەر ءبىز تۇركى تاريحىنداعى ۇلى مەملەكەتتەر تاريحىنا نازار سالاتىن بولساق، تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، دامۋى دا، قۇلدىراپ، ىدىراپ، توز-توز بولىپ، وزگەلەرگە بودان بولۋى دا وسى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ قانشالىقتى ءوز قىزمەتىن ءدۇرىس-بۇرىس اتقارۋىمەن بايلانىستى بولعاندىعىن كورۋىمىزگە بولادى. مىسالى، الىپ ەرتوڭعا، مودە قاعان، بۋمىن قاعاندار وزدەرى قۇرعان حاندىقتارىن قالىپتاستىرىپ، ولاردى قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىرا الۋى وسى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ قىزمەتىن ءوز دارەجەسىندە پايدالانا الۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ول مەملەكەتتەردىڭ ىدىراپ، كۇيرەپ، وزگەلەرگە بودان بولۋى دا وسى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ءوز قىزمەتىن قاجەتتى دەڭگەيدە اتقارا الماۋىمەن، ىدىراپ كەتۋىمەن تىكەلەي بالانىستى بولدى.

تۇرىك حالىقتارىنىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋى تۇرىكتەردىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە ىقپالىن تيگىزدى. تۇرىكتەر اراسىندا عىلىم مەن مادەنيەت جىلدام قارقىنمەن دامىدى. تۇرىكتەر اراسىنان  جۇزدەگەن عالىمدار شىقتى. ولار عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا ءىرى جاڭالىقتاردى دۇنيەگە كەلتىردى. بۇل جالپى يسلام مادەنيەتى مەن عىلىمىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس بولعانىمەن، مۇنىڭ ەسەسىنە تۇرىك حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرى كۇن ساناپ وشە باستادى. اسىرەسە، رۋحاني، مادەني سالادا بۇل پروتسەسس وتە جىلدام ءجۇردى. ول كەزدەگى تۇسىنىك بويىنشا يسلام ءدىنىن قابىلداۋ اراب بولۋ دەگەندى بىلدىرەتىن. مىسالى، 728 جىلى بۇحارا قالاسىنىڭ شونجارلارى ارابتاردىڭ سول كەزدەگى ماۋارانناحرداعى وكىلى اشراسقا مۇسىلماندىق ناسيحاتتىڭ پارمەندىلىگى ارقاسىندا كوپتەگەن تۇركىستاندىقتاردىڭ اراب بولعاندىعىن  حابارلايدى.       يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركى حالىقتارى وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنەن اجىراپ، تولىق پارسىلانۋعا بەت الدى. وعان دالەلدى ۇزاقتان ىزدەمەي-اق، تۇركى عۇلامالارى تاراپىنانا جازىلعان كىتاپتار ىشىندە XI-عاسىر ورتاسىنا دەيىن بىردە-ءبىر نە ءدىني، نە عىلىمي، نە ادەبي شىعارمانىڭ جازىلماۋىنان كورۋگە بولادى. تەك، ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىك» اتتى ەڭبەگى تۇرىك تىلىندە جازىلعان العاشقى شىعارما بولدى. ودان  كەيىن ماحمۋد قاشقاريدىڭ «ديۋان لۋعات ات-تۇرىك» ەڭبەگى مەن احمەد يۇگنەكيدىڭ «يبات ال-حاقا’يق» اتتى ەڭبەكتەرى دۇنيەگە كەلدى. بۇل شىعارمالاردى تۇركى حالىقتارىنىڭ قاۋىپتى شەپكە جاقىنداعانىن بىلدىرەتىن سول ءداۋىر زيالىلارىنىڭ  جانايقايى دەسە بولادى.

