(جازۋشى سەرىك نۇعىماننىڭ «جوق ىزدەگەن جان» كىتابى ءجايلى ءبىر ءسوز)

 1.       مازمۇن

اسا قامقور، ەرەكشە مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن.

نۇعمان سەرىك قۇبىلىس ارقىلى مانگە ۇڭىلگەن نەمەسە ادامنىڭ ءىسى ارقىلى رۋحىندا بولىپ جاتاتىن قۇبىلعى وزگەرىستى كورۋگە، كورسەتۋگە جورىق جاساعان پسيحولوگ جازۋشى. ەكى قابات جازۋشى. ونىڭ ءبىرىنشى نەمەسە ۇستىڭگى – كوپكە بىردەن كورىنەتىن قاباتى كادىمگى جۇرتقا تانىس اڭگىمە ىزىندەگى وقيعا جەلىسىمەن ءجۇرىپ وتىراتىن جۇرتقا تانىس تارتىستى ءومىر ءۇزىندىسى. بۇل ەندى بارلىق دەرلىك قالامگەر اتاۋلىعا ءتان، ورتاق جازۋشىلىق ۇلگى. ال، ەكىنشى نەمەسە استىڭعى – كوپكە كورىنبەيتىن قاباتى – ارعى، تەرەڭ جان قاراڭعىسىندا كومۋلى جاتقان، سول اڭگىمە ءدىتىنىڭ ماقساتىن نەگىز ەتكەن جازۋشى مەنىنەن تۋعان وي ساۋلەسىنىڭ جاھۇت جامبىسى نەمەسە وقىرمانعا «بۇدان الار كەرەگىڭ وسى» دەپ ۇستاتار وي ەنشىسى. نەمەۋىرىن. جازۋشى جەتپەك ماقسات. ايتار وي.         

جازۋشىعا اللاھ تاعالا بەرگەن قالامگەرلىك قاسيەت – ايتپاعىن اڭگىمەنى باستاماستان ءبىلدىرىپ تىناتىن جازباسا دا بولۋشىلىق ەمەس، كەرىسىنشە مەن دەگەن وقىرماننىڭ ءوزىن تەك ءبىرىنشى قاباتىنىڭ نەمەسە اڭگىمە وقيعاسىنىڭ ءوزىن بار بىلىمىمەن وقىپ ارەڭ تاۋىسا الاتىن وقيعالىق الماعايىپتىق، جەڭىل سياقتى اۋىرلىق، تار سياقتى كەڭدىك، تاياز سياقتى تەرەڭدىك. شىن ءتۇسىنىپ ءبىر وقىعان جاندى سالعان جەرىنەن اسىقپاۋعا، وقىعان جەرىنەن ويلانۋعا، ويلاعان جەرىنەن ىشتەي مەندىك شىتىرمان قايشىلىققا تۇسۋگە ەرىكسىز ماجبۇرلەۋ. ءسويتۋ ارقىلى «نەگە؟» دەگەن ساۋال قويدىرىپ، مۇقيت مالتاعىشتاردىڭ سۇڭگۋىر كيىمىن كيگەنى سياقتى وعان «كوز اشۋ» كيىمىن كيىندىرىپ ونى اڭگىمە شۇڭەتىندە نەمەسە استىڭعى قاباتتاعى رۋح قاراڭعىلىعىندا كومۋلى جاتقان ماناعى ايتقان وي ەنشىسىن ىزدەۋگە مىندەتتەيدى. بۇل جازۋشىداعى قاساقانا مىجىمالىق ەمەس، تەكتى وقىرماندى تايازدان تەرەڭگە تارتۋ. الاسادان بيىككە شىعارۋ. تاردان كەڭگە قۇلاش جايدىرۋ. وزىنە حاققى بەرگەن دارىن كۇشىمەن وقۋشىنى تاربيەلەۋ.

سەرىك ومىردە از وقىمايدى. كوپ ويلانادى. كوپ جازبايدى. از ەكشەيمەيدى. سوندىقتان ونىڭ دۇنيەلەرى ءداستۇرلى سىلتەمەگە ەتى ۇيرەنىپ العان وقىرمانىن كوبىندە ەنجار قالدىرىپ، ەكىۇدايلايدى. ءبىر قىرىنان سالىستىرا ايتقاندا سەرىك تەرەڭدىكتەن اشىقتىق ىزدەيتىن ءابىش اعىسى، ءابىش كەكىلباەۆ پەن اشىقتىقتان تەرەڭدىك ىزەيتىن تۇرسىنجان اعاسى، تۇرسىنجان شاپايدى جاقسى كورەتىنى ءوزىنىڭ ولارمەن نەمەسە ءابىش اعاسىنىڭ تۋرا تەرەڭىنەن بەرى قاراي جارقىراعان اشىعى مەن تۇرسىنجان اعاسىنىڭ اشىعى جەتكەن تەرەڭىنەن ارى قاراي جارقىراعان وي قاباتتارىنىڭ تۇيىلىسىنەن ابەكەڭە شۇڭەتىندەگى كومۋلى جارىعىمەن ءوز تەرەڭنەن بەرى قاراي، ال، تۇكەڭە ءبىرىنشى قاباتىنان (اڭگىمە بايانى) تەرەڭىندەگى جارىعىنان ارى قاراي تارتاتىن وي وپپاسىمەن ۇندەسۋىنەن بولسا كەرەك.

دەمەك، سەرىك تە ابەكەڭ، ابىشتەگى تەرەڭنەن تايازعا قاراي تارتۋ مەن تۇكەڭ، تۇرسىنجانداعى تايازدان تەرەڭگە قاراي تارتۋدىڭ ەكەۋى دە بار. ءارى ول ەكى جەتىستىك سەرىكتەگى قۇداي بەردى تالانتپەن ۇندەسە، جىمداسا، بىرەۋلەسە مەندەسكەن. مىنە بۇل قازاق ادەبيەتىنىڭ، قالابەردى قازاق پروزاسىنىڭ قازىرگى ءتاڭىرى بەردى جەتكەن جەتىستىگى دەسەك بولادى. ارينە ماداق بيىكتەردىڭ بيىگى، حاقتاردىڭ حاعى، ۇلىلاردىڭ ۇلىسى اللاھ تاعالاعا لايىق، ءتان!

سەرىكتىڭ كوپ شىعارماسىندا كەيدە باس، كەيدە جاناما كەيىپكەر رەتىندە ءبىر بالا جۇرەدى. بالا – ءورىمدىڭ باستالۋى. بالا – بۇ دۇنيە ءومىرىنىڭ تۇتاس وزەكتى ارقاۋى. بالا – ەرتەڭ – بولاشاق – و دۇنيە – ونداعى ماڭگى – جاستىق. دەمەك، بالا – ءۇمىت. ادام نەسىمەن ادام – ۇمىتىمەن، ۇمىتكەرلىگىمەن ادام. ەندەشە سول ءۇمىتىنىڭ جالعامى سول – بالا.

دەمەك، سەرىك كىتابىن «كۇدىكتى عۇمىرمەن» باستاپ «جوق ىزدەگەن جانمەن» اياقتاۋىنان بايقاعان ادامعا ءبىر ىشكى يەگەرلىك رۋحاني ۇندەستىك (گارمونيا) بايقالادى. ول ۇندەستىك وقىرمانىن جەتەلەگەن كۇيى جازۋشىنىڭ رۋحاني بالاپاندارىن (اڭگىمەلەرىن) ارالاپ ءوتىپ، ماۋلەن قارتتىڭ تۇسىندە كورەتىن ءوزى ءسونىپ بارا جاتسا دا سونباگان جاستىق ءۇمىتى – مىسىقكەردىڭ بۇلا ويناعىمەن ءتىرى كۇيى وقىرمانىنا ءوزىن ىزدەتتىرەدى!

قىسقاسى بۇل كىتاپ قازاق ءۇمىتى، قازاق پروزاسىنىڭ قازىرگى بيىگى! ءساپ سالعان ادامعا وندا قازاققا، قازاقى بولمىستاعى ادامعا ءتان مىنەز بەن قۇلىق لىقسۋلى. ءارى ءبىرشاما تولىق.

ەندى كەي وقىرماننىڭ ايتىپ ۇلگىرگەن تىلىندەگى اۋىرلىققا، كوپسوزدىلىككە كەلسەك ول يەگەردىڭ السىزدىگىنەن ەمەس، تىلگە بەكەم، ءجىتى، تاپتەشتەي سۋرەتتەۋگە مىعىمدىعىنان ەدى. ونى قازىرگى تىلسىزدەنگەن ادەبيەت كوتەرسە دە، تىلسىزدەنگەن وقىرمان قابىلداي دا قويۋى قيىن. ونى ءبىر ەسەپتەن عاسىرلىق وتىراقشىلدىقتان ءبىر، كەڭەستىك تىلسىزدەندىرۋدەن ەكى، تەحنيكالىق تەرمينشىلدىكتەن ءۇش باسقىنشىلىققا ۇشىراعان، ءسويتىپ قابىعى مەن جاپىراعىنان، كەيدە ءتىپتى كەي بۇتاعى مەن اشاسىنان ايىرىلىپ تۇلدانعان اعاشتىڭ (اتتىڭ) قالىن كەشىپ وتىرعان مىنا كەزەڭدە زاڭدى بولمىس دەپ قاراعان ورىندى. ايتپەسە، راسىنا كەلگەندە بۇل كىتاپتاعى ءتىل وشكەنىمىزدىڭ جانىپ، ولگەنىمىزدىڭ تىرىلگەنى ەدى. ءيا، سولاي!

دەمەك، يەگەردىڭ بۇل كىتاپتاعى ءتىل قولدانۋى، ونداعى قويۋلىق جوعارىدا ءبىز ايتقان ويداعى تەرەڭدىكتى ارتتىرۋداعى جانە تاقىرىپ كوتەرگەن وي مەن ماقساتتى تەرەڭگە ورنىقتىرۋداعى شەبەرلىك ءتاسىل عانا بولاتىن.

اۋا كورەر كوزگە سونداي جەڭىل زات. ال، بىراق، جەردى سىعىمىندا ۇستاپ، كۇللى تارابىنان قىسىپ نەمەسە كوتەرىپ تۇرعان سول اۋا ەكەنىن ەسكەرسەك ونىڭ جەردەن سان ەسە اۋىر سالماعىن سەزىنگەن بولار ەدىك. ال، سوزگە كەلسەك، ول دا اۋا سياقتى كورىنىسكە ءتۇسسىز، سالماقسىز، جەڭىل زات. ال، بىراق، ول دا اۋا سياقتى ادامنىڭ بولمىسىن، ىشكى مەنىن، ويىن، اقىلىن، پاراساتىن، سەزىمىن، تانىمىن، تۇيسىگىن، كۇللى رۋحاني سالماعىن مەندەپ، تۇلعالاپ، بەينەلەپ تۇراتىن ادامداعى ەڭ اۋىر رۋحاني زات. ول سۇيەكتەن دە، اقىلدان دا، سانادان دا وتەدى. رۋحقا جەتەدى. رۋحتان قايتا مەندەنىپ كۇللى عالامعا جەتەدى. كۇللى عالامنان دا ءوتىپ كۇللى عالام يەسى جاراتۋشى اللاھ تاعالا الدىنا دەيىن كوتەرىلەدى.

دەمەك، ادام تاعى ءبىر قىرىنان سوزبەن ادام. ادامعا اللاھ تاعالا اقيقاتى مىنە سوندىقتان دا وسى سوزبەن كەلگەن.

ءسوز، سوزبەن جاسالاتىن، مانەرلەنەتىن، اجارلاناتىن، رۋحتاناتىن ادەبيەت مىنە سوندىقتان ءتىلسىز بولۋعا، تىلدەن كەم بولۋعا ەش قاقى جوق.

ءسوز مىنە سوندىقتان ۇيرەتىلەدى. دامىتىلادى. قابىلدانادى. قابىلداتادى. دەمەك، بۇل كىتاپ ءتىلدى بولسا وندا ونىڭ وقىرمانى بولعان حالىق قۋانۋى، شۇكىر ەتۋى، باعالاۋى، ۇيرەنۋى، ۇلگىلەنۋى مىندەت.

دەمەك، «جوق ىزدەگەن جان» (بۇل كىتاپتىڭ اسىلگى اتى وسىلاي بولاتىن) كىتابى – يەگەردىڭ ازعان، توزعان، جوعالعان ۇلت سالتى مەن جانە دە سونداي ازعان، توزعان، جوعالىپ، «عالامدانۋدىڭ» وڭەشىنە بەلگىلى-بەلگىسىز حالدە جۇتىلىپ بارا جاتقان قازاق رۋحىنىڭ ىزدەۋشىسى. ءۇمىتى بولىپ جانۋى. دەمەك، ونىڭ جوعى بار جوق. ورنىندا بار جوق. وڭالاتىن جوق...

قىسقاسى بۇل كىتاپتاعى جازۋشى دىتتەگەن نەگىزگى يدەيا ءارى ماڭگى كونە، ءارى ماڭگى جاڭا – ءۇمىت دەگەن ءبىر عانا قۇتتى بىلىك!

دەمەك، ءيا، سولاي!

2. ءتاسىل

سەرىك ءسوزدى كوپ اينالدىراتىن جازۋشى. قاشان وقىرمان ىزىمەن ءوز وي اعىسىنا ءتۇسىپ، وزىمەن ىلەسە وتىرىپ، دىتىندەگى ماقساتتى ءبىلىپ، بىرگە باسىنان كەشكەنگە دەيىن سويتەدى. ءسويتىپ كوپ ۇزاماي ونىڭ ىشكى ويلاۋ تۇيسىگىنە بىرتىندەپ ەنگەن وقۋشى ول جازعان تاقىرىپ تاۋسىلعانعا دەيىن ونىمەن بىرگە ول مۇڭايسا مۇڭايىپ، ول قامىقسا قامىعىپ، ول اۋىرلاسا اۋىرلاپ، ول تۇرسا تۇرىپ، ول جۇرسە ءجۇرىپ، ول وتىرسا وتىرىپ، اڭگىمە تۇگەگەندە ونداعى ىشكى تارتىستان، اعىننان ارەڭ اجىرايدى. يەگەردىڭ ول اڭگىمەنى جازۋ بارىسىنداعى اۋىر دا جەڭىل حالىن بىرگە باسىنان كەشەدى. ونداعى، اڭگىمەدەگى مەنمەن مەندەنەدى. مىسالى:

«... مiنە، مەن iشكە قاراي ەنiپ كەلە جاتىرمىن. بiر قىزىعى، بۇل جولى قۇلاققا جەتسە جۇيكەگە تيەر جىلاڭقى توپسانىڭ جىلان ىسقىرىق شيقىلى ەستiلگەن جوق. الدىدان كەۋلەپ سوعار سىزدى سامال دا ءبىرجولاتا ساپ بولعانداي، كورە سالا تۇرا ۇمتىلىپ، ءجۇزىمدى سيپامادى. ماڭايىم تىپ-تىنىش، جىپ-جىلى، ىڭ-جىڭسىز كۇيiمدە تابالدىرىقتان اتتادىم. Iشكە قاراي كiرەرiن كiرسەم دە، ەسiكتەن ەنگەن جەردە، نەگە ەكەنiن كىم بiلسiن، سەبەپسىز iركiلiپ، بوساعانىڭ تۇبiندە بوگەلە بەردiم. الدەنەدەن جۇرەگiم قايمىعاتىن سەكiلدi. بەلگiسiز بiر نارسەدەن جانىم جاسقاناتىن سىڭايلى. ەكi اراسىن انىق اجىراتا المادىم، جاتىرقاعان قالىپپەن سوستيا قاراپ بiراز تۇرىپ قالدىم. جان-جاعىما مۇقيات زەر سالامىن. باجايلاي باعىپ، ءتور جاققا قاراشىق قادايمىن. قارسى بەتiم – كوز بايلانار قارا كەۋەك. قاراعان جاعىم – تۇك كورiنبەس ءتۇپسiز ۇڭگiر.

بولمە iشiن قويۋ قاراڭعىلىق تۇمشالاپتى. اينالا تۇگەل انىق تانىلماس قارا كولەڭكە قۇرساعىنا جۇتىلعان. زىمىستان ورتا تۇمسارا تۇنەرىپ، تۇنشىعىپ تۇر. تەرەزەگە تارتىلعان تەكەنiڭ تەرiسiندەي ءتورت كەز كەزدەمە جالعاننىڭ جارىعىن قىلىشپەن قيعانداي كەسىپ، دىم تامىزباي ارعى بەتىندە قالدىرىپتى. سودان ءتورت كەرەگە تام iشi تۇتاس دۇنيەدەن ءبولiنiپ، وقشاۋلانىپ، سوقىر تۇمانعا كومiلiپ قالىپتى. سىرتتان تۇسەر ساڭلاۋ جوق قۋىس ورتادا دەمiڭ سىعىلىپ، تىنىس تارىلعانداي. تۇيىق قونالقىعا ءتۇن ورتاسىندا كەلiپ تۇنەپ، سول بويى قامالىپ قالعان قاسات قاراڭعىلىق قايتا شىعار جول تاپپاي، كولدەي كولكىپ تۇرا-تۇرا قول باتپاس كوكباۋىرعا ايلانىپ، ۇيىپ قالعان ءتارiزدi. بارىپ كورمەگەن بەيمالiم جاقتىڭ جەر بەتiنەن بايقالعان بiر پۇشپاق بەلگiسiندەي سەزiلiپ، بارسا كەلمەس الەمنiڭ باستان كەشپەسە دە زارەڭدi الار سەسiن گۋلەتiپ، سiرەسiپ تۇر. ەندi قايتا ىدىراپ، iرiمەستەي. Iرگەسiن قىمتاپ، iڭiردەي iركiلدەيدi. سونىڭ كەسiرiنەن قادالعان كوز الىس تۇكپiرگە ەركiن وزا الماي، شالىمى قايتقانداي شالدىعىپ، يەك استىندا عانا ىركىلە بەرەدi. بۇلىقسىعان بۇلىڭعىر مۇناردى ەندەپ وتە الماي وندiرشەگi ۇزiلەدi.

تىستاعى ءدۇبiرلى تiرشiلiكتiڭ دۇرمەك اعىنىنان مۇلدە قاعىس قالىپ، ءبولiنiپ قالعان بوگەسiن كەۋەكتiڭ اياداي iشi تiل-اۋزىن الدەقاشان جۇتىپ قويىپتى. مارعاۋلىق باسقان مۇنارلى ماڭ دەمi بiتكەندەي تىم-تىرىس. ءۇنسiز. مەڭiرەۋ. مىڭ جىل قۇلاق قويساڭدا بiر ۇزiك تىقىر ەستiلمەس تىنىش ورتادان جۇرەگiڭ زەڭiپ، باسىڭ اينالعانداي. شەكتەن اسقان جىم-جىرتتىق كوڭiلگە ۇرەي جۇگiرتiپ، ساناڭا سان قيلى كۇدiك جامىراتاتىن شىعار، ىلكiدە باستان كەشپەگەن قاي-قايداعى جات سەزiمدەر جىلىسىپ كەلiپ، جانىڭدى كەۋلەيدi.

بوتەنسiگەن، جاتىرقاعان بiر كوڭiل كۇي قۇشاعىندا مەن ءالi بوساعادا تۇرمىن. بار نازارىم قارسى جاقتا. قات-قابات باتتاسقان قارا بوياۋدان تiپتi دە قالىڭداپ، iشكە قاراي قابىسا تۇسكەن قاراقوشقىل قابىرعالار الدەنە قاتالدىق تانىتىپ، تيiپ كەتسە قارىپ الارداي سۋىق باۋىرىن جاناستىرا جاقىنداتسا، سiڭiستi بولعان كۇڭگiرت كولەڭكەدەن اۋەلگiسiنەن دە الاسارىپ، وتىرىپ كەتكەن اۋىر توبە شەكەگە تيەردەي شەرتيiپ، قاباق ۇستiندە عانا سالبىراپ تۇر. قالتارىسقا قاشىپ، تاسادا قالعان بۇرىش-بۇرىشتار قانشا تەلمiرسەڭ دە ءتۇبiن كورسەتپەي، تىم-تىرىس بولىپ بۇعىپ قالىپتى.

ال، ول قۋىستىڭ بەرجاق بەتى اقسيعان اپان اۋزىنداي قاراۋىتىپ، الدەنە قۇبىجىقتىڭ كەشiكپەي قارعىپ شىعار سەكەمiن سەزدiرiپ، دەمiن iشiنە تارتىپ تىنىپ جاتىر. مىستى باسىپ، ساعىڭدى سىندىرار سامارقاۋ سالماق پەن ساناڭدى سالداندىرار سالبوكسە سىزدان تاۋ قوپارار تالابىڭ قايتىپ، تاس ۇگiتەر تاۋانىڭ شاعىلعانداي.

از-كەمنەن كەيiن جاڭا ورتاعا بويىم ۇيرەنiپ، كوزiم قانىعا باستاعانمەن، ءبارiبiر، اينالامدى انىق كورiپ، اشىق تاني المادىم. قاراڭعىنىڭ قويۋلىعى سونشا، كومەسكiلەنگەن ءتور جاق تۇكپiرگە قاراشىعىم ەركiن جەتپەي، تالىعىپ تۇر. سوندا دا قويماي، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ىنتامەن ۇمسىنىپ، ءوڭiن بەرمەي قويعان بەيتانىس قالتقىنىڭ بەيعام اياسىنان ءوزiمدi ەمەس، قاپاسقا قامالىپ، تۇيىقتالىپ تۇرعان اقىل-ويىمدى جارىققا سۇيرەر الدەبiر ساڭىلاۋ مەن جىڭىشكە جىلت iزدەيمiن. قول ۇشىن بەرەر دەگەن ءۇمىت قوي باياعى... بىراق، تۇك تانىلمايدى. الدەنەلەردiڭ وشكiن نوبايى زورعا ۇشىراسقانىمەن، ءجۇزiن تۇنىق كورسەتiپ، تانىستىق بiلدiرمەدi» («قۇي»، 104-105- بەت). مىنە بۇل جازۋشىعا ءتاڭىر يەسى بەرگەن يلاھي يگىلىك.

سودان ول ەندى اڭگىمەنىڭ اتىن قويۋعا كىرىسەدى. مىنە وسى تۇستا ول تاعى دا ويعا شومادى. جازعان دۇنيەسىن سانا سۇزگىسىنەن قايتا وتكىزىپ، ونداعى نەگىزگى ايتپاق ويىن، وي ءتۇيىنىن، الگى ءوز جازۋشىلىق مەنىنىڭ ەكىنشى (استىڭعى) قاباتىنا اپارىپ ورنالاستىرىپ قويعان وقۋشىعا بەرەر وي ەنشىسىنىڭ ءبىر ۇشىنان تارتقان كۇيى، ءارى وندا دا ءسال كەم قالىپ كەتكەن شالاڭعىرتتاردى تولىقتاعان ۇستىنە تولىقتاپ، ونى تاعى ءبىر قىرىنان قۇدىق بەتىنە تۇسكەن كۇن ساۋلەسىندەي جارقىراتقان حالدە، تۋ تومەننەن كوتەرگەن كۇيى اكەلىپ تۋرا شىعارمانىڭ ماڭدايىنا ونىڭ اتى ەتىپ جاپسىرىپ قويادى. ونى ءجىتى ءساپ سالماعان وقۋشى اڭعارۋى قيىن. ال، ءساپ سالعان وقۋشى بولسا، ونىڭ جازعان ءار شىعارماسىن وقىعاندا اۋەلى ونىڭ اتىنا ۇڭىلە، توقتالا، زەردە كوزىمەن قاراپ، ونى جان-جاقتىلى زەردەلەپ، سوسىن ونى (شىعارما اتىن) ۇستايتىن نەگىزگى تۇتقا رەتىندە ويعا بەرىك ءتۇيىپ، نەمەسە الدىندا كىرگەلى، تۇسكەلى تۇرعان اڭگىمە-قۇدىعىنا سول تۇتقاعا ءبىر ۇشىن بايلاعان ءۇمىت ارقانىنان مىقتاپ ۇستاعان حالدە بىرتىندەپ كىرەدى (تۇسەدى). تومەندەيدى. ء(سويتۋ كەرەك). مىنە سول تومەن قاراي الدىن الا تاستالعان ءۇمىت-ارقانى جەتكەن جەردە ول ورنالاستىرعان يەگەرلىك (اۆتورلىق) وي تۇنباق. ءارى ونداعى ويدىڭ ەڭ سىعىمدالعان ءبىر كورىنىسى ماناعى اڭگىمە-قۇدىق بەتىندە نەمەسە جيەگىندە قاعىلعان تاقىرىپ (ات) قازىقتا ەكەنىن بىلەدى.

دەمەك، سەرىكتىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى نەگىزگى ايتايىن، كورسەتەيىن دەگەن وي اۋەلى ونىڭ اڭگىمەلەرىنىڭ اتتارىندا تۇراتى.

3. كەيىپكەر

ونىڭ كەيىپكەرلەرى ايقىن ەمەس ەمەس، ايقىن. بىراق ونى بىلايعى وقىرمان وڭايعا پارىقتاي المايدى. سەبەبى ءونىڭ ەكى قابات جازۋشى ەكەنىن ءبىرىنشى بولىمدە ايتتىق. ونىڭ سەبەبى سوندا – ەكى قاباتتىلىعىندا. نەمەسە ول كەيىپكەرىنىڭ سىرتقى پوشىمىن سومداۋعا كۇشىن سارىپ قىلمايدى. نەگىزگى كۇشتى وقۋشىعا ەڭ كەرەك تۇيىنگە – ادام دەگەن تەرەڭ دە سان قاتپارلى ساف جاراتىلىستىڭ ىشكى مەنىنىڭ ايقىنىنا جۇمىسايدى. مىنە سوندىقتان دا ول سومداعان كەيىپكەر «ادام» دەگەن ءبىر عانا ۇعىممەن استاسقان. ونىڭ ءبىرىنىڭ باسىندا بولعان سىرت كوزگە بولماشى، ءامالياتىندا ونىڭ ءوزى ءۇشىن بارى مەن جوعىنىڭ كەپىلىندەي ءبىر عانا ءىس باسقالاردىڭ دا باسىنان ءدال سونداي بولماسا دا مازمۇنى ەرەك جاقىن حالدە وتەتىنى، ونى ۇستاپ جازۋ كۇللى ادام اتاۋلىنىڭ ىشكى مەنىنە ءداپ باسىپ بارماسا دا جاقىندايتىنى، سول سەبەپتى ولاردى دا وعان ورتاقتايتىنى ونىڭ كوزدە ۇستالعان جازۋشىلىقتاعى نەگىزگى ءتۇيىن. 

مىنە وسىنداي ومىردە ءار جەكەنىڭ باسىنان كەشكەن ءبىر عانا وقيعا بارلىق ادامنىڭ باسىنان ءوتىلىمى بەك مۇمكىن ەكەنىن كوزدە ۇستاي وتىرىپ، جەكە ادامنىڭ پوشىمىن سومداعاننان گورى، كۇللى ادامنىڭ اركىمىنىڭ ىشىندە، ومىرىندە بولعان، بولاتىن ىشكى راسىن، ۋاقيعانى ەمەس، ۋاقيعا استارىنداعى ادام تاعدىرىن نەمەسە مەندى سومداۋ جازۋشى جاساعان كەيىپكەر. نەمەسە كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى مەندىك ورتاق تۇلعاسى. نەمەسە كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى مەندىك ورتاق تۇلعاسىنان جاسالعان، سومدالعان رۋحاني كەيىپكەر. رۋحتىڭ كوزگە كورىنبەيتىنى سياقتى ونىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ دە بەلگىسىزدىگى باسىمدىعى ول جاساۋعا تالپىنعان كەيىپكەرلەرىنىڭ دە رۋحانيلىعىنان. سوندىقتان دا ول جاساعان كەيىپكەر وقۋشى ساناسىندا ءتۇر-تۇسىنەن گورى، باسىنان كەشكەن شاعىن سياقتى، بىراق الەمدەي اۋىر حالىمەن سومدانادى. بۇل ءبىردىڭ ءبىر عانا وتمىشىندەگى ىشكى ايعايىن، مەنىن جازىپ، بۇكىلگە جۋىقتىڭ بولمىسىنداعى بىتەۋدىڭ اۋزىن اشۋ بولماق. نەمەسە قۇدىققا تاستالعان تاستىڭ قالقىپ بەتىندە تۇرمايتىنى سياقتى، ول جاساعان كەيىپكەر دە وقيعانىڭ استىندا، تىم تەرەڭدە، استىڭعى قاباتتا، الگى ءبىز ايتقان وي ەنشىمەن بىرگە جارىقتاپ، قولامتا سپەتتى ءوز بولمىسىن شىعارمانىڭ وزەكتى ويىمەن بىرگە ساقتاپ، ونىڭ ءبىز (اڭگىمە بايانى) جاعىن وي تۋدىرعان وقيعا دەتالى قىمتاپ تۇرادى. وقۋشى ءسويتىپ ءامالياتىندا كەيىپكەردى ەمەس، وقيعانى دا ەمەس، ول ەكەۋى تۋدىرعان مازمۇن مەن ماقساتتى كوڭىلىنە تۇيەدى.

مىنە، جازۋشىعا اللاھ تاعالا ءناسىپ ەتكەن بۇل ءتاسىل وقۋشى نازارىندا ول جازعان دۇنيەنى بار سياقتى جوققا، جوق سياقتى بارعا اينالدىرىپ،  ءامالياتىندا بولسا وقۋشىنىڭ ىشكى مەنىنە ول اسەر اۋەلى جۇمساق، جەڭىل، سوسىن اۋىر دا تەرەڭ ءبىر ەكپىنمەن ۇرىلىپ، ول اسەر بىرتىندەپ ونىڭ جان تۇكپىرىنە ورنىعىپ مىزعىماس تا كورىنبەس رۋحاني بولمىسپەن بەكيدى. مىنە، بۇل ونىڭ وقۋشى ويىنا سىڭگەن ءوز مەنى نەمەسە كەرەمەتتەي ايقىن ەمەس، اۋاداي ءتۇسسىز دە ساعىمداي ۇستاۋ بەرمەس، الايدا ءسىڭىمى تەرەڭ رۋح كەيىپكەرى بولاتىن.

مىسالى، «كۇدىكتى عۇمىردى» الالىق. ءبارىمىز وقىدىق. بىراق بىزدە قالعان، بويعا سىڭگەن اسەر ۋاقيعانىڭ بارىسى ەمەس، كەرىسىنشە اتىنداعى «كۇدىكتى عۇمىر» ءسوزى. «كۇدىكتى عۇمىر» سوزىنەن ءتىرىلىپ رۋحقا اسەر ەتۋ ارقىلى بىزدە (وقۋشىدا) مەندەسە باستاعان، ءار تاراپتانعان كۇدىكتى عۇمىر. دەمەك، بۇل اڭگىمەنىڭ بىزدەگى مەندەنگەن نەگىزگى كەيىپكەرى – كۇدىكتى عۇمىر. نەمەسە عۇمىر تەگىندەگى كۇدىك. ال، ونداعى اسىلگى ادام كەيىپكەر «مەن» بولسا ول وسى نەگىزگى رۋحاني كەيىپكەر «كۇدىكتى عۇمىردى» مەندەۋگە پايدالانىلعان دەتالدىق دەڭگەيدە (رولىندا) عانا قالعان سەبەپ قانا. وتىرىك دەسەك ويلايىق.

باس كەيىپكەر مەن ىڭىردە بۇزاۋلاردى سايدى قۇلداتا قۋىپ كەلە جاتادى. اينالاسىندا ىمىرت ۇيىرىلگەن سايىن قالبيا تۇسەتىن اعاش بۇتالاردىڭ كوڭىل جىعار ۇرەيىنەن ونسىزدا قورقىپ كەلە جاتادى. كەنەت الدەبىر ايەل اتىن اتاپ «كۇدەر» دەپ قالادى. ەسىنەن  تانىپ بارىپ ارەڭ قالىبىن تاپقان مەندى ايەل باۋىرىنا باسادى، ماڭدايىنان سۇيەدى. جانقالتاسىنان الىپ ۋىستاپ كامپيت بەرەدى. ەرەكشە ءبىر جاقىندىق تانىتادى. بىراق مەن ونىڭ كىم ەكەنىن، وزىمەن قانداي جاقىندىعى بارىن بىلمەيدى. ءتىپتى بۇعان دەيىن ءوزىنىڭ قاۋساعان كارى اكە-شەشەسىنىڭ بالاسى ەكەنىنە ەش كۇمان كەلتىرىپ كورمەگەن. ويتەتىن دە ەش قيسىن، سەبەپ جوق-تىن. سودان  ول ايەل ءوزىن كورگەنى ءجايلى ءتىس جارىپ ەشكىمگە ايتپاۋىن، ءوزىن ۇمىتپاۋىن تاپسىرادى دا، ونىڭ بەتىنەن تاعى سۇيەدى. باۋىرىنا باسادى. سويتەدى دە اقىرىن-اقىرىن ۇزاپ، تۇنگە ءسىڭىپ عايىپ بولادى. مەن بۇزاۋلارىن ايداپ ۇيىنە كەلەدى. سيىرلار الدەقاشان جاناسىپ قويعان. كارى شەشەسى بولسا ونى جەردەن الىپ، جەرگە سالادى. بىراق مەننىڭ ويىندا ماناعى ايەل تۇرادى. ءسوزىنىڭ اراسىندا كارى اناسى «شىققان جەرى وڭباعان نەمە...» دەيدى.

مىنە، وسى ءسوز اڭگىمەنىڭ نەگە «كۇدىكتى عۇمىر» اتالۋىنىڭ مازمۇن اشارى ەدى. سونىمەن بىرگە ول ايەل مەن-بالانىڭ قالايدا تۋعان اناسى ەكەنى داۋ جوق. بىراق ول قازىرگى مەننىڭ كارى اكە-شەشەسىنىڭ كەلىنى مە، قىزى ما، قايسىسى ەكەنى بەلگىسىز. ءارى كەلىنى بولسا دا مەن ولاردىڭ ءوز بالاسىنىڭ بالاسى ما، جوق، باسقانىڭ بالاسى ما، ال، ول ولاردىڭ قىزىنىڭ بالاسى – جيەنى بولسا دا ول زاڭدى كۇيەۋدىڭ بالاسى ما، جوق شاتادان با، الدە ۇيدە ۇزاتىلماي وتىرىپ تۋىلعان بالا ما، جوق بالالارى قايتىس بولىپ، كەلىن وڭ جاق بوساعادا وتىرىپ سارى ىزدەن تاپقان بالا ما دەگەن سياقتى شىتىرمان ساۋالدار تۋدىرىپ قوياتىنى داۋسىز. قالاي دا ونىڭ عۇمىرىنىڭ كۇدىكتى بولۋىندا ءبىر تازاسىزدىقتىڭ بارى انىق. مىنە، بۇل وقىرمان ساناسىندا ورنىعار كەيىپكەردىڭ مەن ەمەس، يدەيا ەكەنىنىڭ نەمەسە مۇنداعى باستى كەيىپكەر ادام ەمەس يدەيا ەكەنىنىڭ بىردەنبىر دالەلى.

سول سياقتى «تۇقىمدا» نەگىزگى كەيىپكەر شاتادان جالعاسقان – «بۇقا كىمنەن بولسا ودان بولسىن، بۇزاۋ وزىمدىكى» دەۋلىك نەمەسە جالعاستىق تاپقان شاتالىق (ازعىندىق) نەگىزگى كەيىپكەرلىك رول اتقارىپ تۇرسا، «قۇيدا» جىلتىلداپ تەرەڭنەن سىر بەرىپ تۇرعان ەركىندىك نەگىزگى كەيىپكەرلىك مىندەت اتقارعان. ال، «تۇنەكتە» دە «ادام تۋرالىقتى حاق تاعالا دىنىندە عانا تابادى» دەگەنگە ساياتىن ۇلكەن وي نەگىزگى كەيىپكەرلىك مىندەتىن ۇستىنە العان. ارمان قاراي، وسى كىتاپتىڭ اتىن دا، زاتىن دا ۇستىنە الىپ تۇرعان «جوق ىزدەگەن جان» ءتىپتى دە ء«ۇمىت» اتتى كۇللى ادامعا ءتان ەكى الەمدىك ارمان ءجىبىن نەگىزگى كەيىپكەر ەتىپ تۇرعانى ءسوزىمىزدىڭ جاندى دالەلى.

يەگەردىڭ ءبىز ايتقان بۇل – ءۇمىت كەيىپكەرى (رۋحاني كەيىپكەردىڭ ورتاق اتى وسى ءۇمىت، بۇل تاعى وسى كىتاپتىڭ وزەكتى مازمۇنى دا) كىتاپتى باستاپ تۇرعان «كۇدىكتى عۇمىردان» باستالىپ، كىتاپتاعى كۇللى شىعارمالاردىڭ وزەگىنەن تابىلىپ جانە كوكتەي ءوتىپ، نەمەسە كىتاپتىڭ تاعانىنان التىن ارقاۋ (ىرگەتاس) رەتىندە تارتىلىپ، ءوتىپ، كىتاپتى اياقتاپ تۇرعان «جوق ىزدەگەن جانعا» جالعاسىپ، ونداعى ىزدەگەنىن تاپپاعان جوقشىنىڭ ابدەن قالجىراپ بارىپ كوركەن تۇسىمەن ءوزىنىڭ بارلىعىن، ءالى دە ىزدەي ءتۇسۋىن، قۋا ءتۇسۋىن (بارىمىزگە) ەسكەرتكەن حالدە كىتاپتان شىعىپ جۇرە بەرەدى...

ماسەلەن، مىنە: «تۇسىندە الدەبىر ۇلان جىزىقتا قۇيىنداي قۇيعىپ، جەر تانابىن قۋىرا ورعىپ كەلە جاتقان (بارا جاتقان دەپ تە بىلسەك بولادى. ق.ە) مىسىقكەرىنىڭ تاڭعاجايىپ شابىسىن كوردى»... (342- بەت). تۇسىندە كورگەن جوعىنىڭ كادىمگى وڭىندەي ءتىرى، انىق حالدە وزىنە قاراي قۇيعىتىپ كەلە (بارا) جاتقان رۋحاني بەينەسىن بەرۋمەن يەگەر تۇتىنعان ماقساتتىڭ – ءۇمىتتىڭ ءتۇس سىندى ەكىنشى – رۋحاني الەممەن جالعاسۋى دۇنيە-قوناق پەندەنىڭ جاراتىلىس ماقساتىنىڭ كۇدىگى مول بۇل ومىردەن ءۇمىت شىراعىن وشىرمەي (ۇزبەي) ماڭگىلىك جارىققا ۇلاسپاعى ەكەنىن جەتكىزۋدى دىتتەۋى كىتاپ يەسىنىڭ ىشكى مونولوگىنىڭ مەنى ەدى. بۇل كەيىپكەرلىك تۇس العان يدەيا اسىرەسە وسى سوڭعى ءارى اتالمىش كىتاپتاعى وزەكتى شىعارما «جوق ىزدەگەن جاندا» ەرەكشە ايقىن كورىنىس بەرەدى. بۇل جاعىنان بۇل شىعارما الەمدىك سۋرەتكەر حەيمەنگۋەيدىڭ «تەڭىز بەن شالىنىڭ» يدەياسىمەن يدەيالاس ەكەنى داۋسىز. بىراق سەرىكتىڭ ودان وزگەشەسى ء(الحامدۋليللاھ، ارتىعى دەسە دە بولادى) شىعارمانىڭ رەالدىقتان (ومىرلىك بولمىستان) رۋحانيلىققا – تۇسكە، سول ارقىلى ءۇمىتتىڭ اپارارى مەن باقيلىق تۇراعى و دۇنيەگە – ماڭگىلىككە مەڭزەس تانىتۋىندا ەدى. سەبەبى سەرىكتى تۋدىرعان حالىقتا، ونىڭ ناناتىن نانىمىنىڭ وزەگىندە «ۇمىتسىزدىك شايتان ءىسى» نەمەسە «شايتان عانا ءۇمىتسىز» دەگەن مىزعىماس سەنىم بار-تىن. مىنە، سوندىقتان سەرىكتىڭ ءۇمىتى دۇنيەاقىرلىق كەلتە ءتۇستى ءۇمىت ەمەس، ماڭگىلىك اقىرسىز ءۇمىت بولاتىن.

دەمەك، سەرىك، اللاھ تاعالانىڭ ءناسىپ ەتۋىمەن، ادەبيەتىمىزگە مازمۇندىق جاقتان ىشكى مەندى جازۋدى، ال، تاسىلدىك جاقتان كەيىپكەردىڭ جاڭا ءتۇرىن – رۋحاني كەيىپكەر سومداۋدى الىپ كەلدى. الدىڭعىسى بۇرىن بىزدە مۇلدە جوق ەدى دەي المايمىز. ال، بىراق، بۇل ماسەلەنى ادام كەيىپكەرمەن ەمەس، رۋحاني كەيىپكەرمەن سومداۋ، بۇل، ەندى، سەرىككە ءتان اللاھ تاعالا بەردى يگىلىك. ءالحامدۋليللاھ!

دەمەك، جازۋشى سەرىك ىزدەنىسىنەن تانباي، وسى حاق تاعالا تانىتقان ء«ۇمىت» اتتى قۇتتى بىلتەدەن مىقتاپ ۇستاپ، باعىتىنان تانباسا، ين شا اللاھ، ونىڭ ءۇشىنشى قاباتى اشىلاتىن كۇن دە الىس ەمەس. ونىڭ العاشقى نىشانى كىتاپتاعى «تۇنەك» تولعاۋى. سول شىندىقتىڭ باقىت شامى ماڭگى جارقىراپ جانىپ تۇراتىن ونىڭ ءۇشىنشى قاباتىن تاماشالاۋعا دا ماداق تەك وزىنە عانا ءتان بولعان اللاھ تاعالا جەتكىزۋىنە تىلەك ەتەمىن!

ءامين، اللاھۋ اكبار! 

Abai.kz