توقتار اۋباكىروۆتىڭ عارىشقا ساپارى بۇتىندەي تۇركى الەمىنىڭ، ءارى كۇللى قازاقتىڭ تاريحىنداعى تولاعاي وقيعا ىسپەتتەس. ول – ەڭ قۋاتتى كەڭەستىك 50 اسكەري ۇشاقتىڭ تۇساۋىن كەسكەن اتاقتى سىناقشى-ۇشقىش. اسكەري اۆياتسياداعى ايرىقشا جەتىستىگى ءۇشىن گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا كىرگەن. دۇنيەجۇزىلىك اۆياتسيا مۇراجايىنا ەنىپ، الەمدىك دەڭگەيدە ابدەن سۇزگى-سۇرىپتاۋدان وتكەن تىزىمدە ون ازاماتتىڭ اراسىندا قازاقتىڭ باتىر تۇلعاسى توقتار وڭعاربايۇلى ءۇشىنشى تۇر. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, قر حالىق قاھارمانى – توقتار وڭعاربايۇلىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.

- اكەدەن ەرتە ايىرىلۋ، تاعدىر توسقان تاۋقىمەت وسىنداي تاۋەكەلدى ماماندىقتى تاڭداۋدا قيىن بولعان شىعار...

- جەتi ايعا تولار-تولماس شاعىمدا جاناشىرىمنان ەرتە كوز جازىپ قالسام دا، ەشقاشان كوڭىلىم قۇلازىعان ەمەس. كوزدەگەن ماقساتقا قالاي جەتۋ كەرەكتىگىن انام ۇيرەتتى. «قاسىڭداعىلارعا جاقسىلىق جاساي بەر، ءتۇبى  وزىڭە قايتادى. ساعان قايتپاسا دا، سەنىڭ ۇرپاقتارىڭا باق بولىپ قونادى. جاقسىلىق ءىزسىز كەتپەۋى كەرەك» دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. بۇيىعىلاۋ، وڭاشا-وقشاۋ بولمىسپەن ءوسىپپىن. انام ءۇش بالانى ءوزى باعىپ-قاقتى. كەيىن ۇلكەن اپكەم تۇرمىسقا شىعىپ، ءبىزدى ءوز قولىنا الدى. قالاعا كەلگەن سوڭ، شەشەم ءبىراز اۋىرىپ قالدى. امال جوق، اۋىلعا قايتۋعا تۋرا كەلدى. كوپ قازاقتىڭ باسىندا بولعان جاعداي ءبىزدىڭ وتباسىنى اينالىپ وتكەن جوق. ۇيدە نان مەن ماي، قارا سۋدان باسقا ەشتەڭە بولمايتىن. 10 جاسىمنان اۋىر جۇمىسقا جەگىلدىم. ۆاگونداردا جۇك تاسۋمەن ناپاقا تاپتىق قوي. كەشكە ابدەن شارشايسىڭ. ۇيگە قايتار جولدا ءبىر قولىنا سۋىن، ەكىنشى قولىنا ورامالىن ۇستاپ اناڭ تۇرادى. كەشكە وقۋعا بارامىن. وقۋ مەن جۇمىستى بىرگە الىپ ءجۇردىم. شىن ايتقاندا، ساباقتى بەسكە وقىماسقا شارا بولمادى. جاستىق قوي، اۋىرلىقتى سەزىنە بەرمەيسىڭ.

باسقا بالالار اكەسى تۋرالى ايتىپ جاتاتىن. ەڭ وكىنىشتىسى، «سەن جەتىمسىڭ، ارى ءجۇر» دەگەن اعالارىمىز بولدى. سوندا دا، ۇلكەن كىسىلەردىڭ قاسىنان قالماي، ءار ءتۇرلى جۇمىستاردى ىستەي بەردىم. ءبارى دە جانباعىستىڭ قامى. جاستىعىما قاراماي، ۇيدەگى ورىندىقتارعا دەيىن ءوزىم قۇراستىراتىنمىن. انامنىڭ الدىندا ءوزiمنiڭ ەر جiگiت ەكەنiمدi كورسەتكiم كەلدi. بۇل – ءار قازاقتىڭ بويىنداعى نامىس. ءتىپتى، قازىردىڭ وزىندە ۇيگە ەلەكتر، سانيتارلىق مامانداردى شاقىرعىم كەلمەيدى. بۇل جەردە ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋىنە توقتالامىز.

كىشكەنە كەزىمدە اۋىلعا سانيتارلىق ۇشاقتار ءجيى قوناتىن. ءۇش-ءتورت بالا كۇتىپ تۇرىپ، ىشىنە وتىرىپ الاتىنبىز. اۋىل بالاسىنا بۇدان اسقان ارمان جوق-تىن سول كەزدە. ۇشقىش بولۋعا دەگەن اڭسارىم اۋا باستادى. سوعىس كەزىندە اسقان ەرلىك كورسەتكەن نۇركەن ءابدىروۆ، تالعات بيگەلدينوۆ سىندى قازاقتىڭ باتىرلارىن جاقىن تانىعان سايىن مەنىڭ ارمانىم ماقساتقا ۇلاسا باستادى. نە كەرەك، 1965-1969 جىلدارى ارماۆيرگە وقۋعا ءتۇستىم.

- «قاراكوزدەرىمىزدىڭ بويىنان ۇلتتىق رۋحتى كورە الماي ءجۇرمىن» دەپسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا. بۇل جوعارىدا ءسوز ەتكەن ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تاربيەلەي بىلۋىمەن ۇشتاساتىن سەكىلدى.

- تاربيە – تال بەسىكتەن. ۇلتتىق رۋح قايدان شىعادى؟ وتباسىنان. تاربيەدەن. قازاقتىڭ ءداستۇرىن بويعا ءسىڭدىرۋ ارقىلى ۇلتتىق سانا ساقتالادى. ماسەلەن، مەن ۇلتتىق بولمىس تۇگىلى، سول كەزدەگى كەساپات ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قازاقتىڭ ءسوزiن از ەستiپ، ونىڭ وزىنە ءتان مiنەزiن كەم كورiپ ءوستiم. بىراق، قايتسەم دە تاربيە بەرەم دەپ، جاني-جاني جاسىتىپ المايىق. ءار نارسەنىڭ بايىبىنا بارۋ قاجەت. ۇيدەگى تاربيە مەكتەپكە، ول جوعارعى وقۋ ورنى قابىرعاسىنداعى ءىلىم الۋعا جالعاسقانى ءجون. وزىق ويلى بالانىڭ پايىمى قاشاندا وركەنيەتكە يەك ارتىپ تۇرادى. مۇنىمەن كەلىسپەسكە لاج جوق. البەتتە، وركەنيەتتى اۋىلدا دا جاسايمىز. مويىنداۋ كەرەك، ءبىز وندىرىستىك الپاۋىت ەل ەمەسپىز. «شارۋانىڭ جانىن مال عانا ساقتاپ قالادى» دەگەن بار. وسى رەتتە ۇلكەن مىنبەرلەردە وتىرعان شەنەۋنىكتەر ويلانعانى دۇرىس. ساۋاتتى يدەولوگيا جاساۋ – كۇن ءتارتىبىنىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى ماسەلەسى. سودان بارىپ جاس ۇرپاققا ءتۇزۋ باعىت-باعدار بەرە الامىز. بۇل – بارلىعىمىزعا ورتاق.

- اۋەلى، وتاننىڭ ەمەس، وتباسىنىڭ وزىندىك ءداستۇرىن قالىپتاستىرۋ كەرەك دەيسىز عوي. پالەن جىل ورىس ورتاسىندا ءوستىڭىز. دەگەنمەن، نەمەرەلەرىڭىزگە قازاقى تاربيەنى قالاي بەرىپ جاتىرسىز؟

- ءتاۋبا، حالقىما مىڭ راحمەت! قاي جەرگە بارسام دا، حالقىم قۇراق ۇشىپ قارسى الادى. «بiر اۋىلعا بارسام، بارلىق ۇيگە كiرiپ شىعۋىم كەرەك» دەپ جانىمداعىلاردى اسىقتىرىپ جۇرەمiن. راس، ءدال مەنىكى سەكىلدى قۇرمەتكە جەتكەندەر از. بىراق، مەنىڭ كوكىرەك-كەۋدەمدى كەرنەگەن ءبىر نارسە بولدى. ول – ۇلتتىق سانا. باسىندا مەن دە، تالعات تا (تالعات مۇساباەۆ – اۆت.) قازاقشا دۇرىس سويلەي المايتىنبىز. امانداسىپ، ارى قاراي وزگە تىلدە شۇلدىرلەي كەتەتىن ەدىك. كەيىن ۇلكەن اعا-اپالارىم سىن ايتتى. وسىدان سوڭ ساناما نىقتادىم. «مەن نەگە ءوز تىلىمدە سايراپ تۇرمايمىن وسى» دەدىم وزىمە-ءوزىم قامشى باسىپ. ەڭ باستىسى نيەت قوي. ءوز ءتىلىمدى ۇيرەندىم دەپ ماقتانباي-اق قويايىن. ۇلدارىم رەسەيدە ومىرگە كەلدى. ولاردىڭ قازاقى ءتالىم الۋى ءۇشىن ارقيلى ادىستەرگە باردىم. اۋەلى، ولارعا قازاقشا ءان-كۇيلەردى تىڭداتام. اسىرەسە، كىشى ۇلىمنىڭ قازاقشا ءان تىڭداعاندا كوزى جايناپ كەتەتىن. العاشىندا ولاردى قازاقشا تاربيەلەۋ قيىنعا سوقتى. سەبەبى ءوزىم ورىسشا ويلايتىن ەدىم. اتا تاربيەسى – قازاقىلىقتىڭ قازىعى. مەن مۇنى ەش ويلانباستان ايتامىن. ءتىپتى، كەرەك دەسەڭىز، اتالارىمىز ۇرپاق تاربيەسىن جوعارى ورىنعا قويىپ، ءوز پەرزەنتتەرىن اعايىن-تۋىس، ءبىر قاۋىم ەل بولىپ تاربيەلەگەن ەمەس پە؟ اتا-اجەنىڭ تاربيەسىن العان بالانىڭ بويىنان ۇلكەن-كىشىگە دەگەن قۇرمەت، مەيىرىم، يماندىلىق، رۋحاني تاربيەنى اشىق كورۋگە بولادى. قالا بەردى، قازاقتىڭ ەجەلگى ءداستۇرى بويىنشا تۇڭعىش نەمەرەسىن اتاسى مەن اجەسى باۋىرىنا باسىپ تاربيەلەگەن. كەيدە ول كەنجە ۇلىنىڭ ورنىنا اتاسىنىڭ قاراشاڭىراعىنا يە بولىپ تا جاتادى. كەرەمەت قوي بۇل!

- قازىرگى تەحنيكانىڭ دامىعان ۋاقىتىندا ۇلتتىق بولمىستى قالاي ساقتاپ قالماق كەرەك؟

- شىنىندا، قازاق ءار كەزەڭدە دە باسىنان وتكىزگەن تاريحي جاعدايلارعا قاراماستان سالت-داستۇرلەرىمىزدى مۇرا رەتىندە قاستەرلەپ، ۇرپاعىنا ۇلاعاتتى تاربيە بەرە ءبىلدى. ال بۇگىندە وسى اسىل قۇندىلىقتارىمىزدىڭ تامىرى اجىراپ بارادى. سوندىقتان دا، مىنا جاھاندانۋ زامانىندا ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق رۋحىمىزدى، مادەنيەت جانە ۇلتتىق تاربيەمىزدى ساقتاپ قالۋىمىز قاجەت. بىراق، قالاي؟

ءبىر نارسەنىڭ باسىن اشىپ الايىق. قوي باعىپ، مال كۇتكەن، ەگىن سالىپ، جان باققان دا اسا ابىرويلى ەڭبەك دەپ ەسەپتەيمىن. جان-جۇرەگىمىز – اۋىل. قازاق مال سوڭىندا جۇرە بەرسە، الەمدىك وركەنيەتتەن كەنجەلەپ قالاتىنى انىق ەدى. ال ءبىر جاعىنان، زامان تالابىنا تۇپكىلىكتى ەرىپ كەتۋگە بولمايدى. تاعى دا ايتامىن، بايىپقا سالۋ قاجەت. شىنايى تالانت، شىن تۇلعا ۋاقىت تا تاڭدامايدى، ساياسي ورتانىڭ شەڭبەرىنە دە سىيمايدى. مىنە، ۇلتتىق بولمىستى ساقتاپ قالاتىن – سولار، بىلىمدىلەر. زاماناۋي ۇعىمدارعا ساي وتباسى قۇندىلىقتارىنىڭ دا جاڭاشا قاعيدالارى قالىپتاسىپ كەلەدى. ءبىر مىسال، حالقىمىز جاقسى كەلىندى قىزىنان كەم كورمەگەن. ۇلكەننىڭ اتىن اتاماي، وتباسى مۇشەلەرىن قۇرمەتتەۋى كەلىننىڭ ادەپتىلىگى مەن تاربيەلىگىن كورسەتەدى. يبالى انا بالاسىنا ءدال سونداي تاربيە بەرۋگە مىندەتتى. تىرشىلىك قامىمەن ءجۇرىپ بالاعا مۇلدەم كوڭىل بولمەيتىن دە، بالاعا تىم قاتال قارايتىن دا، قازىرگى بالاعا قاتتى ايتۋعا بولمايدى دەپ بالانىڭ ىڭعايىمەن جۇرەتىن دە، جيعان-تەرگەنىم بالاما جەتەدى دەپ قالتاعا سەنەتىن دە، مەنىڭ بالام ەڭ ءتاۋىرى دەپ بالاسىن جاقتاپ وتىراتىن اتا-انا دا جوق ەمەس. اق سۇتپەن ەنگەن قاسيەت ەش ۋاقىتتا دا ادام بويىنان كەتپەيدى. «مىنانى ىستەۋگە بولمايدى» نەمەسە «بۇل ساعان كەرەك» دەپ ۇيرەتىپ قويساڭ، جاستىڭ جادى ونى ۇمىتپايدى.  

قازاقتى اشتان ولتىرمەيتىن، كوشتەن قالدىرمايتىن تەتىك – نامىس. ەگەر مەندە نامىس بولماسا ءوز انا ءتىلىمدى ۇيرەنبەس ەدiم. قۇپيامدى ايتايىن: مەن ءتiلدى قازاقي ءان-جىر ارقىلى ۇيرەندiم. كەيiنگi جاستارعا ايتارىم، ورىسشا دا، اعىلشىن تiلiن دە ۇيرەنسiن، بiراق، ەڭ بiرiنشi قازاق تiلiن – ءوز انا تiلiڭدi بiل. قازاقشا ۇيرەنگiسi كەلمەيتiن قازاقتاردى وزدەرiنە-ءوزى قارسى ادامدار دەپ سانايمىن. «ماعان قازاق ءتiلiنىڭ كەرەگى جوق، ورىسشا سويلەي بەرەمiن» دەگەن جۇرتتى كوپ كەزدەستiردiم. جارايدى، وزدەرi سولاي-اق iستەسiن. بiراق، ولار اتا-بابالارىن، تۇپقازىعىن وزگەرتە المايدى عوي. بويداعى نامىس – ۇلتتىق بولمىستىڭ ساقتاۋشىسى. ال ونىڭ استارىندا قانشاما نارسە جاتىر.

