كەزىندە پارلامەنتتە قازاق تىلىنە قارسى شىققان عاني قاليەۆ  تاعى دا مەملەكەتتىك ءتىلدى اياققا تاپتاپ، رەسەي تىلىندە سويلەدى.

قر پارلامەنتىنىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى، «اۋىل» پارتياسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، جەر كودەكسىن قايتا قاراۋ جونىندە قۇرىلعان بۇگىنگى جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، اكادەميك  عاني قاليەۆ  تۋرالى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان ماقالا http://abai.kz/post/view?id=8152  قازاق سايتتارىنىڭ تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، الەۋمەتتىك جەلى بەتتەرىندە دە تەز تاراپ ۇلگەردى. جەر تاعدىرى، ەل تاعدىرى تارازى باسىنا تارتىلىپ تۇرعان سىن ساعاتتا قاليەۆتىڭ قاعا بەرىستەن ءتىل ماسەلەسىن قوزعاپ، كوميسسيا قۇرامىنداعى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەي المايتىن بىرەر ازاماتقا «تۇسىنىكتى بولايىق»  دەپ كولدەنەڭ ماسەلە كوتەرگەنى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنە قاتتى تيسە كەرەك، بەلگىلى اقىن، قوعام بەلسەندىسى، كوسەمسوزشى قازىبەك يسا باستاپ «قاليەۆ جەر كوميسسياسى قۇرامىنان كەتسىن!» دەپ شۇعىل تالاپ قويىپ جاتىر. ەل ءىشىنىڭ جەر كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنداعى كەيبىر ادامدارعا قوياتىن وسىنداي تالابى جالعاسا بەرۋى مۇمكىن. ويتكەنى، كەيىنگى كەزدەرى كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ قايسىبىرىنىڭ ءسوز ءلامى قابىلدانىپ كەتكەن جەر كودەكسىن حالىق اتىنان ماقۇلداپ، ۇكىمەتتىڭ پوزيتسياسىن ناقتىلاپ بەرۋگە بەت العان سياقتى.

Abai.kz

بۇگىنگى بۇكىل قازاقتى جەرگە قاراتقان جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، «اۋىل» پارتياسىنىڭ ەكس-توراعاسى، اكادەميك عاني قاليەۆتىڭ كەزەكتى جان اۋىرتار جاپپارقۇلدىق قىلىعىنان بۇرىن اڭگىمەنى وسىدان ون ەكى جىل بۇرىنعى وقيعادان باستايىن.

2004 جىلى «قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ (ول كەزدە «جاس قازاق ءۇنى» دەپ اتالادى، ەل ىشىندە “جاس قازاق”دەپ تە ايتا بەرەتىن) پارلامەنتتەگى مەملەكەتتىك تىلگە قارسى شىققان دەپۋتاتتاردىڭ ستەنوگراممالىق ءتىزىمىن جاريالاۋى قالعىعان قازاق قوعامىنا جارىلعان سەنساتسيالىق بومبا بولدى. ويتكەنى، قازاق تىلىنە قارسى شىققانداردىڭ 80-90 پايىزى… قازاقتار ەدى… مەنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىلدى تابانعا تاپتاعان پارلامەنت تاراتىلۋى ءتيىس!»  اتتى ماقالام ەلىمىزدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، الماتىدا جازۋشىلار وداعىنا جينالعان زيالى قاۋىمنىڭ سەنات پەن ماجىلىسكە اشىق حات جولداۋىنا سەبەپشى بولدى. ونى كوپتەگەن ءباسپاسوز قۇرالدارى قاتتى قولداپ كەتكەنى بەلگىلى. ءبىزدى قولداعان ءبىرتۋار قالامگەر-قايراتكەر شەرحان مۇرتازا ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «ەگەمەن قازاقتاندا»  ء«وز ەلىندەگى وگەي ءتىل» اتتى ماقالا جاريالاپ: «كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە، تەك «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنەن عانا وقىپ، بىلە الاسىزدار» دەسە، قالامگەرلەردىڭ باس باسىلىمى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى: «جاس قازاق ءۇنى» ءبىر ماقالاسىمەن-اق ۇيقىداعى جۇرتتى وياتتى» دەپ جازدى. “قازاق ۇنى”گازەتىنىڭ سول ءبىر عانا ماقالاسى پارلامەنتتىڭ “داۋىس بەرۋ ستەنوگرامماسى سىرتقا شىعارىلماسىن” دەگەن ەرەجە قابىلداۋىنا ءماجبۇر ەتتى.

