...ءبىز ونى كەلەكە ەتىپ كۇلەتىنبىز. ول بالعىن جاسىنا سايكەسپەيتىن شامادا تىم تولىق ەدى. اناسى عانا ونى ايجۇلدىز دەپ  اتايتىن. ساماي شاشى اعارعان شۇيكەدەي ايەل «ايجۇلدىز، قايداسىڭ؟» دەسە، ويناپ جۇرگەن تومپاق ۇيىنە قاراي قۇستاي ۇشاتىن. اناسى داۋىس كوتەرسە، اقتالمايتىن نە قارسى جاۋاپ قاتپايتىن. كىنالى ادامداي كوزىن جەردەن الماي ءۇنسىز تۇراتىن. ماس اكەسى شەشەسىنىڭ شاشىنان سۇيرەپ جاتقاندا شىر-شىر ەتىپ اراشا تۇسەتىن. اناسىن اراشالاپ ءجۇرىپ،  كوزىلدىرىگى سىنىپ، اينەك سىنىعى بەتىن جىرىپ كەتسە دە،  اكەسىنىڭ قولى ءتيىپ، كوزى كوگەرسە دە ول اكەسىن جاقسى كورەتىن. توپىراققا اۋناپ جاتقان اكەسىنىڭ قاسىنان تابىلاتىن دا تومپاق ەدى.

– اكەشىم، ۇيگە ءجۇرشى. سەنى ۇيدە اپام، اعا-اپكەلەرىم كۇتىپ وتىر. اپامنىڭ شاشى اعارىپ كەتكەنىن كورمەي جۇرگەنىڭ نە؟ اكەشىم، ءبىزدى دوستارىمىزدىڭ الدىندا ابدەن ۇيالتتىڭ عوي، – دەپ ماس اكەسىن ورنىنان تۇرعىزا الماي، جىلاپ وتىرادى.

بىزدەر تومپاققا كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا ونىڭ ەرەسەك ادامدارشا سويلەگەنىن، اكەسىنىڭ سابيشە ورنىنان تۇرۋعا ۇمتىلىپ، تالتىرەكتەپ قايتا ەتپەتىنەن قۇلاعانىن قىزىق كورەمىز.

ءبىر كۇنى تومپاقتىڭ اكەسى جوعالىپ كەتتى. شەگىر كوزى وڭمەنىڭنەن وتەتىن سۇستى كىسىنىڭ بەتىنە ايەلى دە تىكتەپ قاراي المايتىن. مۇردەسى كورشى اۋداننان تابىلدى. دوسىنىڭ ۇيىندە ءىشىپ، سوڭى ەكەۋى جانجالداسىپ تارايدى. قاقاعان ايازدا باعىتىنان اداسىپ، دالادا ۇيىقتاپ قالادى. ول ءبىر قيىن كەز ەدى. اۋىل داعدارىستان تۇرالاپ، بيدايدى ديىرمەنگە تارتتىرىپ، ناندى ۇنەمدەپ جەپ وتىرعان ۋاقىت. بيدايى جوقتار جۇگەرى نان جەسە، بيدايى بارلار ناندى كەبەگىمەن قوسىپ پىسىرەدى.

قاراباي  كوكەمدى جەرلەۋ وتباسىنا وڭاي تيمەدى. ءبىر ءۇيلى جان جالعىز ەشكىنىڭ ءسۇتى مەن جۇگەرىدەن تۇيىلگەن تالقاندى قورەك ەتىپ وتىر ەكەن. تۇياق دەگەننەن سىڭار ءمۇيىز ەشكى مەن بورتە لاعىنان باسقا تۇگى جوق. قاراباي كوكەممەن ولەر الدىندا بىرگە ىشكەن قۇرداسى بۇزاۋ، مولدا اتام ەكى قاپ بيداي، كولحوزدا وتىز جىل بۋحگالتەر بولعان تۋىسى ءبىر قاپ كۇرىش، تاعى ءبىر جاماعاتى ءبىر قاپ ۇن بەرىپ، تۋعان-تۋىس قول ۇشىن سوزعان... كوپتەن بەرى توقاش پەن ءتاتتى جەمەگەن بالالار تومپاقتىڭ ءۇيىن جاعالادى. قارا جامىلعان ۇيدەگى زارلى داۋىستان دەنەم تىتىركەنىپ ءارى شەشەمنەن قايمىعىپ مەن  بالالارعا قوسىلا المادىم.     