- ءسىزدىڭ «سپورت شەبەرى» دەگەن اتاعىڭىز تاعى بار. ارقانىڭ التى اي قىسىندا شاڭعى تەۋىپ، كونكي بايلادىڭىز. بوكس پەن ۆولەيبول دا وينادىڭىز. بۇگىنگى تاڭدا، اسىرەسە، اۋىلدىق جەرلەردە بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋ ءۇشىن نە جەتپەي جاتىر دەپ ويلايسىز؟

- بىرىنشىدەن، جاستاردىڭ سپورتقا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋىمىز كەرەك. اۋىلدىق جەرلەردە بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋ ءۇشىن ءىرى-ءىرى ۇلتتىق جانە شەتەلدىك كومپانيالارعا تالاپ قويىپ، دەمەۋشىلىك ماسەلەسىن رەتتەپ العانىمىز ءجون. بىزدە قازىر وسى ماسەلە اقساپ تۇر. مەكتەپتەردەگى دەنە شىنىقتىرۋ پانىنە دە ەرەكشە ءمان بەرگەن دۇرىس. كەيبىر جەرلەردە ەڭبەك، بەينەلەۋ، دەنە شىنىقتىرۋ سياقتى پاندەرگە ەكىنشى كەزەكتەگى ءپان رەتىندە قارايدى. بۇل دۇرىس ەمەس.

ءناتى سپورتپەن اينالىسپاعان اۋىل بالاسى بولماعان شىعار، بولماۋى دا كەرەك. كەرەك دەسەڭىز، ەرتەلى-كەش ات ۇستىندە ءجۇرۋ مەن بۇزاۋ قۋىپ، قوي توعىتقاننىڭ ءوزىن سپورت دەر ەدىم. شىركىن، بالا كەزىمدە اتقا مىنۋگە قاتتى اۋەس ەدىم. مەن ارقانىڭ قازاعىمىن. بۇل جاقتىڭ قىسى سەگىز ايعا دەيىن سوزىلادى. سونىڭ بەس ايىندا قار جاتادى. مۇنداي اۋا-رايىندا ەڭ قولايلىسى شاڭعى مەن كونكي سپورتى. مەن دە بالا كۇنىمنەن اياعىما شاڭعى بايلاپ، وسى سپورتپەن شۇعىلداندىم. قارقارالىدا وتكەن اۋداندىق جارىستاردا جۇلدە العان كەزدەرىم دە بولدى. جالپى شاڭعى سپورتىنان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە جەتتىم دەپ ايتا الامىن. ۆولەيبولمەن دە ءبىر ادامداي اينالىستىم. ءتىپتى ءبىرىنشى رازريادتى ۆولەيبولشىمىن. قيىر شىعىستا اسكەري قىزمەتتە جۇرگەن كەزىمدە جەڭىل كيىممەن ۆولەيبول وينايتىنبىز.

سونداي-اق، مەكتەپتە جۇرگەن كەزىمدە بوكس ۇيىرمەسىنە باردىم. ءىرى جارىستارعا قاتىسپاسام دا، اۋىل اراسىنداعى سايىستاردا ونەر كورسەتىپ ءجۇردىم. بىراق ءارى قاراي قۋعان جوقپىن. ويتكەنى بوكستا اۋىر سوققىلار الىپ، دەنساۋلىعىڭا زاقىم كەلەدى. ال، مەن بالا كۇنىمنەن ۇشقىش بولۋدى ارمانداعان اداممىن. ول ءۇشىن ەڭ باستى تالاپ – مىقتى دەنساۋلىق. سوندىقتان ارمانىما قول جەتكىزۋ ءۇشىن بوكستان ەرتە كەتتىم. عارىشكەر بولعىسى كەلەتىن جاستارعا ايتارىم دا وسى،  سپورتپەن شۇعىلدانۋ ارقىلى ماقساتتارىڭىز ورىندالادى. سەبەبى، ءبىزدىڭ سالاعا ەكىنىڭ ءبىرى كەلە بەرمەيدى.

-  جىلقىنى تۋرالى ايتىپ قالدىڭىز...

- جانى دا، جالى دا سۇلۋ جىلقى جانۋار و باستان كيەلى قازاقتىڭ سەنىمدى سەرىگى، قۋاتتى قاناتى بولعان. اتتەڭ، مەنىڭ جاس كۇنiمدە ۇيدە جىلقى بولمادى. بىراق، كورشi-قولاڭنىڭ ۇيىرىنە بارىپ، ودان قۇلىنىن ۇستايتىنبىز. «وسكەندە مەنىڭ ۇيىمدە مiندەتتi تۇردە جىلقى بولادى» دەپ ماقسات قويدىم. مىنە، ول دا ورىندالدى... مەن سايگۇلىكتەردى اتا-بابامىزدىڭ داستۇرىنە ساي وتە جاقسى كورەمىن، كەربەز جانۋارلارعا قاراپ سۇيسىنەمىن، مەنىڭ قازىرگى ەرمەگىم دە سول. جىلقىلاردىڭ قۇيرىق-جالدارىن توگىلتىپ، شاۋىپ جۇرگەنىن تاماشالاۋدى مەن عانا ەمەس، بالالارىم دا ۇناتادى، بۇل دەگەنىڭىز – تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن سۇلۋلىق قوي. 

- ءبىر جەردەن ء«وزىن-ءوزى دارىپتەۋشىلىك – ءوز كۇشى مەن قابىلەتىن تىم اسىرا باعالاۋشىلىق» دەگەندى وقىپ ەدىم. ناعىز حالىقتىڭ قالاۋلىسى، ۇلتتىڭ قۇندىلىقتاردىڭ ۇيتقىسى دەرلىك كەيبىر كوكەلەرىمىزدەن سول قاسيەتتى كورىپ قالىپ جاتىرمىز. بۇعان نە دەيسىز؟

- بۇل پەندەشىلىك، ودان باسقا ەشتەڭە ەمەس. ۇنەمى اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا جۇرگەن سوڭ ونداي-وندايلار بولا بەرەدى. بۇل جوعارىدا ايتقان تاربيەگە بايلانىستى نارسە. ءتىپتى، بۇگىندەرى قاراپايىم قازاقي تاربيەنىڭ دە «قابىرعاسى» سوگىلىپ، قادىرى تايا باستاعانىنا قىنجىلاسىڭ. اركىم وزىنە-ءوزى ەسەپ بەرگەنى دۇرىس. مىنانى ايتايىن، ەرتەدە مالشى بولسا دا، باسىڭ بايدىڭ الدىندا يمەگەن. بيگە جۇگىنگەن. بۇل – قازاقي ءتالىم-تاربيەنىڭ كۇرەتامىرى. موينىڭا جاۋاپكەرشىلىكتى الۋ – ۇلكەن كىسىلىك. ءوز باسىم جاسىمنان ەڭبەكپەن ءوستىم. ال، اۆياتسيادا ادەتتەگى ءبىر جىل ەكى جىلعا ەسەپتەلەدى. ونىڭ ۇستىنە عارىش سالاسىنىڭ ولشەمى مۇلدەم بولەك. ارقاشاندا شەشىمدى ءوزىڭ جەكە قابىلداۋىڭ كەرەك جانە ول مەملەكەتىڭنىڭ يگىلىگىنە جاراسا عانا. ەل دەگەندە ەمىرەنىپ، جۇرت دەگەندە جۇگىنىپ قىزمەت ەتە المايتىن ادام ءوز وتانىنا قارسى جۇمىس ىستەپ جاتىر دەگەن ءسوز. قوعامداعى ءتۇرلى پالەنىڭ شىعىپ جاتقانى وسىندايدان باستالادى.