تۇركى حالىقتارى ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءداستۇرلى مادەنيەتىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن جوعالتىپ قويعان جوق. سولارمەن بىرگە، كونەدەن كەلە جاتقان تۇرىك مەملەكەتتىگىنىڭ قالىپتاسقان جۇيەسىن دە وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولدى. وعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ىشكى قوعامدىق قاتىناستارىن رەتتەيتىن جۇيەنىڭ شاريعات ۇكىمدەرىمەن الماستىرىلۋى تىكەلەي ىقپال ەتتى. بۇل بىرتىندەپ تۇركىلىك ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ قولدانىستان شىعارىلۋىنا اكەلدى. كونەدەن كەلە جاتقان نەكەلىك قاتىناس وزگەرتىلىپ، ەكزوگامدىق قاتىناستار  ەندوگامدىق قاتىناسپەن الماستىرىلدى. رۋلاس، قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناستار وسى كەزگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىدىراۋىنا اكەلدى. رۋلىق، تايپالىق جۇيە تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ باسشىسى – حاندى وسى رۋلىق، تايپالىق جۇيە باسشىلارى سايلاپ قوياتىن. حان اركەزدە مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى وسى رۋ، تايپا باسشىلارىمەن كەڭەسە وتىرىپ شەشەتىن جانە ءار رۋ، تايپا ەرىكتى اسكەر شىعارىپ، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس بولاتىن. مىسالى،  تۇرگەش قاعانىنا كەلگەن اراب ەلشىسىنىڭ  تۇرگەشتەردىڭ قاعانىمەن بولعان اڭگىمەدەن  تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ جۇيەسىن كورۋگە بولادى. ول وقيعا  ياقۋتتىڭ  «مۋدجام ال-بۋلدان» اتتى شىعارماسىندا بىلايشا باياندالادى: «قاعان مەنى شاقىرىپ الىپ، - ساعان نە كەرەك؟ – دەپ سۇرادى. مەن، ونى ماقتاي وتىرىپ، ونىڭ اداسىپ جۇرگەنىن، يسلامدى قابىلداۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. قاعان مەنەن – «يسلام دەگەن نە؟» – دەدى. مەن وعان يسلام ءدىنىنىڭ تالاپتارى مەن قاعيدالارى تۋرالى ايتتىم. سونىمەن بىرگە، نەنى ىستەۋگە بولادى، قاي نارسەنى ىستەۋگە تيىم سالىنعانى تۋرالى اڭگىمەلەدىم. وعان قوسا ءدىننىڭ مىندەتتەرى مەن ءمىناجات جاساۋ جولدارىن باياندادىم. ودان كەيىن قاعان – «مۇسىلماندار كىمدەر؟» - دەپ  سۇراق قويدى. مەن «ولار قالالاردىڭ حالقى. ولاردىڭ ىشىندە مونشاشىلار، تىگىنشىلەر، ەتىكشىلەر بار» - دەپ جاۋاپ بەردىم. ودان كەيىن قاعان  ماعان بىرنەشە كۇن كۇتە تۇرۋدى بۇيىردى.   بىردە قاعان  اتقا وتىرىپ، جولعا شىقتى. ونىڭ قاسىنا ارقايسىسىنىڭ  قولىندا تۋى بار ون كىسى ەرىپ ءجۇردى. ول ماعان وزىمەن بىرگە  ءجۇرۋىمدى تالاپ ەتتى. كوپ ۇزاماي قالىڭ اعاش قورشاعان توبەگە جەتتىك. كۇن شىعىسىمەن، ون كىسىنىڭ بىرەۋىنە تۋدى كوتەرۋدى بۇيىردى. تۋ كوتەرىلىسىمەن، تۋدىڭ  استىنا ون مىڭ كىسى ساپ قۇرىپ تۇرا قالدى. ولاردىڭ باسشىسى حان الدىنا شىقتى... ون تۋ كوتەرىلگەندە باسىنان اياعىنا دەيىن قارۋلانعان ءجۇز مىڭ كىسى دايىن تۇردى». وسى قىسقا ءۇزىندىنىڭ ءوزى تۇركىلىك مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ قانداي بولعاندىعىن اڭعارتادى.

يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركىلەردە رۋلىق، تايپالىق جۇيە ىدىراعان سوڭ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسى دە ىدىرادى. حان بيلىگى بۇرىنعىداي بۇكىل قوعام وكىلدەرى تىكەلەي ارالاسا الاتىن كوللەكتيۆتىك بيلىك جۇيەسى بولۋدان قالىپ، ورنىنا جەكە بيلەۋشىنىڭ ابسوليۋتتىك بيلىگىنە نەگىزدەلگەن، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى كەلدى.     

تۇركى دۇنيەسىنىڭ باسىنا وسىنداي اۋىر كەزەڭ  تۋعاندا تاريح ساحناسىنا قوجا احمەت  ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعا شىقتى. ول سوپىلىق ءىلىمدى تۇركىلەر اراسىنا اكەلۋ ارقىلى  يسلام دىنىندەگى يمانننىڭ السىرەۋىن توقتاتىپ، العاشقى قالپىنا قايتا كەلتىردى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، يسلامنىڭ بەس پارىزىن قابىل ەتىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدى تولىعىمەن تۇركىنىڭ سالت-داستۇرىنە بەردى. بۇل تۇركىنىڭ جوعالعان ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن  ءتىلىن قايتا  ءتىرىلتتى.