 ساباقتان قارنىم اشىپ كەلگەن. باۋىرلارىم كارىس اجەيدەن قارىزعا العان بەس جۇمىرتقانى قۋىرىپ جەپ، ماعان تۇك قالدىرماپتى. قۋ تاماق ءۇشىن ءبىراز ۇرىستىم. سارى ماي جوق. قۇر قاتقان قارا ناندى سارىمساقپەن جەپ ەدىم، اش قارىنعا جۇبانىش بولمادى.  شەشەم بەرەكەلى بولادى دەپ كەبەگىن تازالاماپتى، تاماعىم جىبىرلاپ كەتتى. ەت دەگەندى ۇمىتىپ قالعانبىز. تالاي جىل قاساپشىلىقپەن اينالىسقان اكەم قاتتى اۋىرىپ، اجال تىرناعىنان امان قالعان.

مولدا اتام:  – مالدىڭ قانىن موينىڭا كوپ جۇكتەدىڭ. ارنارسەنىڭ ءوز ەسەبى بار. ەندىگارى مال سويساڭ، وزىڭە قيىن، –  دەگەن سوڭ اكەم تاۋىق تا باۋىزدامايتىن بولعان. 

توي-جيىنعا بارعان جەرىنەن قالتاسىنا ءتورت ءتۇيىر كامپيت سالىپ كەلمەيتىن شەشەم ءوز ايتۋىنشا، «سۇعاناقتىقتى جاراتپايدى». اسقازانىم سازىپ، بەرەكەم كەتكەن سوڭ، قولىما ۇلكەن تاباقتى الدىم. قۇيقاڭدى شىمىرلاتاتىن زارلى داۋىستان قورقىپ، اياعىمدى ساناپ باسىپ، تومپاقتىڭ ۇيىنە قاراي بەت الدىم. ءۇي جانىندا جۇرگەن بالالارعا جولاماي قازان باسىندا جۇرگەن شەشەمە باردىم.

–       نەگە كەلدىڭ؟ – دەپ شەشەم جاراتپاي قارادى.

– قارنىم اشتى. بالالارىڭ ماعان تۇك قالدىرماپتى.  پالاۋ سالىپ بەرشى، –  دەدىم جىلارمان بولىپ.  

شەشەم: –  مەنىڭ سوڭىمنان تاباق الىپ جۇگىرگەن ادەتتى قايدان ۇيرەنگەنسىڭ؟ – دەپ  قاباعىن شىتتى. قولىمداعى ۇلكەن تاباقتى كورىپ، كوزى شاراسىنان شىقتى. – ۇيدە بۇدان باسقا كىشكەنتاي تاباق جوق پا؟

مەنىڭ قايتاتىن ءتۇرىمدى كورمەگەن سوڭ: 

– قولىڭداعى تاباعىڭدى جالاڭداتپاي بۇل جەردەن تايىپ تۇر، – دەپ جەكىپ تاستادى.

– ماما، مەنىڭ قارنىم اش...

– كەلىن، ءالى ول بالا ەمەس پە؟! ءوزىڭ كەشەدەن بەرى وسىندا ءجۇرسىڭ. بالا دەگەن قارنى اشقان سوڭ شەشەسىن ىزدەمەي مە ەكەن؟ اينالايىن، اكەلە عوي تاباعىڭدى، – دەپ ءسابيرا اپام تاباعىما ءسال عانا تولتىرماي پالاۋ سالىپ بەردى.   