قالىبى قىران تەكتەس قازاق

- كەشەگى بالا توقتاردىڭ بالداۋرەن شاعى وتكەن ولكەنى كوك جۇزىنەن كورگەندە قانداي سەزىم بولدى؟ زەرتتەۋ بارىسىندا ەرەكشە ءبىر جايتتارعا كەزىكتىڭىز بە؟

- ونى سوزبەن جەتكىزە المايسىڭ. كەشەگى اسىر سالىپ ويناعان جەر جانارىڭا سىيىپ كەتەدى. قاراي بەرگىڭ كەلەدى. ءبىزدىڭ بايتاق اتامەكەنىمىزدىڭ سۇلۋلىعىنا شەك كەلتىرمەيمىن. وعان عارىشتا تاعى ءبىر كۋا بولدىم.  

العاش رەت تەمىرتاۋدىڭ ءتۇتىنىن مەن تاپتىم. مەنىڭ باياندامامنان سوڭ تەمىرتاۋ زاۋىتتارىنداعى مۇرجالارعا ارنايى سەبەتتەر ورناتىلدى. سودان سوڭ قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىن ءوزىم اپارعان ءۇش پلەنكاعا تولتىرىپ ءتۇسىرىپ اكەلدىم. العاش رەت ارالدىڭ تابانىنان ۇشقان تۇز سوناۋ قيىر شىعىستاعى مۇزارتتارعا تۇسەتىنىن انىقتادىق. تەمىرتاۋدىڭ ءتۇتىنى تىنىق مۇحيتقا دەيىن شۇباتىلىپ جەتەتىنىن بىلدىك.

اتالعان باعدارلامانىڭ اياسىندا وزگە عارىشكەرلەرمەن بىرگە بيوتەحنولوگيا، مەتاللۋرگيا، مەديتسينا سالالارى جانە ارال تەڭىزى ايماعى بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە ارال ۇستىندەگى تۇزدى شاڭ بوراماسىنىڭ پايدا بولۋ پروتسەسى، سول زياندى اەروزولداردىڭ قازاقستان مەن رەسەي اۋماقتارىنا تارالۋىنىڭ عارىشتىق سۋرەتتەرى الىندى. قازاقستان اۋماعىنداعى اتموسفەرانىڭ قالاي تارالاتىن كوردىك.

شۇكىر دەيمىز، قازاقستان عارىشتىق مەملەكەتتەر ساناتىنا كiردi. وسى ارقىلى بiزدiڭ ەلدi حالىقارالىق قاۋىمداستىق تەحنولوگياسى دامىعان ەل رەتiندە قابىلدادى. اتىشۋلى امەريكا مەن ەۋروپانىڭ قازاقستانعا دەگەن ەسكi, تۇرپايى كوزقاراسى وزگەردi. ەكiنشiدەن، ءوزiمiز ءوز بەتiمiزبەن عارىشتى زەرتتەي باستادىق. اسا ماڭىزدى ءبىر ءجايتتى مىقتاپ ەسىمىزدە ۇستاۋىمىز كەرەك. عارىش – جاڭا تەحنولوگيا. قازىر ءىت-اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانى. ول كۇن سايىن ءوسىپ، وزگەرىپ تۇرادى. ءبىر ورىندا توقتاپ قالمايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ جاستارىمىز ەرىنبەي وقىپ، ساپالى ءبىلىم الۋى كەرەك.

- 7 كۇن 22 ساعات 13 مينۋت عارىشتى مەكەن ەتتىڭىز. ا.ي.ميكويان اتىنداعى اۆياكونسترۋكتورلار بيۋروسىنىڭ 26 سىناقشى-ۇشقىشىنىڭ اراسىندا جالعىز ءسىز ىلىگىپسىز. سولاردىڭ 9-ى سىناق كەزىندە اپاتقا ۇشىراپ، قازا تاپقان. مۇنى ەردىڭ ءىسى – نار تاۋەكەل دەپ قابىلداۋ كەرەك شىعار؟

- مەن عارىش سالاسىنا كەلىپ-اق تاۋەكەلگە بەل بۋدىم دەر ەدىم. بالالىق قيالىما قانات ءبىتىرىپ، ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە تايساقتاماي، ارمانىما قول جەتكىزدىم.  اسكەري ۋچيليششەنى ءتامامداپ، قيىر شىعىستا، امۋرداعى كومسومولسك قالاسىندا اسكەري قىزمەتىمدى وتەدىم. ءتورت جىلدا سۋ-15 ۇشاعىندا قابىلەتىمدى كورسەتىپ، قيىر شىعىستىڭ «ەڭ ۇزدىك ۇشقىشى» اتاعىن يەلەندىم. ءيا، قازاق بالاسىنىڭ قولىنان دا مۇنداي كەلەدى! مەن قورىققام جوق. 1988 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت جەرگە قونباي، اۋە كەڭىستىگىندە ۇشاققا ەكى مارتە جانارماي قۇيدىرۋ ارقىلى سولتۇستىك پوليۋسكە ۇشۋ ساپارىن ىسكە اسىردىم. رەاكتيۆتى ۇشاقتاردىڭ 50-دەن اسا جاڭا تۇرلەرىن سىناقتان سۇرىنبەي وتكىزدىك. بۇل جەردە دە بويداعى نامىسىم ارقىلى قادام جاسادىم. ءجۇز سەكسەن ميلليون حالىقتىڭ ىشىنەن جالعىز قازاقتىڭ بالاسى تاڭدالدى. كۇللى قازاق مەنىڭ موينىما جۇك ارتتى. راس، «نار تاۋەكەل – ەردىڭ ءىسى».

- عارىشكەرلەردىڭ اراسىندا جازىلماعان گاگاريننىڭ «زاڭى» – «پوەحاليدى» بۇزىپ: «حالقىم، سەن ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسۋگە دايىنمىن!» دەدىڭىز. عارىش كەمەسى كوتەرىلەر ساتتەگى ءداستۇرلى ءسوزدى انا تىلىڭىزدە ايتقانىڭىزدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى!

- بۇل وقيعانى ەشقاشان ۇمىتا المايمىن. پرەزيدەنتىمىزگە قازاق تىلىندە: «ساپارعا دايىنمىن!»  دەپ راپورت جاسادىم. ءبىر ۋاقىتتا ساناۋ باستالدى. ۇشۋعا ءبىر مينۋت قالدى. زىمىرانعا بارىپ وتىردىم، ليۋكتاردىڭ ءبارىن تاستاي بەكىتىپ، جاۋىپ تاستادى. كوماندير: «كەتتىك!» دەگەندە، مەنىڭ ايتقانىم: «ال قازاعىم، سەن ءۇشىن جانۋعا دا، ۇشۋعا دا دايىنمىن!». بۇنىڭ ءبارى تاسپادا جازىلعان.

كۇللى قازاق عارىشقا ۇشتى. قازاقتىڭ رۋحى ۇشتى. مەنىڭ بۇل ساپارىمنىڭ باستى كومەكشىسى – قازاق حالقىنىڭ ماعان دەگەن كىرشىكسىز قۇرمەتى مەن سەلكەۋسىز سەنىمى. مەن حالقىم ءۇشىن ۇشتىم جانە سول ءۇشىن دە ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندىم. مەن تۇسكەن كەزدە «توقتار! توقتار!» دەپ ايقايلاپ جاتقان اعا-اپالارىمىزدى كورگەندە ءوزىم ابدىراپ قالدىم. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، بۇكىل قازاق بالاسى سەنىڭ اتىڭدى قايتالاپ ايتىپ جاتسا، سەنەن اسقان باقىتتى ادام بولار ما ەدى؟ قاي جەرگە بارسام دا «باتىرىمىز كەلدى»، «تۇڭعىش عارىشكەرىمىز كەلدى» دەپ قارسى الادى. سول جۇرتتىڭ رياسىز كوڭىلىنە ءدان ريزامىن.

قاسقىرباي قويشىمانوۆ

Abai.kz