تاريح تۋرالى بىرەر ءسوز

«تاريحىمىز عاجاپ، رۋحاني كەمەل ۇلت ەدىك» دەگەن، ءجيى ەستىلىپ قالاتىن سوزگە بىرەر اۋىز پىكىر.

ەستە جوق ەرتە زامانعا، «باستىنى يدىرگەن، تىزەلىنى بۇكتىرگەن» كوكتۇركىنىڭ كەزىنە كەتپەي-اق قويايىن. ءتىپتى، كەيىنگى التىن وردا ءداۋىرىنىڭ سۇراپىل شاپقىنشى عۇمىرىنا دا باعا بەرمەيىن. (زامان سولاي بولدى، و كەزدە بارلىق جۇرت ءبىر-بىرىنەن الشاق ەمەس ەدى دەگەندەي. الايدا، سو كەزدىڭ وزىندە عىلىم مەن بىلىمگە ۇمتىلعان، جاڭالىق اشىپ جاتقان جۇرتتاردىڭ دا بولعانى راس. ياعني و زامان دا داۋلى).

1. الاش الاش بولدىم دەگەن كەزەڭ. 500 جىلداي بۇرىن. التى الاشتىڭ ءبىر بۇتاعى – قاتاعان رۋىن قىرعان كىم؟ قالعان بەس الاش ەمەس پە؟ («ەي، قاتاعاننىڭ حان تۇرسىن، …ەسىگىڭە كەلىپ تۇر، شاشقالى تۇر قانىڭدى، العالى تۇر جانىڭدى» – مارعاسقا جىراۋ.). ماعاۋينگە سەنسەك، اربانىڭ كۇپشەگىنەن بويى اسقان قاتاعاندىق ەركەككىندىكتى تۇگەل قىرىلعان. قىرعان. قازاقتىڭ حانى ەسىم حان جانە ونىڭ قازاقتىڭ وزگە بۇتاعىنان جينالعان قالىڭ الامانى گەنوتسيد جاساعان. ەركەگىن قىرىپ، ايەلىن كۇڭ، بالاسىن قۇل ەتكەن. ءوز باۋىرىنىڭ. قالماقتىڭ، ويراتتىڭ بالاسىن ەمەس. ءيا، ول زاماندى دا اقتاپ الاتىندار تابىلار. «500 جىل بۇرىن، ونداي-مۇنداي، شىڭعىس تۇقىمى، و كەزدە سولاي ەدى، قاتاعان تۇرسىن حان سەپاراتيست بولدى، ءبالدۋ-ءبالدۋ» دەگەندەي. بىراق، وعان ەرگەن مىڭداعان جۇرتتىڭ نە جازىعى بار ەدى؟ سوندىقتان، مويىنداپ قويالىق، ءبىز مەملەكەت بولىپ حاندىق قۇرعان زاماندا-اق ءوز باۋىرىن، تۋىس تايپانى تۇتاس قىرىپ تاستاي العان، گەنوتسيدكە بارعان جۇرتپىز. اق تۇيەگە مىنگەن اسان قايعىنىڭ سوڭىنان ەرگەن «اق قاز» سيپاتتى پەرىشتە كەيىپتى ليريكالىق حالىقتى ەلەستەتپەي-اق قويالىق.

2. ماقۇل، بەرى كەتتىك. شامامەن، 300 جىل بۇرىن. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» ءداۋىرى. «جوڭعار دەگەن جالماۋىز كەلىپتى، بەيقام جاتقان، بەيبىتشىلىك سۇيگىش، ەرەسەن مومىن، كىناسىز جۇرتتى شاۋىپتى» دەگەن ميف. ادەمى، وتىرىك ءھام جىلىمشى ميف. قۇددى سول جوڭعار دەگەن «باباي-جۇرت» اسپاننان تۇسكەندەي. ولار ءبىزدىڭ وتە جاقىن تۋىس، تۇرمىسى بىردەي، ءدىنى مەن ءتىلى عانا ازداپ بولەكتەۋ حالىق ەدى. سىيمادىق. مالىمىز سىيمادى، كەۋدەمىز، كەگىمىز مازا بەرمەدى. بۇگىن ول جۇرتتىڭ جۇرناعى كينو تۇسىرە المايدى، ايتپەسە قازاق دەگەن «قانىشەر جۇرتتىڭ» جوڭعار اۋىلىن قالاي ورتەپ، مالىن ايداپ الىپ، قىزىن بوكتەرىپ اكەتىپ، ۇلىن قۇلدىققا سالعانى جايىندا قانشا كارتينا تۇسىرگەن بولار ەدى. جارايدى، سوعىستىڭ اتى سوعىس، ەكى جاق تا قاراپ قالمادى دەيىك. الايدا، قاراتاۋعا دەيىن بوسىپ، جول بويى ءمايىتى شاشىلعان قالىڭ قازاق تۇگەلدەي جوڭعار قىلىشىنان ءولدى مە ەكەن؟ بوسقان جۇرتتىڭ اشتىققا ۇشىراماعانىنا، ىندەت پەن دەرتتەن، قاتىگەزدىك پەن ىشكى شاپقىننان دا قىرىلماعانىنا كەپىلدىك بەرە الاسىز با؟ رۋحاني كەمەل، بىرلىگىمىز عاجايىپ، كەرەمەت جۇرت بولساق، نەگە جەڭىلدىك، نەگە سارىارقانى قيىپ، تاستاپ، بوسىپ كەتتىك؟ ارقا مەن شىعىستاعى كوپ رۋلار ەلۋ جىلدان سوڭ عانا ءوز اتامەكەنىنە ورالدى. قىتاي ارعى جاقتان جوڭعاردى توزدىرعان ساتتە ءبىز دە جەتتىك باتىستان. قىرعىننىڭ كوكەسى سوندا بولدى. راس، اتا كەك دەرمىز. الايدا، ول جۇرتتى دا گەنوتسيدكە ۇشىراتقاننىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ بابالار ەدى. قايدا الگى، ء«بىز دەگەن مال باققان ەلمىز، ءوز-وزىمەن تىنىش جاتقان ەلمىز… » دەپ كەلەتىن قاناتتى سوزدەر؟

3. جاقسى. 200 جىلداي بۇرىن. شامامەن، رەسەيگە بودان بولعان، ودان سوڭعى باتىستا يساتاي-ماحامبەت، ارقا مەن جەتىسۋدا كەنەسارى حان ءداۋىرى. الدىمەن، ءجۇز-ءجۇز بوپ ارقايسىسى ءوز بەتىنشە ۆاسسالدىقتى قابىل العان كەزەڭگە توقتالايىق. نەگە سول كەزەڭدە رۋحاني تۇتاس، بەكەم جۇرت ەكەنىمىز راس بولسا، رەسەي يمپەرياسىمەن لايىقتى، تاسقا باسىلعان وركەنيەتتى كەلىسسوزدەر بولمادى؟ ەلدى ساقتاۋدىڭ ىشكى-سىرتقى، ەليتارالىق كەلىسىمدەرى نەگە جاسالمادى؟ تەرريتوريالار، قۇقىقتار مەن شارتتار نەگە بەلگىلەنبەدى؟ (باراق سۇلتان مەن ابىلقايىرلاردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ باسىن الاتىندارى سونىڭ الدىندا عانا ما ەدى…) جاڭگىر، ءۋالي سياقتى ەل جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاعان بيلەۋشىلەردىڭ تۇتاسىمەن ورىس يمپەرياسىنا بەت بۇرىپ، ۇيەلمەنىمەن بىرگە دىندەرىنە دەيىن وزگەرە باستايتىن تۇستارى تاعى دا سول كەزەڭ بولسا كەرەك-ءتى.

جارايدى، ءسال بەرى جىلجيىق. يساتاي-ماحامبەتتىڭ زەڭبىرەككە قىلىشپەن شاپقان، ءسويتىپ وزىنە ەرگەن ەلدى قىرىپ العان قامسىزدىعىنا كوز جۇمايىق. ول ءبىر باتىرلىق داستانى بوپ قالا تۇرسىن. نەگىزى، سوعىسقا دايىندالعان جۇرت اۋەلى كۇشىن شامالاسا كەرەك، قارۋىن سايلاپ، جاراعىن جوندەسە ءجون. وسكەن جۇرت، كەمەل حالىق سويتۋگە ءتيىس. قۇر ابوريگەندىك شاپقىننىڭ جەڭىسكە جەتكەنى تاريحتا سيرەك. ول ءبىر اۋمەسەرلىككە كوپ ۇقسايدى.

كەنەسارى حان. راس، ەر، باتىر، جاۋجۇرەك. مەملەكەتتى ۇستاپ قالۋعا ۇمتىلعان قاھارمان تۇلعا. ونىڭ دا ورىس مىلتىعى مەن زەڭبىرەگىنە جاراقسىز شاپقانىن وتكىزىپ جىبەرەيىك تە، جەڭىلىسىنە كەلەيىك. قىرعىزعا شاپتى. باۋىر جۇرت، تۋىس ەلگە. نەگە، نە ءۇشىن؟ قىرعىز وعان باعىنا قالسا، ورىس جەڭىلە سالار ما ەدى؟ ءوز جەرىندە جاتقان قىرعىز اعايىندى قاندى قاساپقا ءتۇسىردى. شاپقىنشىلار ىشىندە حانعا ەرگەن بارشا قازاق رۋلارىنىڭ اسكەرى بولدى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ اتا-بابامىز. وسىدان اينالاسى، ەكى عاسىرعا جەتپەيتىن ۋاقىت بۇرىن تۋىس ەلدى قىرۋعا، تابانعا تاپتاۋعا ۇمتىلدىق. سوڭى نە بولدى؟ حان كەنەنىڭ ءوز اسكەرى ءوزىن تاستاپ، ساردارلارى ساتىپ كەتتى. ءيا، باۋىر ەلگە قىرعىن عانا ەمەس، حانىنا ساتقىندىق دا جاساعان جۇرتپىز.

ءسال بەرى كەلەيىك. 150 جىل شاماسى. جارايدى، «حاندار، ەل بيلەۋشىلەر – ولار بولەك، ولار بيلىك، ولار شىڭعىس تۇقىمى، ولاردىڭ جۇرەكتەرى بەز» دەلىك. قالقامان مەن مامىردى وققا، ەڭلىك پەن كەبەكتى ات قۇيرىعىنا بايلاعان كىم؟ قودار مەن قامقانى تۇيەگە اسىپ، سوسىن تاسپەن شوكەلەگەن كىم؟ بيلەر ەمەس پە ەدى؟ ەل سايلاپ، اۋزىنان شىققان ءار ءسوزىن اۋليەگە بالاپ ارداقتاعان سۇراپىل شەشەندەر مەن كوسەمدەر ەدى عوي. حالىق ىشىنەن شىققان! سولاردى توبەگە كوتەرگەن جۇرتتىڭ، الىگە دەيىن دەيىن «پالەنشە ءبيدىڭ ءبۇي دەگەنى، تۇگلەنشە شەشەننىڭ سۇيدەگەنى» دەپ اسپەتتەپ جۇرگەن قاۋىمنىڭ اتى قازاق پا ەدى وسى؟ «قالقامان-مامىر، ەڭلىك-كەبەك، قودار-قامقا – دىنسىزدەر، سەرتتى بۇزعاندار، ەل بىرلىگىن ساقتاۋ كەرەك بولدى»، – دەيتىندەر دە شىعادى، بىلەم. الايدا، سولاردى جانە سولار سياقتى جۇزدەگەن، بالكىم مىڭداعان – اتى اتالماعان، دۋالى اۋىزعا اڭىزى ىلىنبەگەن بەيباقتار بولمادى دەپ كىم ايتا الادى. ولاردىڭ قانى، وبالى كىمنىڭ موينىندا؟ ارابتى ء«وز قىزدارىن تىرىدەي كومىپ تاستاعان جۇرت ەدى» دەگىشپىز عوي، سودان وزدىق پا؟ قالقامان-ەڭلىك-قودارلاردىڭ قىلمىسى ساداقپەن اتىپ، ات قۇيرىعىنا بايلاپ، تاسپەن شوكەلەيتىندەي قىلمىس پا ەدى؟ نەمەسە ماعجاننىڭ «شولپاننىڭ كۇناسى» مەن اۋەزوۆتىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى» تەك كوممۋنيستىك دۇرمەكپەن، ايەل تەڭدىگى ناۋقانىمەن جازىلدى دەي الامىز با؟ الدە، «اباي جولىندا» ايەلدەرىن ايىرباستاپ جىبەرەتىن ەكى قازاق تۋرالى جازۋشى كەزدەيسوق جازدى ما؟ (راس، ول تاراۋدى اۋەزوۆ كەيىننەن ءوزى قىسقارتىپ تاستاعان دەسەدى، الايدا سونداي وقيعا بولماسا، ول وقيعا جانىن تۇرشىكتىرمەسە اۋەزوۆ-سۋرەتكەر ونى جازار ما ەدى؟) ماعجاننىڭ شولپانى سونشاما ساديستىك ولىمگە لايىق پا ەدى، اۋەزوۆتىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنىندەگى» عازيزانى زورلاعان، ولتىرگەن كەيىپكەر قۇنانباي قاجىنىڭ ءبىر بالاسى ەكەنىن نەگە ايتقىمىز كەلمەيدى؟

«جەسىرىن قاڭعىتپاعان، جەتىمىن جىلاتپاعان ەل ەدىك» دەگەن ءسوزدى سۇيەمىز. راس، جەسىرىمىزدى قاڭعىتپاعانىمىز، مالى ءۇشىن نەمەسە ەكىنشى-ءۇشىنشى-ءتورتىنشى ايەل ەتىپ، سەكسۋالدىق قۇلدىققا سالۋ ءۇشىن بولاتىن. جەتىمدى جىلاتپاعانىمىز – شىلعي وتىرىك. قوزى باعىپ، تابانى ءتىلىنىپ، بوزتورعويعا مۇڭ شاققان كەنەندىك اندەر سول جەتىمدىكتىڭ ءبىر قيقىمداي جۇرناعى عانا. جەتىمدى – بالا ەڭبەگىن ەكسپلۋاتاتسيالاۋ ءۇشىن «جىلاتپاعان» بوپ كورىندىك. مالشى حالىق تەگىن ەڭبەك كۇشىنەن ەشقاشان باس تارتقان ەمەس.

ابايعا كەلەيىك. «وسى مەن قازاقتى جاقسى كورەم بە، جوق جەك كورەم بە» دەپ ءوز-وزىنەن شىن سۇرايتىن ۇلى بابامىز قالاي ءومىر ءسۇردى؟ بىلەمىز بە؟ بىت – تۇرمىسى قانداي بولدى، شىعارماشىلىق لابوروتورياسى نەندەي ەدى؟ تولىق ءبىر دەتالدى تۇردە تالداعان ەڭبەك بار ما؟ جوق. سوندىقتان، ەستەلىككە جۇگىنە سالايىن، تۇراعۇل جازادى، اباي اتامىز تاباق قاعازعا ولەڭدەرىن جازىپ تاستاي سالادى ەكەن، قۇنتتاپ جيناماعان ەكەن. ويلاڭىزشى، وزگە جۇرتتار ۇشاق جاساپ، حيميالىق لابوروتوريالاردا زەرتتەۋلەر وتكىزىپ، اكادەميالارىنىڭ جۇزدەگەن جىلدىق تاريحىن ءتۇزىپ جاتقان شاقتا ابايداي دانىشپاننىڭ جازعان ولەڭدەرىن جينايتىن ءبىر دەنى دۇرىس حاتشى بولماعان، قاسىندا. كوزى تىرىسىندە وزىنە رەداكتسيالاتىپ كىتاپ باسقىزۋدى ايتپاي-اق تا قويالىق. تاباق قاعازعا جازعان ولەڭدەرىن ءانشى-كۇيشى شاكىرتتەرى سۇراپ اكەتىپ، كەيبىرى جوعالتىپ تا جىبەرەتىن بولعان! اعا سۇلتاننىڭ بالاسى، توبە بي، داۋلەتى شالقىعان اباي سويتكەن. ەشكىنى كوكتەن ىزدەيىك. كەيىننەن ءاليحان ارالاسىپ، كاكىتاي، تۇراعۇلدار جيناپ مۇرسەيىتكە كوشىرتپەسە، ابايدىڭ قازىرگى جۇرناعى دا جەتپەس ەدى بىزگە. ياعني، ءبىز ءبىر 120-اق جىل بۇرىن دا قامسىز، قارەكەتسىز، اسىلىن قادىرلەي المايتىن، شىعارماشىلىق پەن عىلىمدى باعالاماعان قاراڭعى جۇرت بولدىق. رۋحاني كەمەل بولعانىمىز، ساندىراق.

4. ال تۋرا 100 جىل بۇرىن رەسەيلىك بىرنەشە پولك اسكەردەن ونداعان مىڭ ەرەۋىلشى بولىپ جينالا تۇرىپ، تاس-تالقان جەڭىلدىك. ءجۇزمىڭداپ شەتەلگە بوشالاپ، بوسىپ كەتتىك تاعى. كەز كەلگەن سوعىستا جەڭىلۋدىڭ استارىندا – بىرلىكتىڭ جوقتىعى، ءتارتىپتىڭ بولماۋى، ءبىر باسشىعا ۇيىماۋ، سوعىس عىلىمىن يگەرمەۋ، تەحنيكادان ماقۇرىمدىق، وداقتاس ىزدەمەۋ، اقشاسىزدىق، كەرباققان داۋكەستىك پەن داڭعوي باتىرلىق، سوڭىندا تىشقانشىلاعان قورقاقتىق جاتادى.

بەرگى، شاكارىمدى اتىپ، قۇدىققا لاقتىرعانىمىز، ونى الىپ، ادامشا جەرلەۋگە 30 جىل (!) ءداتىمىز جەتپەگەنى، كوللەكتيۆتەندىرۋدە مالىمىز – كاپيتالىمىز ءۇشىن جۇمىلىپ كۇرەسپەگەنىمىز، ميلليونداپ اشتىققا ۇشىراعاندا الەمدىك باسپاسوزگە گەنوتسيد تۋرالى فوتو-دالەل-ايعاعىمەن حات جەتكىزەتىن ساۋاتتى ءبىر ءتىلشىنىڭ بولماۋى، رەپرەسسيادا ءبىر-ءبىرىمىزدى «س پوتروحامي» ساتقانىمىز، سوعىس باستالعاندا دالباڭداپ چاپاەۆشا شاپقىلاپ قىرىلىپ قالعانىمىز، مۇنداعى بالا-شاعامىزدىڭ ەلدەن ەرەك اشتىققا ۇشىراۋى… ايتا بەرسەڭ، بىتپەس. بەرگى، جاڭا تاريحتىڭ «سىباعاسىن» تاعى بىردە بەرەرمىز، ازىرگە وسى.

ياعني، باۋىرلار، ءبىز كەرەمەت كەمەل، رۋحاني دامىعان، اسىلتەكتى ۇلت ەمەسپىز. تاريحىمىز تۇنعان ەرلىك، رۋحاني عاجايىپ، نۇر شۇعىلالى حان-تۇلعالاردان تۇرمايدى.

«قازاق بولىپ تۋعانىما ماقتانام، قازاق بولماسام قايتەر ەم» دەگەن سەنتيمەنتالدى ريتوريكا وتە كۇلكىلى. قازاق بولماساڭىز، اعىلشىن، نە جاپون، نەمىس، بولماسا، اراب، قىتاي، ەسكيموس، سۋاحيلي بوپ تۋار ەدىڭىز. سول كەزدە دە وسىلاي كەنەۋسىز ماقتانا بەرۋگە بولادى، ايتەۋ ءبىر جىلت ەتكەن سىلتاۋ تاۋىپ.

ءبىز وزگە ەلدەن ەرەك تە ەمەسپىز، وزگە ەلدەن كەم دە ەمەسپىز. بارلىق جۇرتتا «شكافتاعى سكەلەت» بار، بىزدە دە سولاي. مىنا «سكەلەتتەر» كەيبىر باۋىرلاردىڭ وليميادا كەزىندەگى شالقىعان شابىتتارىنا ءتيىپ كەتسە، عاپۋ وتىنەم.

قاسىم امانجولۇلىنىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى

Abai.kz