سول كەزدە وكسىپ-وكسىپ جىلاعان داۋىستى ەستىدىم. ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنىپ جىلاپ تۇرعان تومپاقتى كورىپ، اياپ كەتتىم.  

– بايعۇس قىزدىڭ كەشەدەن بەرى كوز جاسى ءبىر تيىلمادى-اۋ! مارقۇمنىڭ بالالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ مەيىرىمدىسى – وسى تومپاق. سورلى قىز قانداي تولىق بولسا، جۇرەگى دە سونداي كەڭ ەكەن عوي. ۇلكەن قىزى «القاشتىڭ تۇبىنە اقىرى اراق جەتتى» دەپ بەزەرىپ وتىر. مارقۇم  بۇرىن سالىنىپ ىشپەيتىن. سوڭعى جىلدارى قاتتى ءىشىپ كەتتى. جاقسى قاينىم قايعىسىن ىشىنە ساقتاپ كەتتى، – دەپ ءسابيرا اپام جانارىنا ىركىلگەن جاستى ءسۇرتتى.  – ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي تەز كەتىپ قال، ايتپەسە، بالالارىنا پالاۋ سۇراپ جۇرگەن ايەلدەر كوپ. تومپاق جۇقا كيىنىپتى، اۋىرىپ قالماسا بولار ەدى. ۇيگە كىرگىزەيىن.  

شەشەم: – تالاسپاي-تارماسپاي بىرگە جەڭدەر. قۇدايىم-اي، اشارشىلىق بولماسىن، اشارشىلىق بولسا، سەن ءبىرىنشى ولەسىڭ، – دەدى ءزىلى جوق داۋىسپەن.

ءبىر تاباق ىستىق پالاۋمەن ۇيگە ورالعانىمدا باۋىرلارىم جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى. ولارعا ىزالانىپ، پالاۋدى ءبىرىنشى ءوزىم تويىپ جەپ الىپ، سوسىن بەرەيىن دەپ تۇردىم دا ويىمنان تەز قايتتىم. قۋانباعاندا قايتسىن، ءبىر كۇنى كەسپە، ءبىر كۇنى نان سالما جەيمىز. كورشىلەرىمىزدىڭ كورگەن كۇنى دە – وسى. قاپ-قارا ۇندى سۋعا يلەپ پىسىرگەن ەتى جوق كەسپە مەن نان سالما قايدان ءدامدى بولسىن؟! ەزىلىپ كەتكەن قامىرمەن كۇندە وزەگىمىزدى جالعايمىز. تاباعىن كوتەرىپ، ۇن سۇراپ جۇرگەن كورشىلەردى كورىپ، وسىعان دا تاۋباشىلىك ەتەمىز.

ىنىمە: – داستارحان جاي، – دەپ بۇيىردىم. – پالاۋ جەپ بولعان سوڭ سۋ تاسيسىڭ. سەن سۋ اكەلگەنشە، مەن ءۇيدى جينايمىن، سودان سوڭ ەدەندى جۋىپ شىعاسىڭ.

ول قۋانا باسىن يزەدى. تاماقتانىپ بولعان سوڭ: – سۋدى بىرگە تاسيمىز. مەن اربانى يتەرەمىن، سەن ىدىستاردى سۋعا تولتىراسىڭ. ءۇيدى جيناپ، ەدەندى جۋ قىزداردىڭ مىندەتى، –  دەپ وزىمە تالاپ قويا باستادى.    