شەراعاڭنىڭ اتالمىش ماقالاسى شىققان «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ (باسشىسى ەرجۇرەك  ەرجۇمان سمايىل اعامىز ەدى ول كەزدە) سول ءنومىرىنىڭ ءبىرىنشى بەتىندە بەلگىلى جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى: «بۇگىن «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنەن مەن مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن «اۋىل» پارتياسىنىڭ توراعاسى عاني قاليەۆتىڭ پارلامەنتتە قازاق تىلىنە قارسى شىققانىن وقىپ، مەن بۇنداي باسشىسى بار  پارتيا قاتارىندا بولا المايتىنىمدى    مالىمدەيمىن»-دەپ، پارتيالىق بيلەتىن لاقتىرىپ تاستاپ كەتكەن بولاتىن…

سول كەزدە ءماجىلىس دەپۋتاتى، «اۋىل» پارتياسىنىڭ توراعاسى عاني قاليەۆ ءتورت رەت داۋىس بەرۋدىڭ تورتەۋىندە دە قازاق تىلىنە قارسى شىققان  ەدى…

بۇل 2004 جىلى بولعان وقيعا-ءدۇر…

ال ەندى ودان بەرى 12 جىل، ءبىر مەكتەپ بىتىرەتىن ۋاقىتتان  ارتىق  جىلدار ءوتىپ، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنە 25 جىل – شيرەك عاسىر وتسە دە، قاليەۆىمىز سول باياعى قۇلدىق سانادان ءالى ارىلماعانىن  بىلايشا ءبىلدىردى:

«بىرىنشىدەن، ارينە ءبىز وسى ۇلكەن ماسەلەنى تالقىلاپ وتىرمىز. بىزگە ءبارى قاراپ وتىر. ونىڭ ءبارىن قايتالاپ ايتقىم كەلمەيدى. ال دەگەنمەن، بىزدە وسى كوميسسيانىڭ سوزدەرىن، پىكىرلەرىن حالىق ءتۇسىنۋى ءۇشىن، ءبىز وسى كوميسسيانىڭ ىشىندە ءبىر-ءبىرىمىزدى ۇعىنىپ، جاقسى ءتۇسىنىپ الۋىمىز كەرەك. مۇقاڭا ايتايىن دەپ وتىرمىن (مۇحتار شاحانوۆ – رەد.) ءبىز سويلەگەندە، مەن مىسالى ءوزىم سويلەگەندە مەنىڭ ايتقان ءسوزىمدى وسى وتىرعان حالىق تۇگەل ۇقسا ەكەن، تۇسىنسە ەكەن دەيمىن. ال ەندى ءبارى ءبىر ءتىلدى مامان بولماعاندىقتان، وسىندا ءار ۇلتتىڭ ادامى وتىر. ونى ەندى ورىسشاسىن ءبىر ايتىپ، قازاقشاسىن ءبىر ايتىپ، قايتالاماي، كەيدە بارىنە ۇعىنىقتى بولسىن دەپ، ورىسشا دا ايتۋىمىزعا بولادى دەپ ويلايمىن. مۇقا، مەن اقىن، جازۋشى بولماسام دا، قازاقشا ءبىر ادامداي-اق بىلەمىن. ال مىناۋ بىرەۋىمىز ورىسشا ايتساق، مىناۋ جارتىلاي ورىس بوپ كەتكەن دەگەن اڭگىمەنى قويۋ كەرەك. ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە سىپايىلىقپەن تۇسىنىسەيىك»، – دەدى عاني قاليەۆ مىرزا. ( “اباي.كز”سايتى).

