اكتەر ءانۋار نۇرپەيىسوۆ سينگاپۋردا ساياحاتتاپ ءجۇر ەكەن.  بوسقا جۇرمەي، ول وزىنشە ۇلكە-ە-ن  وي ءتۇيىپتى… ونىسى  بىلاي ەكەن:

«بۇل ەلدە نەگىزىنەن ەتنيكالىق قىتايلار مەكەندەيدى. بايقاعانىم، ولار ءوز ارالارىندا كوبىنەسە اعىلشىن تىلىندە سويلەسەدى. ارينە، كەيبىرەۋلەر كەرەمەت سويلەي المايدى. بىراق جالپىلاما العاندا اعىلشىن ءتىلىنىڭ دەڭگەيى وتە جوعارى. ەڭ قىزىعى ولارعا ەشكىم دە: ء«اي، شالا قىتاي، قىتايشا سويلەمەيسىڭ بە؟» – دەپ ايتپايدى. ءتىپتى، زاماناۋي سينگاپۋردىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلى رەفورماتور لي كۋان ءيۋدىڭ ءوزى تۋعان قىتاي تىلىنەن قاراعاندا اعىلشىن ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن. مۇنىمەن نە مەڭزەپ تۇر دەيسىزدەر مە؟ جاي ايتا سالايىن دەپ ەدىم»، – دەپتى  نۇرپەيىسوۆ  baq.kz cايتىنىڭ  جازۋىنشا.

ءبىزدىڭ اكتەرىمىزدىڭ  اق تەر، كوك تەر بولىپ، جەلپىنىپ، ەنتىگىپ جەتكىزگەن سينگاپۋر مەن قازاقستاننىڭ  قولدانىستاعى  تىلدەرىن سالىستىرۋ ول ءۇشىن “جاي ايتا سالاتىن” نارسە ەكەن…  سينگاپۋردىڭ قالا-مەملەكەت رەتىندەگى ەرەكشەلىگى، ونداعى قىتايلاردىڭ الەمدەگى سانى  1,5 ميللياردتان اسىپ كەتەتىنى، ياعني، قىتاي دەگەن الەمگە ىقپالدى الىپ ەل تۇرعاندا قىتاي تىلىنە قاۋىپ دەگەننىڭ قاي مەملەكەتتە دە، قاي تىلدە سويلەسە دە، ءبىر قىتايدىڭ دا ويىنا  دا، تۇسىنە دە كىرمەيتىنى ءانۋاردىڭ دا ميىنا ازىرگە كىرمەي كەلە جاتقانى وكىنىشتى…  ال قازاق ءتىلىنىڭ وزگە ءبىر قازاق مەملەكەتىندە (قىتاي مەن سينگاپۋر سەكىلدى)  ەمەس، ءوز وتانىندا دا مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە 25 جىلدان بەرى اتازاڭعا ساي تورىنە شىعا الماي كەلە جاتقانىن  ويلاۋ ول ءۇشىن ءتىپتى جات نارسە بولسا كەرەك…

بىرىنشىدەن،  سينگاپۋردا ەتنيكالىق  قىتايلار 76 پايىزدان اسىپ تۇرسا دا، ءتورت مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ  ىشىندەگى اعىلشىن ءتىلى باستى ءتىل بولىپ وتىرعانىنىڭ باستى سەبەبى – قىتاي يمميگرانتتارى بىرنەشە توپقا، ياعني، كەمىندە  6 توپقا ءبولىنىپ، 6  ديالەكتىدە سويلەيتىن بولعاندىقتان ءبىر-ءبىرىن ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى  قيىنعا سوعادى…  ال التاي مەن  اتىراۋدىڭ اراسىنداعى  قازاق تۇگىلى،ءومىر بويى شەتەلدەردە تۇرىپ كەلە جاتقان بار قازاقتىڭ ءتىلى – ءبىر ءتىل، ديالەكتىسىز ءبىرى-ءبىرىن تۇسىنە بەرەدى.

ەكىنشىدەن، سينگاپۋردا اعىلشىن ءتىلى دە، قىتاي ءتىلى دە ءتورت ءتىلدىڭ (مالاي ءتىلى، تاميل ءتىلى) قاتارىنداعى رەسمي ءتىل، ياعني، ستاتۋستارى بىردەي. ال قازاقستاندا قازاق ءتىلى -مەملەكەتتىك ءتىل دە، ورىس ءتىلى – رەسمي ءتىل.  ياعني ستاتۋستارى بىردەي ەمەس!..  كونستيتۋتسياداعى  7-ءشى باپتىڭ 2-ءشى تارماعى  ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي دارەجەدە ستاتۋس بەرمەيتىنى تۋرالى  2007 جىلى كونستيتۋتسيالىق  كەڭەس  قوسىمشا قاۋلى شىعارىپ،   مۇحتار شاحانوۆ باستاعان  ءبىر توپ ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ ساۋالىنا  جاۋاپ بەرگەنىن ارتىستەر  تۇگىلى ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعى ساياساتكەرلەرىمىزدىڭ كوبىسى دە بىلمەيدى نەمەسە بىلگىسى كەلمەيدى!..   سوندىقتان دا، ەكى ەلدىڭ جاعدايىنداعى ەكى ءتىلدى سالىستىرۋ دۇرىس بولا قويماس.

سينگاپۋردا اعىلشىنشا سويلەيتىن قىتايلاردىڭ ءبارى قىتايشا بەسكە بىلسە، قازاقستاندا رەسەي تىلىندە سويلەيتىن قازاقتاردىڭ كوبىسى، اسىرەسە مەملەكەتتىك قىزمەتتەگىلەر، مينيسترلەر مەن اكىمدەر، دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرازى قازاق تىلىندە اتى-ءجونىن دۇرىس جازا المايتىنى دا قازاق اكتەرى ءۇشىن قايعىراتىن جايت ەمەس، “جاي ايتا سالاتىن” نارسە بولعانى وزەك ورتەيدى…

الگى ايگىلى ۇلى رەفورماتور، زاماناۋي سينگاپۋردىڭ نەگىزىن قالاعان مەملەكەت باسشىسى لي كۋان يۋ  ەشقاشان دا  “اعىلشىن تىلىنە قىتايشا جاۋاپ بەرگەندەر جۇمىستان قۋىلادى” دەپ ايتپاعان، ءتىپتى، ايتۋ ويىندا دا بولماعان!..

بىزدە “شالا قازاق” دەپ، ءوزىنىڭ انا ء تىلىن، ياعني، قازاق ءتىلىن  بىلمەيتىندەردى ايتادى.  ال سينگاپۋردا انا ءتىلىن، ياعني قىتاي ءتىلىن  بىلمەيتىن قىتايلار بار دەپ ەشكىم، ءتىپتى، سينگاپۋرعا اياعى تيە سالىپ، اتام قازاققا  اقىل ايتا باستاعان  بالا ءارتىسىمىز دە ايتا المايدى… انا ءتىلىن بىلمەي، اتازاڭدى اتتاپ تۇرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەي، مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەي بەرەتىن ەل الەمدە  تەك قازاقستان  عانا. سوندىقتان دا، “شالا قازاق” بولسا دا، شالا قىتاي، شالا ورىس، شالا تۇرىك، شالا وزبەك، شالا ارميان، شالا گرۋزين، ت.ب. شالا ۇلتتار  بولمايدى!..

ءبىز ءانۋار باۋىرىمىزدىڭ دا، شالا بىلەتىن شارۋاعا ارالاساتىن “شالا ءتىلشى” ەمەس، شالا اكتەر ەمەس، ناعىز كينو اكتەرى بولعانىن، انىعىن ايتقاندا، ناعىز قازاق بولعانىن قالايمىز…

قازىبەك يسا

“قازاق ءۇنى”