سوعىس جىلدارىندا بالالار وزدەرىنىڭ نەلىكتەن اشىققانىن ءبىلدى عوي. بەيبىتشىلىك زاماننىڭ ساياساتىن ءتۇسىنىپ جەتپەگەن بىزدەر نەلىكتەن اشىققانىمىزدى بىلگەنىمىز جوق. توقسانىنشى جىلدارى بالالىعى وتكەن بىزدەر  قىرقىنشى جىلدىڭ بالالارى سەكىلدى اشقۇرساق ءجۇرىپ، ناندى تويا جەۋدى ارماندادىق. ۇننىڭ ءتۇبى كورىنىپ قالعان سوڭ شەشەم ناندى ءبولىپ بەرە باستادى. سول كۇندەرى مەنىڭ تۇسىمە قاپ-قاپ ۇن، تاۋ بولىپ ۇيىلگەن اپپاق ناندار كىرەتىن. قۋانىپ شەشەمە ءتۇسىمدى ايتامىن.

– ءبىزدىڭ ۇيگە بەرەكە كەلە جاتىر ەكەن. تۇندە مەن دە تۇسىمدە نان كورىپ شىقتىم، – دەيدى شەشەم.  

شەشەم قاپتىڭ ءتۇبىن قاعىپ، ءتورت ءپاتىر ءپىسىردى. سوندا شىن جوقشىلىقتى ەندى سەزىنگەندەي قاتتى ءابىرجىدى.  تىلدەي ءپاتىر ناندى ارقايسىمىزدىڭ الدىمىزعا قويىپ، ءوزى تالقان جەپ وتىردى.

كىشكەنتاي ءسىڭلىم: – ماما، جەمەسەڭ نانىڭدى ماعان بەرشى، – دەدى.

شەشەم ەركەسىنە اۋزىنان جىرىپ، وزىنە تيەسىلى ناندى بەردى.

– جەي عوي، كۇنىم.

التى جاسار سىڭلىمە: – سەن مامامنىڭ نانىن جەپ قويساڭ، ول اش جاتادى. ەكىنشى رەت سۇراما، – دەيمىن وڭاشادا ەرتەلى-كەش ماقتانى ارام شوپتەن تازارتىپ، شارشاپ جۇرگەن شەشەمە جانىم اشىپ.  قايداعى، ءسىڭلىم شەشەمنىڭ تيەسىلى  نانىن تاڭەرتەڭ دە، تۇستە دە، كەشكە دە جەپ الادى. بىزگە شەشەم ءبىر ءتىلىم نانعا قوسىپ،  تالقاندى قارا سۋعا شىلاپ بەرەدى. ءتاتتى قوسىلماعان قۇر تالقاندى جەي الماي، تىجىرىنىپ جۇتامىن.     

شەشەم سوڭعى ءتىلىم ناندى ءتىلىن تىستەلەپ، بەرىپ جاتقان كەزدە اكەم كورشى اۋىلداعى ديىرمەنشىدەن قارىزعا ەكى قاپ بيداي الىپ كەلدى. سوندا شەشەم قاتتى قۋاندى.  

–  سەنىڭ ءتۇسىڭ، مىنە، ورىندالىپ جاتىر، – دەدى قاباعى جادىراپ، ەزۋىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ.

– مەن تۇسىمدە قاپ-قاپ ۇن، كوپ اق نان كورگەنمىن، – دەدىم ەكى قاپ بيدايدى قاناعات تۇتپاي.

– ءالى-اق بۇل كۇندەر ۇمىت بولادى. بۇرىن ەتتى ءجيى اسسام، «كۇندە ەت جەيمىز بە؟» دەپ رەنجۋشى ەدىڭ. مايلى دەپ قازى-قارتانى ماستانىپ، جەمەيتىنسىڭ،– دەدى شەشەم وتكەن كۇندى ساعىنا ەسكە الىپ. – ەتسىز تاماق جەمەيتىن اكەڭ دە بۇل كۇنىنە مويىنسۇنا باستادى.

ماعان ول كۇندەر ەرتەگى سياقتى كورىنەدى. اكەمنىڭ دوستارى ايەلدەرىمەن ءبىزدىڭ ۇيدە ءجيى باس قوسىپ، ەت جەپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن. بىرەۋمىز مەكتەپتە وتەتىن الدەقانداي جارىسقا قاتىسىپ، ماقتاۋ قاعازىن الساق،  شەشەمنىڭ ابىسىن-اجىندارى كەلىپ، «جۋاسىڭ» دەپ قازان كوتەرتكىزەتىن.    

– شىركىن، تويىپ ەت جەيتىن كۇن بولسا عوي، – دەدىم سىلەكەيىم شۇبىرىپ.  

– ونداي كۇن دە تۋادى. باياعىداي «كۇندە ەت جەيمىز بە؟» دەپ جىلارسىڭ ءالى، – دەدى شەشەم ۇمىتپەن.

ول كۇندەرى بالالاردىڭ كۇندەگى اڭگىمەسى اق نان جانە ءدامدى تاماق جايلى ءوربيتىن.      

كورشىمىزدىڭ مەنىمەن قۇرالپاس قىزى ماقپال:

– ءبىز بۇگىن كارتوشكاسىن مول ەتىپ نان سالما جاساپ جاتىرمىز، –  دەپ ماقتانادى.

سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كۇندەرى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇرعىندارى تاماققا كارتوشكانى دا ۇنەمدەپ سالاتىن ەدى عوي.

– اعالارىم كەپتەر ۇستاپ اكەلدى. بۇگىن كەشكە اپام كارتوشكامەن كەپتەر ەتىن قۋىرادى، – دەيدى اجار.

– اپام كەسپە جاساپ جاتىر. ەرتەڭ نان سالما جەيمىز، ال ارعى كۇنى تاعى دا كەسپە كوجە ىشەمىز. ودان سوڭ نان سالما، – دەيدى  تومپاق ۇيلەرىندەگى اس ءمازىرىن بوياماسىز بايانداپ. – ۇيدە ءبىر تاباقتاي عانا ۇن قالدى. اپام ۋايىمنان قاتتى ءجۇنجىپ كەتتى. ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ اپالارىمىزعا  قانداي قيىن.

ول ماقتانبايتىن. ماقتانىپ جاتقان بالالاردى ءۇنسىز تىڭداپ تۇراتىن.      

بىردە ماقپال: – اپام تۇستە كارتوشكاسىن كوپ قوسىپ، ءبالىش ءپىسىردى. كەشكە قالعان بالىشپەن شاي ىشەمىز، – دەپ ماقتانىپ قويمادى.

 «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» مولشىلىق كەزدە پەيىلى كەڭ ءجاميلا اپام كوشەدە ويناپ جۇرگەن بىزدەردى شاقىرىپ الىپ، ءبالىش ۇلەستىرەتىن ەدى. تومپاقتىڭ ءبالىشىن جەمەگەنىن بايقاعان ءجاميلا اپام:

– تومپاقجان، نەگە ءبالىشىڭدى جەمەيسىڭ؟ – دەپ سۇرايتىن.

– اپاما اپارىپ بەرەمىن، – دەيتىن تومپاق. 

– اينالايىن تومپاقجان، ءبالىشىڭدى جەي عوي. اپاڭا دا ءبالىش بەرەمىن، –  

دەيتىن مەيىرلەنىپ ءجاميلا اپام.

ءبالىشىمدى جۇرتتان بۇرىن تاۋسىپ قويىپ،  تاعى سۇرايمىن.

ءجاميلا اپام: – ايكا، سەن دە اپاڭا اپارعىڭ كەلەدى عوي، – دەيدى.

ءوزىمنىڭ جەگىم كەلگەنىن قالاي ايتامىن؟

– ءيا، اپا... – دەيمىن قىزارىپ.

ءجاميلا اپام بارىمىزگە قايتا ءبالىش ۇلەستىرەتىن. ەكىنشى ءبالىشتى تومپاقتاردان ۇزاپ، ۇيگە جاقىنداعاندا اسىعىس جەپ الامىن.

ماقپال مەكتەپكە ءبالىش اپارىپ، ەكەۋمىز ۇزىلىستە جەيتىنبىز. ءجاميلا اپام مەن ماقپالدىڭ باياعىداي ءبالىش بەرمەيتىنىنە ىزالاندىم با، الدە ماقتانعىم كەلدى مە: – اكەم بۇگىن بازاردان سەمىز قوي اكەلىپ، سويدى، – دەپ وتىرىكتى سوعىپ جىبەردىم. – كەشكە مي جەيمىز.

مي جەيتىنىمىز راس. قالاعا ءبىر جۇمىسپەن بارىپ قايتقان اكەم قويدىڭ باسىن اكەلگەن.

كەشكە: –  قۋىرداق دايىن با؟ – دەپ  جۇماش پەن ءالي كوكەم ۇيگە كىرىپ كەلدى. جۇماش اكەمنىڭ قۇرداسى. اجاردىڭ اكەسى.

ءالي كوكەم: – جۇماش قۋىرداق جەپ قايتايىق، – دەپ قويمادى دەپ كۇلدى.

ءالي كوكەم دەگەنىم ماقپالدىڭ اكەسى.  

– قايداعى قۋىرداق؟ – دەپ شەشەم اكەمە، اكەم شەشەمە قارادى.

– بۇگىن قوي سويىپسىڭدار عوي؟!

اكەم مەن شەشەم «ەندى ەكى كوكەمنەن مي قالمايتىن بولدى-اۋ» دەپ  مازام قاشقان ماعان قارادى. اكەم كوزىمەن «قىزىم، جوق نارسەمەن ماقتانباس بولار» دەگەندى ۇقتىرىپ، باسىن قىنجىلا شايقادى دا كوڭىلدەنىپ: 

– قۋىرداق بولماسا دا، باس جەپ قايتىڭدار، – دەپ شاقىرۋسىز قوناقتاردى داستارحانعا شاقىردى.

اۋىزعى بولمەدە باستى قازاننان ءتۇسىرىپ جاتقان شەشەمنىڭ: – بۇلار دا جۇرتتىڭ قازانىن اڭدىپ جۇرەدى ەكەن، – دەپ كۇبىر ەتكەنىن قۇلاعىم شالىپ قالدى.   

سىعىرايعان بىلتە شامنىڭ ءالسىز جارىعى جالپ-جالپ ەتەدى. ۇلكەندەر باستى ءمۇجىپ، قۇر شايدى سوراپتاپ وتىرىپ، اۋىل-ايماقتىڭ اڭگىمەسىن ايتتى.    

– ءجانادىلدىڭ ورتانشى ۇلى تۇندە كورشىسى بەردىبەكتىڭ سيىرىن ۇرلاپ جاتقان كەزدە ۇستالىپتى، – دەدى جۇماش كوكەم.

– سۇمدىق-اي!  شەشەسى قاتتى اۋىرعاندا سول بالانى مەردىبەكتىڭ ايەلى ەمىزىپ ەدى، – دەدى شەشەم قىنجىلىپ.

– باستىقتىڭ جىلقىلارىن ۇرلاعان  ساندىبەك پەن تولەۋ ەكەن، – دەدى جۇماش كوكەم. –  ساندىبەكتىڭ  ايەلىنىڭ قايتىس بولعانىنا جىل تولعان جوق. شيەتتەي بالالارىنا وبال بولدى. بايعۇستى قانداي جازا كۇتىپ تۇر ەكەن؟

– كىم ءبىلسىن؟ – دەدى اكەم. – ساندىبەك باستىقتىڭ اعايىنى عوي. سەگىز بالاسىن جىلاتپايتىن شىعار؟ 

 باستىق دەگەنى – بۇرىنعى كولحوز باستىق. ال كولحوزدىڭ تاراپ كەتكەنىنە جىل استى.  