 «كوممۋنيستەر» ەمەس، «كونگرەسس» ەمەس، «اۋىل» دەگەن ناعىز قازاقى اتتى پارتيانى تالاي جىل باسقارىپ، تالاي جىل پارلامەنتتىڭ پارتاسىن توزدىرعان قازاقتىڭ عالىمى عاني قاليەۆ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىق مەرەيلى جىلىندا قازاق ءتىلىن تاعى دا جەرگە قاراتتى… قازاق ءتىلىن اتتاپ  تۇرىپ، تاپتاپ تۇرىپ، قازاقتى جەرگە  قاراتتى. ال قاليەۆتىڭ ءوزى  قازاقتىڭ بەتىنە ەندى قالاي قارايدى؟ قاراي بەرەدى بۇلك ەتپەي…  2004 جىلدان بەرى قاراپ كەلە جاتىر عوي بۇلار…

قازاق جەرىنىڭ تاعدىرى تارتىسقا ءتۇسىپ جاتقاندا،  جەردى ساتۋدان قورعاۋ ورنىنا ءتىلدى ساتا سالعان سابازىڭ وسى – قاليەۆ! ءوزى عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك… ت.ب، اتاقتارىن اتان تارتا المايدى… قازاققا ءبىر تيىن پايداسى جوق، تەك زيان كەلتىرىپ كەلە جاتقان بۇنداي «اتاقتى» عالىمدار بولماسا دا، جەر كوميسسياسى شەشىم شىعارا الماي كەتسە دە، بۇل كىسىنى كوميسسيا قۇرامىنان شىعارۋ كەرەك! جەر كوميسسياسىنىڭ مىندەتى – جەر ماسەلەسىندەگى دۇربەلەڭدى باسۋ بولسا، مىنا كىسى ول ازداي، ءتىل تاعدىرىن تارتىسقا سالىپ، ناعىز دۇربەلەڭنىڭ تۇتانۋىنا وت تاستاپ وتىرعان جوق پا؟ «وسى كوميسسيانىڭ سوزدەرىن، پىكىرلەرىن حالىق ءتۇسىنۋى ءۇشىن» -دەيدى ول. سوندا 5 ادام «حالىق» ەكەن دە، 70 ادام «حالىق» ەمەس ەكەن ول ءۇشىن؟   

 «ورىسشاسىن ءبىر ايتىپ، قازاقشاسىن ءبىر ايتىپ، قايتالاماي» -دەپ قويادى، كىم سىزگە ەكى تىلدە قايتالا دەپ وتىرعان، ءبىزدىڭ ەلدە ءبىر-اق مەملەكەتتىك ءتىل بار عوي، ول – قازاق ءتىلى!  اكادەميك بولساڭىز دا، كونستيتۋتسيادا نە جازىلعانىن تۇسىنبەيسىز بە سوندا؟  كونستيتۋتسيانىڭ 7 بابىنىڭ 2-ءشى تارماعى ورىس تىلىنە ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن بەرە المايتىنىن ءسىز تۇيرەمەكشى بولىپ وتىرعان مۇحتار شاحانوۆ باستاعان دەپۋتاتتار ساۋالىنا بەرگەن جاۋابىندا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ايقىنداپ بەرگەنىن ەسىڭىزگە سالا كەتۋ دۇرىس بولار… (قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ 2007 ج. 23 اقپانداعى № 3 قوسىمشا قاۋلىسى)

جوق، سىزگە دەيىن قازاقشا سويلەپ جاتقاندارعا (جەر كوميسسياسى توراعاسى ب.ساعىنتاەۆتان  باستاپ، قانشاما ادام) سول جەردەگى وزگە ءتىلدى ءۇش-ءتورت مەملەكەتتىك قىزمەتكەر: ء«بىز مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇسىنبەيمىز، رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە  ايتىپ بەرىڭدەر»- دەدى مە ءبىر رەت؟ كىم ايتتى؟ قازاق جەرىنىڭ تاعدىرى ول ءۇشىن  ءپارۋايى پالەك  پلاتونوۆ ايتتى ما؟..

«15 جىلدا مەملەكەتتىك ءتىلدى ايۋ دا ۇيرەنىپ الاتىن ۋاقىت بولدى» دەپ، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتقانداي، 25 جىلدا وزگە ۇلتتار  مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇسىنبەسە، وعان 2004 جىلى پارلامەنتتە «قازاق ءتىلىن ءبىلۋ مىندەتتى» دەگەن باپقا قارسى شىققان سەندەر كىنالى ەمەسسىڭدەر مە؟  

بۇل قاليەۆىڭىز مۇزبالاق مۇحتار اعاعا  ايباراق قىلىپ قويادى، ودان دا ءوزى جالتاقتاپ وتىرعان  بالاسىمەن جاستى  باقىتجان ساعىنتاەۆتان  ۇلگى الماي ما؟ پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ب.ساعىنتاەۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا بارعاندا «ورىسشا ايتىپ بەرىڭىزشى» دەگەن ماڭگۇرت جۋرناليستەرگە «وزدەرىڭ اۋدارىپ الىڭدار» -دەپ، قازاق ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت ۇلگى كورسەتكەنىن كەزىندە بۇكىل باق جازدى عوي. ءوزىمىزدىڭ ەلدە ءۇش ورىس وتىرعانعا  رەسەي تىلىندە سويلەيىك دەپ جۇرگەن قاليەۆىمىز 2014 جىلى “اق جول” پارتياسىنىڭ توراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ ءبىر جارىم ميللياردتىق قىتاي ەلىنە پارتيالىق دەلەگاتسيانى باستاپ بارىپ،  قحر ۆيتسە-سپيكەرىمەن رەسمي كەزدەسۋدە قازاق تىلىندە… سويلەسكەنىن  ەستىسە… جىندانىپ كەتەتىن شىعار…

ەگەر وزىنە ءوزى ەسەپ بەرە المايتىن، نە ايتىپ، نە قويعانىن بىلمەيتىن جاعدايدا بولسا، بۇل كىسىنى سونشالىقتى سۇيرەلەپ نە قىلادى كوميسسيا؟ تاعى بىرنارسەنى ءبۇلدىرىپ، شىكامدى ماسەلەدەن شي شىعارتا بەرگەنشە ، «اقساقال، قويا سالىڭىز، دەمالىڭىز» دەمەي مە… مۇقاڭ باستاعان، دوس، جانۇزاق، مۇقتارلار قوستاعان كوميسسيا مۇشەلەرى كەلەسى وتىرىستا بۇل ماسەلەنى ءبىر جاعىنا شىعارىپ، قازاق تىلىنە قارسى اداممەن بىرگە وتىرمايتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىز…

ال ەندى  بۇل كىسىنىڭ سونداعى شاحانوۆتى شالىپ سويلەيمىن دەپ، شالىق سويلەپ وتىرعانداعى ايتپاعى «حالىق تۇگەل ۇقسا ەكەن، تۇسىنسە ەكەن دەيمىن»-دەيدى عوي كۇيدىرىپ…

قازاق ءتىلىنىڭ جاۋى – مەملەكەتتىك ءتىلدى اتازاڭداعى ءتيىستى تورىنە شىعارماي، بوساعادان سىعالاتىپ كەلە جاتقان ءنومىرى ءبىرىنشى ءسوز –  ول باسشى دا، قوسشى دا جاتتاپ العان جاۋدىڭ ءسوزى: «ەلدىڭ بارىنە تۇسىنىكتى تىلدە سويلەيىن» دەگەن ءسوز!  ءدال وسى ءسوز كونستيتۋتسيانى دا، ءتىل تۋرالى زاڭداردى دا، ەلباسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭداردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋدى تاپسىرعان ەرەكشە تاپسىرماسىن دا ورىنداتپاي كەلە جاتقان ءسوز! مەكتەپ بالاسىنىڭ دا ميى جەتەتىن مۇنى  ەندى قاليەۆ باستاعان اكادەميكتەرىمىزگە، قاسىموۆ  باستاعان مينيسترلەر مەن اكىمدەرگە، دەپۋتاتتار مەن شەنەۋنىكتەرگە  ەندى قانشا جىل تۇسىندىرەمىز، حالايىق! ءبىر ەمىن تابايىق تا، ەل دەگەن اتىمىز بار عوي… الدە «ماڭگىلىك ەلمىز» عوي دەپ، ماڭگىلىك داۋعا ۇلاسا بەرە مە مەملەكەتتىك ءتىل؟

ال، اكادەميك مىرزا،  ايتپاعىڭىزدى ەندى حالىق ۇقتى – باياعى قازاق تىلىنە قارسى شىققان  قاليەۆ سول قۇلدىق سانادا قالىپ قويىپتى.

بۇدان باسقا تۇك تە ۇققان جوق…

قازىبەك يسا

دەرەككوزى: Qazaquni.kz