ودان كەيىنگى كەزەڭدە رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر قايتادان تولىعىمەن جوشى ۇلىسىندا قالپىنا كەلتىرىلىپ، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى تۇركىلىك سيپات الدى. رۋ-تايپالاردىڭ باسىنا بيلىككە ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى كەلدى. ولار اللانىڭ اتىنان بيلىك جۇرگىزىپ، مەملەكەتتە ادىلەتتى قوعام ورناتتى. مەملەكەتتەگى ابسوليۋتتىك بيلىك حاندا دا، بي دە، قارا حالىقتا دا بولعان جوق. ابسوليۋتتىك تەك – زاڭعا-شاريعاتقا بەرىلدى. سول كەزەڭدەگى جوشى ۇلىسىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمىن بىلايشا كەسكىندەۋگە بولار ەدى: كەرەگە قارا حالىق; ۋىق - رۋحاني جەتەكشىلەرى-بيلەر; شاڭىراق – ساياسي بيلىك يەسى-حان. وسى جۇيەنى 19 عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءارى اقىن، ءارى باتىر مادەلى قوجا قاناي داتقاعا ايتقان ولەڭىندە بىلايشا سۋرەتتەيدى:

قانكە وسى جەردە تۋىپ ەدىم،

ساعان كەلگەن جاۋلاردى قۋىپ ەدىم.

شاڭراعىڭدى شايقالتپاي ۇستايتۇعىن،

سەن كەرەگە بولعاندا مەن ۋىق ەدىم.

بۇل ولەڭ جولدارى ءبىر جاعىنان ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ جۇيەسىن سۋرەتتەسە، ەكىنشى جاعىنان كونە تۇركىدەن كەلە جاتقان مەملەكەتتىك جۇيەنى ءدال سۋرەتتەگەنىن كورەمىز. سونىمەن بىرگە، كادىمگى قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ تەك ءۇي ەمەس، تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان مەملەكەتتىك جۇيەسىنىڭ سيمۆولى ەكەندىگىنە تاڭدانباسقا بولمايدى. جوشى ۇلىسىنداعى مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ بۇلايشا قالىپتاسۋى ول مەملەكەتتە ەڭ ادىلەتتى قوعامنىڭ ورناۋىنا ىقپال ەتتى. سوندىقتان دا جوشى ۇلىسى التىن وردا اتاندى. وسىنداي ادىلەتتى قوعام  ورناتۋعا نەگىز بولىپ، جوشى ۇلىسىنداعى تۇركىلەردىڭ باسىنىڭ بىرگۋىنە ارقاۋ بولعان، كونە تۇركى مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرىن قايتا جاڭعىرتقان ياساۋي جولى بولاتىن.  بۇل قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك توپتارىن ايقىندايتىن قارا-قوجا-تورە قازاق قاريا ءسوزىنىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىن كورسەتەدى. سول سەبەپتى بۇل جۇيەلەر كيەلى سانالدى. الايدا، التىن ورداداعى بۇل جۇيە ابسوليۋتتىك بيلىكتى قولدايتىن جوشى ۇرپاقتارىنا ءتيىمدى بولعان جوق. وزبەك حان قوايتىس بولعان سوڭ ونىڭ تاعىنا وتىرعان جانىبەك حان ياساۋي جولىنان باس تارتىپ،  يسلام ءدىنىنىڭ اراب داستۇرشىلدىگىن نەگىزگە العان باعىتىن قابىل ەتتى. وسىلاي ول ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋدى ماقسات ەتتى. اسان قايعى باستاعان ياساۋي جولى وكىڭلدەرىنىڭ كۇرەسى ناتيجەسىز اياقتالدى. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ارپالىستان كەيىن التىن وردا مەملەكەتى تاريحتان كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ودان كەيىگى كەزەڭدە تاريح ساحناسىنا شىققان مەملەكەتتەر دە، بيلەۋشىلەرىنىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتەمىز دەپ، ياساۋي جولىنان باس تارتۋىمەن بايلانىستى بولدى. 15 عاسىردان باستاپ، اراب داستۇرشىلدىگىن نەگىزگە العان ناقشبانديا تاريقاتى ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلعان بيلەۋشىلەردىڭ قولىنداعى قۇرالىنا اينالدى. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ماۋارانناحرداعى بەلدى وكىلى قوجا احرار «مەن شىڭعىس حان ياساسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرامىن» ياساۋي جولى مەن تۇركى داستۇرىنە قارسى شىقتى. بيللەۋشىلەر تاراپىنان قولداۋ تاپقان ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرى تۇركىنىڭ كيەلى سانالعان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىنىڭ كيەلىلىك سيپاتىنان اجىراتۋ ءۇشىن قولدان كەلگەندەرىنىڭ ءبارىن جاسادى. ناتيجەسىندە رۋحاني بيلىك پەن ساياسي بيلىكتىڭ كيەلىلىگى، رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ كيەلىلىگى تۋرالى تۇسىنىكتەر حالىق ساناسىنان شايىلىپ، ەۆرازيا تۇركى مەملەكەتتەرى بىرىنەن سوڭ ءبىر تاريح ساحناسىنان كەتتى. رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىدىراۋى مەملەكەتتىڭ تۇركىلىك سيپاتىن جويدى. تۇركى مەملەكەتتەرى وزگە يمپەريالاردىڭ قولاستىنا ءتۇستى. 

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz