قىتاي تاريحىندا قازىرگى زامان ادامدارىنىڭ كوزىمەن قاراعاندا مۇلدەم تۇسىنىكسىز جاعداي ورىن العان. ول ايەلدەردىڭ اياعىن وراۋ دەپ اتالادى. ونداي ادامداردى قازاقتار «شي اياق» دەپ اتاپ كەتكەن. مۇنداي سالتتىڭ پايدا بولۋىن عالىمدار 937-978 جىلدارى ءومىر سۇرگەن وڭتۇستىك تاڭ پاتشاسى لي ياۋمەن بايلانىستىرادى. اڭىزداردا ايتىلۋىنشا ول كىشكەنە اياقتى قىزداردى سۇلۋ دەپ باعالايتىن كورىنەدى.

اسىرەسە وعان اياعىن اق ماتامەن وراپ الىپ بي بيلەگەن ساراي ءبيشىسى ەرەكشە ۇناسا كەرەك. سوندىقتان ونىڭ نازارىنا ىلىگۋ ءۇشىن پاتشا سارايىنداعى قىزدار اراسىندا اياقتى وراۋ ارقىلى كىشىرەيتۋ سالتى پايدا بولعان دەسەدى. ول كەزدە اياقتىڭ كىشى بولۋى سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە باعالانىپ، سىرتقى كەلبەتى، كولەمى مەن ءيىسى دە ساراپقا سالىنىپ، ونىڭ ۇزىندىعى 8-9 سم بولعاندا «ەڭ كوركەم اياق» ەسەپتەلىنگەن.

پاتشا سارايىنان باستالعان بۇل سالت قاراپايىم ەل اراسىنا دا كەڭىنەن ەتەك العان. سۇڭ پاتشالىعى كەزىندە ءتىپتى دە جالپىلاما سيپاتقا يە بولىپ، اياق ورامايتىن ۇرعاشى كىندىكتى قالمادى دەۋگە بولارلىقتاي دەڭگەيگە جەتكەن. اياقتى وراۋ تەكتىلىكتىڭ دە بەلگىسى ەسەپتەلگەن. ەگەر قايسىبىر قىز بالا اياعىن ورامايتىن بولسا ول تەكسىز اتالىپ، ونىڭ كۇيەۋگە شىعۋى دا مۇڭ بولادى ەكەن. وراعان اياقپەن ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، ول قىزدار تەك وتباسىندا عانا ءوز جۇمىسىن اتقارادى دا، «جەڭىل جۇرىسكە» بارمايدى ەكەن-ءمىس.

ونىمەن قوسا ول سول زامانداعى ەركەكتەردىڭ ايەلدەردى وزىنەن تومەن سانايتىن پيعىلىنان دا بولعان دەسەدى. ولاردىڭ ويىنشا، ايەل تەك بالا تۋىپ، وتباسىلىق شارۋامەن عانا اينالىسىپ سىرت كوزگە كورىنبەي، ۇيدە وتىرۋى شارت ەكەن.

اياق وراۋ – سىرتقى كۇشتىڭ اسەرىمەن ونىڭ تابيعي ءوسۋىن تەجەۋ ارقىلى اياقتىڭ ءپىشىنىن وزگەرتۋ. ول، ادەتتە 4-5 جاستان باستالادى دا، 7-8 جاسقا كەلگەندە نەگىزىنەن قالىپتاسادى. اياق وراۋدى قىز بالانىڭ شەشەسى نەمەسە تاجىريبەلى كۇتۋشىلەر اتقاراتىن بولعان. وراۋ الدىندا اياقتى جىلى سۋعا مالىپ، باشبايدان باسقا ءتورت ساۋساقتى تاباننىڭ استىنا قاراي قايىرىپ، سۋلانىپ ساسىماس ءۇشىن اراسىنا اشۋداس سالىپ قولدان توقىلعان ماتامەن 5-7 قابات ەتىپ مىقتاپ ورايدى. ورايتىن ماتا 1.5 – 2 مەتر بولادى. جىبەك ماتالار تىم سۋسىلداق بولعاندىقتان قولدانىلمايدى. العاش اياق وراعان قىزدارعا كوك ءتۇستى ماتالار پايدالانعان. ول ءتۇسىنىڭ ادەمىلىگى مەن قاتار ونداعى بوياۋدىڭ قۇرامىنداعى حيميالىق زاتتار اياقتىڭ ساسىپ كەتۋىنىڭ الدىن الادى ەكەن. ءبىر قىزىعى – اياعىن وراعان ايەلدەردى جازالاۋ دا اياققا بايلانىستى. ياعني ونىڭ اياعىنداعى وراۋىشتى شەشىپ الىپ تاستاپ تىك تۇرعىزىپ قويسا بولعانى، جارتى ساعات ىشىندە اياعىنىڭ اۋىرعانىنا شىداماي، قارا تەرگە مالشىنىپ ءتىپتى تالىپ جىعىلادى ەكەن.

مەديتسينالىق تۇرعىدان العاندا، ونىڭ پيسيحولوگيالىق نەمەسە فيزيولوگيالىق جاقتان بولسىن، اسا زياندى اسەرى بولادى. مىسالى، وراعان اياق تابيعي وسكەن اياقتىڭ جارتىسىنا دا جەتپەيدى دە، ادام ءوز تەڭدىگىن ساقتاي المايتىندىقتان الىسقا ءجۇرۋ، ءبىر ورىندا ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ جۇمىس اتقارۋ مۇلدە مۇمكىن بولمايدى. وعان قوسا، اياقتاعى قان اينالىسىنىڭ كەدەرگىگە ۇشىراۋىنان اياقتىڭ قارايىپ ءىسىپ، ءتىپتى ءشىرۋى دە ابدەن مۇمكىن. وسىنداي اۋرۋلاردىڭ سالدارىنان كوپتەگەن قوسالقى اۋرۋلار دا پايدا بولادى. 5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار «اسپان استى ەلىندە» بۇل سالتتىڭ مىڭ جىلدان اسا جالعاسۋى شىنىندا ادام تاڭعالارلىق جاعداي ەدى. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي قىتايعا ەۋروپا مادەنيەتىنىڭ دەندەپ كىرۋىمەن بىرگە زيالى قاۋىمنىڭ ەسكىلىككە قارسى كۇرەسىنىڭ ارقاسىندا بۇل سالت تاريح ساحناسىنان وشە باستادى دا، قازىرگى كەزدە مۇلدەم جوعالىپ تىندى.

وقىرمان قاۋىم، ويلانىڭىزشى، مىنا اياقتار، شىنىندا دا سول قىتايلار ەرەكشە باعالاعانداي ادەمى مە؟!...

قىتاي تىلىنەن اۋدارىپ رەتتەگەن: ادال قاليبەكۇلى

Abai.kz