مىناعان كوزىمىز جەتتى. ءوز ەلىندە تۋىپ، ءوز ەلىندە تۇرسا دا وزگە تىلدە، ياعني، ورىس تىلىندە كوزىن اشقان جانە ودان ءارى شەتەلدە ءتالىم-تاربيە العان ۇرپاقتان ۇلتىم، ەلىم، ءتىلىم دەپ شىبىن جانىن شۇبەرەككە تۇيەتىندەر شىعا قويۋى ەكى تالاي ەكەن. قازاق وندايلارعا جانى كۇيگەندە «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان-اي» نەمەسە «تۋماي تۋا شوككىر-اي» دەپ كۇڭىرەنەدى. ال كەڭەستىك رەسەي باسقارىپ تۇرعان كەزدە ۇلتتار دوستىعىنا الاۋىزدىق تۋعىزادى نەمەسە ورىس پەن قازاقتىڭ باۋىرلاستىعىنا نۇقسان كەلتىرەدى دەپ ولەڭدەرىن وقىتپاق تۇگىل اتىن اتاۋعا دا تىيىم سالىنعان شايىردىڭ ءبىرى ءالىمنىڭ تىلەۋ رۋىنان شىققان سارىشولاق شايىر بورانبايۇلى ءجاي اۋىل مولداسىنان ءدارىس العان قاراتابان قازاقتىڭ ءبىرى ەدى (1858-1929). قازاق دالاسىنا اۋەلى پاتشالى ورىس اسكەرى باسىپ كىرىپ، ونىڭ سوڭىنان مۇجىقتارى قاپتاپ كوشىپ كەلىپ جاتقانىن، ودان كەيىن كەلگەن كەڭەس اسكەرلەرىن تاعى دا كوزىمەن كورىپ، قازاقتىڭ جەرىنە دە، تىلىنە دە قارا بۇلت تونگەنىن كورىپ جانى كۇيزەلگەن ول «ورماندى-توعاي ءورىمدى، قۇت-مەكەندى جەرىمدى» العانى از بولىپ ەندى «اللاعا ىقتيار ءتىلىمدى، شۇلدىرلەپ ەندى بۇلدىرمەك» دەپ كۇيىنەدى. ونىڭ زامانداسى ابۋباكىر  كەردەرى «كەلگەندە 15 جاسقا تۇركى ءبىلدىم، تۇركىنى ءتامام ءتىلدىڭ كوركى ءبىلدىم» دەي كەلىپ، ەندى بىردە:

          تۇلپار بوپ ماستەك جاراۋلى،

         كاليما كەلگەن تىلىمە

         باستادى سۇعىن قاداۋدى.

         كۇن كەشسە بۇلاي ۇندەمەي

         قازاقتىڭ كۇنى ساناۋلى,-دەيدى. ودان ءارى قالىڭ قازاقتى «كاپىرشە سويلەپ» تىلىنەن ايرىلماۋعا شاقىرىپ، ء«تىلى ەكەۋدىڭ – ءدىنى ەكەۋ»، تىلىنەن اجىراعان قازاقتى قازاق دەۋگە بولمايدى، «بۇلاي كۇن كەشە بەرسە، كۇنى ساناۋلى» دەپ قامىعادى. سول ابۋباكىر مەن سارىشولاقتىڭ ايتقانى بۇگىن ءدال كەلىپ، وسى ۋاقىتقا شەيىن «ەلىمىزدە تىنىشتىق» بولسا بولدى دەپ ىشكەن-جەگەنىنە ءماز قازاق بۇيتە بەرسە ءتىلىنىڭ سول ابۋباكىر ايتقانداي ساناۋلى كۇنى قالاتىنىن كەش بايقاپ وتىرما دەپ قورقامىز.

         ءيا، 25 جىل بويى «ەلىمىزدە تىنىشتىق» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدى قايتالاپ، بيلىكتىڭ الۋان ءتۇرلى الدارقاتۋىنا ءماز بولۋ قازاقتىڭ تۇبىنە بيىل جەتكەن سياقتى. قۇداي مەن قازاقتان گورى ماسكەۋدەگى مىقتىلارىنان قورقاتىن،  ورىستىڭ بەتىنە قاراپ ءبىر اۋىز قازاقشا سويلەگەن قازاقتى جاۋاپقا تارتامىن دەپ قورقىتاتىن، ميىمدى الىپ تاستاپ باسقا مي سالماساڭ، قازاقشا سويلەي المايمىن دەيتىن ميعۇلا ەرلان ىدىرىسوۆ  پەن ماجىلىستە ءبىر-بىرىنە ماكە، باكە، ساكە دەۋگە تىيىم سالعان نۇرلان نيگماتۋللين-ابي سياقتى باسشىلارى بار قازاق بايعۇس ەندى بالالارىنا اتا-باباسىنىڭ تاريحىن وقۋىنا تىيىم سالۋىنا دا كونگەن سياقتى. ال دۇنيەجۇزى تاريحى قازاق مەكتەپتەرىندە تەك ورىس تىلىندە وقىتىلاتىن بولدى. قازاق ۇرپاعىنىڭ ميىن بۇلايشا بىلعاپ، تۋعان ۇلتىنان بەزگەن ماڭگۇرت ەتۋدىڭ بۇل تاسىلى–نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبى دەپ اتالاتىن وقۋ وشاقتارىنان باستالدى. قازىر بۇكىل مەكتەپ ءنان مەكتەپ نە ىستەسە، سوعان كوشۋدە. ال وزگە جاراتىلىستانۋ پاندەرى اعىلشىن تىلىندە وقىتىلاتىن بولادى. ولە-ولگەنشە بيلىك باسىنان كەتپەۋ ءۇشىن 25 جىل بويى قازاقتىڭ جەرىن جەر بايلىقتارىمەن قوسا ساتىپ كەلگەندەر رەسەيدىڭ دە، باسقانىڭ دا توياتىن قاندىرىپ، كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن ەندى قازاقتىڭ ءتىلىن دە قۇرباندىققا شالىپ جىبەردى. ال ءتىلى قۇرباندىققا كەتكەن ۇلتتىڭ ءوزى دە كوپ ۇزاماي و دۇنيەلىك بولاتىنى تالاي مارتە تاريحتا دالەلدەنگەن. بۇنىڭ ءبارىن ىستەپ وتىرعان كىم جانە كىمدەر ەكەنىن بىلسە دە اقتوبەدەگىدەي سپەكتاكل قويۋ وپ-وڭاي ەكەنىنەن قورقىپ قالعان قازاق ولىمگە ءۇنسىز مويىنسۇنىپ، دار توزاعىن باسىنا ءوزى كيگەن الدەبىر ءجاي  عانا تىرشىلىك يەسىن ەسكە تۇسىرەدى. بىراق قازاقتىڭ «تەنتەكتەن تومىرىق قاۋىپتى» دەگەن ماقالى ەسكە تۇسكەندە سول ءۇنسىز وتىرعان قازەكەمنىڭ ءوزىن جەر بەتىنەن جويۋعا اشىق باعىتتالعان بۇل قورلىققا قارسى اشۋ-ىزاسى ءبىر-اق كۇندە بۇرق ەتە قالاتىن سياقتى. ال ونى تاعى دا الدەبىر سىرا زاۋىتىنىڭ ديرەكتورى نەمەسە سيريادا ورازا تۇتىپ وتىرعان الدەبىر يمام «ىزۆانداپ» ۇيىمداستىرىپتى دەيتىندەر تاعى تابىلسا بۇكىل بيلىكتەگىلەردى پسيحديسپانسەردەگى تەكسەرۋدەن وتكىزۋدى سول اشىنعان حالىق تالاپ ەتۋى دە مۇمكىن دەيدى كەيبىر ساياسي بولجاۋشىلار. ويتكەنى، قازىرگى ەكى قازاقتىڭ ءبىرى سول سارىشولاق بورانبايۇلىنىڭ (1858-1929)

         كۇندە جاسىپ جۇرگەنشە

         كوزدەگى شەرلى جاس كەپسىن

         قۇلدىقپەن ءومىر سۇرگەنشە

         قانجىعادا باس كەتسىن،-دەگەن ولەڭىن ۇرانعا اينالدىرىپ قازاقتىڭ بولاشاق ۇرپاعى تازا قازاق بولۋى ءۇشىن بارىنە باس تىككەن قازاق سياقتى. اتتەڭ، ءبىرى 80, ءبىرى 90 جىلدىعىن تويلاپ مارە-سارە بوپ جۇرگەن جازۋشى اكادەميك-ساكادەميك اقساقالداردىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋى «قازاق وياندى، ويلان بيلىك! ۇشتىلدىلىك دەپ اتالاتىن سايقالي ساياساتقا مۇمكىن موراتوري جاريالاۋ كەرەك شىعار» دەمەي، قىزمەتتەگى بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ نان-شايىن كۇيتتەپ وتىرعانى جانعا باتادى. ايتپاقشى، ولار جەر ساتۋ، جالعا بەرۋ تۋرالى داۋ-دامايدان دا ءۇنسىز قالدى. مەيلى. بىراق قازاق ء  وز بالاسىنىڭ ميىن پاۆلوۆتىڭ يتكە نەمەسە زەرتحانانىڭ قۇرباقاعا تاجىريبە جاساعانى سياقتى تاجىريبە جاساتىپ قويمايتىن شىعار.

مىرزان كەنجەباي، اقىن،

مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz