«شىمكەنتتىڭ سالقىن سىراسىن» ساپىرىپ پايدا تاۋىپ جۇرگەن كاسىپكەر توقتار تولەشوۆ 21 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلدى.  استانا قالالىق قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق əسكەري سوتى تولەشوۆتىڭ «توتەنشە ءىس-ارەكەتتەرىنە» بايلانىستى وعان الگىندەي جازا كەستى. وسى ارادا ايتا كەتەيىك، تولەشوۆتىڭ  توتەنشە ءىس-ارەكەتتتەرىن تىرناقشاعا الىپ وتىرۋىمىزدا ءبىر گاپ بار. گاپ مىنادا: بيىلعى جىلدىڭ باسىندا، ياعني، قاڭتار ايىندا قاماۋعا الىنعان تولەشوۆ كوكتەمدە، كوكەك ايىندا  باستالىپ، مامىر ايىندا اياقتالعان جەر رەفورماسىنا قاتىستى تولقۋلاردى تەرگەۋ اباقتىسىندا وتىرىپ الىپ قارجىلاندىرعان كورىنەدى. تەرگەۋ بارىسىندا ءوز ىسىنە قاتتى وكىنىپ قاپالانعان تولەشوۆ ۇقك باسشىسىنا ءۇشبۋ حات جازىپ بىلاي دەپتى:

«حالىق مەنى قولداۋ ءۇشىن بيلىكتىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ كەرەكتىگىن ءبىلدىم. ول ءۇشىن الەۋمەتتىك جارىلىس جاساۋ كەرەك ەدى. مۇنداي ءىس ءوز قولىمنان كەلمەيتىنىن ءتۇسىندىم. سول ءۇشىن اتىراۋداعى ەرىك-جىگەرى مول تالعات اياندى ىزدەپ-تاپتىم. ول ءوزىنىڭ سوڭىنان حالىقتى ەرتە الاتىنىنا سەندىم. سوندىقتان اقشالاي دەمەۋشىلىك جاساپ، «حالىق باتىرىنىڭ» بەينەسىن سومداۋدى تاپسىردىم. مەن باق-تاردا ۇزاق ۋاقىت تالقىعا تۇسكەن جەر رەفورماسىنىڭ بولاتىنىن ءبىلدىم. قازاقتاردىڭ تۋعان جەرىن قورعاۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنىن ەسكەرىپ، وسى مۇمكىندىكتى پايدالانعىم كەلدى. سول ءۇشىن قىزبا مىنەزدى تۇرعىندارى كوپ اتىراۋدى تاڭدادىم. جانە ول جەردەگى بۇلىككە قاتىسىمنىڭ بارىن ەشكىم سەزبەيدى دەپ ءتۇيدىم. ءسويتىپ، ءوز قىزمەتكەرلەرىمە تالعات ايانعا 100 000 دوللار جىبەرىپ، «جەر ماسەلەسىمەن» اينالىسۋعا جانە قازاق جەرىن شەتەلدىكتەرگە ساتۋ تۋرالى وسەك تاراتۋعا نۇسقاۋ بەردىم. مۇنداي ارەكەت جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ، حالىق تۋعان جەردى قورعاۋ ءۇشىن كوتەرىلەتىنىن ءبىلدىم».

الىپ-قوسىپ وتىرعان ەشتەڭەمىز جوق، بۇل – تولەشوۆتى تەرگەۋ ىسىنە تىركەلگەن قۇجاتتاعى ءسوز. ءبىر تاڭ قالارلىعى: قاماۋداعى كۇدىكتىنىڭ الگى ءسوزى الەۋمەتتىك جەلىلەردە جەلدەي ەسىپ، جەلپىلدەي جونەلدى. ءيا، تاڭ قالماسقا امال كەم، انشەيىنگى ۋاقىتتا جەلى قولداناتىن ءاربىر ادامنىڭ جازعان دۇنيەسىن قالت جىبەرمەيتىن، قاجەت دەپ تاپسا، اۆتورعا ءمىنايى ءوتىنىش جاساپ، جازبانى الدىرتىپ تاستايتىن  قىراعى كوزدەر تولەشوۆتىڭ  قاپاستاعى حاتىن قالايشا الەمجەلىگە جىبەرىپ قويىپ قاراپ وتىرعان؟..  دۇرىسى: جىبەرىپ قويىپ قاراپ وتىرعان.  سەبەبى، تالعات اياننان «حالىق باتىرىن» جاساعىسى كەلگەن تولەشوۆتىڭ ءوزى سياقتى كۇشتىك قۇرىلىمدارعا دا تولەشوۆتان «حالىق جاۋىن» جاساۋ قاجەت بولعانعا ۇقسايدى. سوندىقتان دا «سىرا سەرىسىنىڭ» «ساندىراعىن» الەمجەلىگە سالعان دا قويا بەرگەن.  جەلىنىڭ جەلدىبايدان جىندى ەكەنىنىن (ب. ءمايليننىڭ جەلدىباي جىندىباەۆ دەيتىن كەيىپكەرى ن ەسىڭىزگە الىڭىز) بالاپان بلوگەرلەردەن باستاپ وسى كۇنى ءبارىمىز بىلەمىز. بىراق، جەلىدە جەلدەپ كەتەتىن سوزگە جۇرتتىڭ ءبارى سەنە بەرەدى  دەسەڭىز قاتەلەسەسىز. مىسالى، سىراشىنىڭ  «ساندىراعىنا» سالقىن اقىلمەن ويلانا بىلەتىن ورتا سەنگەن جوق. ويتكەنى، تولەشوۆتىڭ جوعارىدا جازعان مويىنداۋ حاتىنداعى ەكى ءسوزدىڭ ءبىرى – وتىرىك.  قاراڭىز: «مەن باق-تاردا ۇزاق ۋاقىت تالقىعا تۇسكەن جەر رەفورماسىنىڭ بولاتىنىن ءبىلدىم» دەيدى ول. ۇزاق ۋاقىت تالقىعا تۇسكەن دانەڭەسى دە جوق، جەر ماسەلەسىنە قاتىستى قازاق قوعامىنىڭ نارازىلىعى 2003 جىلى ءبىر كوتەرىلدى دە باسىلدى. ودان قايتىپ جەرگە قاتىستى اڭگىمە قوزعالا قويماعان-دى.  ال، جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە قارسىلىق اكتسياسىن تۋدىرعان ماتەريالدار وتكەن كوكتەمدە، ونىڭ وزىندە سول كوكەك ايىندا عانا ءباسپاسوز بەن عالامتور بەتتەرىنەن كورىنە باستادى. بۇل كەزدە سىراشىمىز تەرگەۋدە،  قاماقتا وتىرعان ەدى.  قاماقتاعى ادام جوعارىداعى ءۇشبۋ حاتىندا: «تالعات ايانعا 100 000 دوللار جىبەرىپ، «جەر ماسەلەسىمەن» اينالىسۋعا جانە قازاق جەرىن شەتەلدىكتەرگە ساتۋ تۋرالى وسەك تاراتۋعا نۇسقاۋ بەردىم» دەگەندى جانە جازادى. مىنادان كەيىن: «قۇداي ساقتاسىن، تولەشوۆ قامالعاندىقتان عانا  جانىمىز امان قالىپتى عوي...» دەمەسكە امال كەم.  ول «سويقان» دەر كەزىندە قۇزىرلى ورىنداردىڭ قۇرىعىنا تۇسپەگەندە، اللا-اي، الەۋمەتتىك جارىلىس جاساپ، بەرەكەگە ۇيىعان ەلىمىزدىڭ ءومىر-سالتىن «ساياسي مەرەكەگە» ۇلاستىرىپ، «اسىر سالعانداي» ەكەن.  «حالىق مەنى قولداۋ ءۇشىن، - دەپ جازادى ول اتالمىش حاتىندا، - بيلىكتىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ كەرەكتىگىن ءبىلدىم. ول ءۇشىن الەۋمەتتىك جارىلىس جاساۋ كەرەك ەدى. مۇنداي ءىس ءوز قولىمنان كەلمەيتىنىن ءتۇسىندىم. سول ءۇشىن اتىراۋداعى ەرىك-جىگەرى مول تالعات اياندى ىزدەپ-تاپتىم».  قۇرمەتتى وقىرمان، ەندى اسىقپاي، بايىپپەن وسى جولداردى ساراپتاپ كورەيىك. الدىمەن سۇراق. تولەشوۆ دەگەن كىم؟ بىلمەيدى ەكەنبىز. كاسىپكەر شىعار. سىراشى شىعار. كۇشەنىپ تىشاتىن كۇپىنشەك كوپ بايشىكەشتىڭ ءبىرى شىعار. وندا شارۋامىز جوق. بىراق،  استانا قالالىق قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق əسكەري سوتى ونى قىلمىسكەر دەپ تانىپ، ۇزاق جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى. ادام ۇرلاعان، ازاپتاپ ولتىرگەن، ەسىرتكى ساۋداسىمەن اينالىسقان، ۇيىندە زاڭسىز قارۋ ساقتاعان، ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ قۇرعان، كونستيتۋتسيامىزدى كۇشتەپ وزگەرتپەككە ارەكەت ەتكەن، ءسويتىپ ءوزى ۆيتسە-پرەزيدەنت بولۋدى كوزدەگەن. بىلايىنشا، جاساعان قىلمىسى ءبىر باسىنا جەتىپ-ارتىلاتىن سياقتى...جانە وسىنىڭ ءبارى ونى 21 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا دا جەتىپ-ارتىلاتىن-دى. بىراق، سوت ۇكىمىن ۇستەي ءتۇسۋ ءۇشىن بايقۇستىڭ ء«بىلىپ-بىلمەي ىستەگەن قىلمىستارىنىڭ» ۇستىنە اكەلىپ كۇشتىك ورگاندار جەردى جامادى. كۇشتىك ورگانداردىڭ قيسىنىنا سالساق: حالىقتىڭ قولداۋى مەن بيلىكتىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءام الەۋمەتتىك جارىلىس جاساۋ ءۇشىن قىلمىسكەر اتىراۋداعى تالعات اياندى ىزدەپ تاپقان دا جەر داۋىن قوزدىرعان. توقتاي تۇرىڭىز.

جەر – قازاق ءۇشىن قۇندىلىقتاردىڭ قۇندىلىعى، ماڭگىلىكتىڭ ماڭگىلىگى. ەلباسىنىڭ سوزىنە جۇگىنسەك، «جەر – اتا-بابامىزدان بىزگە ميراس بولىپ قالعان ەڭ باستى قازىنامىز، ۇلتىمىزدىڭ ۇلى بايلىعى. قازاقتىڭ دالاسى – حالىقتىڭ مەنشىگى» (قحا-نىڭ XXIV سەسسياسىندا قر پرەزيدەنتى وسىلاي دەگەن بولاتىن). ال، دالاسىن قورعاۋ، ۇلى مەنشىگىن قورعاۋ – ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ پارىزى ەمەس، مىندەتى. سوندىقتان دا تولەشوۆ ىسىنە تەرگەۋ مەن سوت جەر ماسەلەسىن تىركەمەۋ كەرەك ەدى. قاسيەتتى جەردىڭ تالقىعا ءتۇسىپ تۇرعان تاعدىرىن تولەشوۆتىڭ موينىنا ارتپاۋ كەرەك ەدى. جەردىڭ شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلۋى مەن جەكەمەنشىككە ساتىلۋىنا قارسىلىق تانتىقان اكتسيالاردى قارجىلاندىردى دەگەن ءىستى باس بوستاندىعىنان ايرىلعان ادامنىڭ قىلمىستارىنا قوسۋ ارقىلى سوت «قاراقشىدان» قاھارمان جاساپ شىعارعانىن بىلمەي قالدى.  الەمجەلىڭىز بەن انونيم كوممەنتتەر تاسقىنى كەشەلى بەرى سولاي دەپ جاتىر. «تولەشوۆ بۇگىن قىلمىسكەر اتانعانىمەن ەرتەڭ ەر اتانادى» دەيدى ولار. مىنە، كوردىڭىز بە، قازاق جانىنىڭ ەڭ نازىك نۇكتەسىن باسىپ جىبەرگەن بيلىك سوتى كەزەكتى رەت جاڭىلىستى.  بيلىك سوتى جاڭىلىسا بەرەدى عوي، بىراق، وسى جولى تاريحتا قالاتىن قارا تاڭبالى قاتەلىككە جول بەردى. ءسوزدىڭ تۋراسىنا كوشسەك، سوت قىلمىسكەر تولەشوۆتى عانا ەمەس، «جات قولىنا مەنى بەرە كورمە» دەپ ءۇنسىز جاتقان قازاق جەرىن سوتتادى!  «اعايىنعا ريزامىن. لايىم جەرگە دەگەن كوڭىل وسىنداي بولسا، حالقىمىز قاسىق قانى قالعانشا ونى قورعايدى دەپ سەنەمىن» دەگەن ەلباسىنىڭ ءسوزىن تارك ەتە وتىرىپ، قاسىق قانى قالعانشا جەرىن قورعايتىن ازامات ەرلەردىڭ رۋحىن سوتتادى. بۇدان، ارينە، رۋح ءسونىپ، جەر جاسىپ قالمايدى. ول قايتا كوتەرىلەدى. مىنە، ۇلكەن سوت سول كەزدە... بولادى. ال، ول سوت كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى كەلەدى. قارسى الىڭىزدار، مىرزالار، سوت كەلە جاتىر! ۇلكەن سوت!

سايىن بولەك

Abai.kz