جۇماش كوكەم: – شەگەنىڭ سيىرىن ۇرلاعان تۋعان ءىنىسى مالىك ەكەن، – دەدى.

–  شەگە ەل-جۇرتقا كۇلكى بولمايىق دەپ ءىنىسىنىڭ ۇرلىعىن جاسىراتىن كورىنەدى.

–  سول اڭگىمەنى مەنىڭ دە قۇلاعىم شالىپ ەدى. جوقشىلىق تۋعان مەن تۋىستىڭ اراسىن الشاقتاتتى. اشىققان جۇرت تۋعانىنىڭ قوراسىنا ۇرلىققا تۇسە باستادى. دۇنيە نە بولىپ بارا جاتىر؟ – دەپ باسىن شايقادى ءالي كوكەم.      

 كوڭىلسىز اڭگىمەلەر شامنىڭ ءالسىز جارىعىنداي كوكەيىڭدەگى ساۋلەسى از ءۇمىتتى جانشىپ تاستايدى. «ە-ە، ءالى بىزگە تويا نان جەپ، ەت قوسىلعان اس ىشەتىن كۇن الىس ەكەن عوي» دەيمىن ىشىمنەن.

اكەم: – بۇل ءوزى جاقسى وتىرىس بولدى، – دەگەن رياسىز كوڭىلمەن.      

كەشكە جارىق جارق ەتسە،  عارىشتان تاڭعاجايىپ ساۋلە تۇسكەندەي قۋانامىز. الگى جارىعى قۇرعىر ءبىر ساعاتقا جەتەر-جەتپەس قايتا جالپ ەتىپ ءسونىپ قالادى.

قىزىل يەك كەمپىرلەر: – كوزىمىز ەندى اشىلىپ قالىپ ەدى. ءاي، مۇنى ىستەپ وتىرعان ۇكىمەت ەمەس-اۋ! كولحوزدى جۇتاتىپ كەتكەن مالعات باستىق قوي ، – دەپ  قارعاپ-سىلەپ الادى. جاستار كەش باتسا، كوشە كەزىپ كەتەدى.

كورشى اۋىلدان بالالار ەسەك اربامەن سۋ تاسيمىز. كەيدە كەرىسىنشە، كورشى اۋىلدىڭ تۇرعىندارى سۋعا ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلەدى. تومپاق «پىلاك» تولا سۋلاردى ەسەك اربانىڭ ۇستىنە اتىپ ۇرادى. سوسىن ەسەكتىڭ باسىنان سيپاپ:

– سالپانقۇلاعىم، سەنىڭ كۇشىڭ كوپ قوي. شىدامدى بول، –  دەيدى.

سۋمۇرىن: – تومپاقتىڭ  وتكەندە قۇمىرسقامەن سويلەسىپ وتىرعانىن كورگەنمىن. بۇل ءوزى بارلىق جان-جانۋاردىڭ تىلىندە سويلەي الادى، – دەپ كۇلەدى.

– سۋمۇرىن، دۇرىس ايتاسىڭ، مەن بارلىق جان-جانۋارلارمەن سويلەسە الامىن. تەك سەنىمەن ءبىر تىلدە سويلەسە المايمىن، – دەپ جىميادى ول.

سۋمۇرىنعا اشۋلانسا، قۇلاعىنان تارتادى.  

– تومپاق، سەن ادەمى قىزسىڭ. تەك ازداپ تولىقسىڭ، – دەپ سۋمۇرىن قالجىڭ ايتقان بولادى. تومپاقتىڭ مولدىرەپ تۇراتىن تۇڭعيىق قارا كوزى ادەمى.

قارۋلى قولدان وڭاي قۇتىلماسىن سەزگەن سۋمۇرىن كەشىرىم سۇراپ، جالىنادى. تومپاق بىردەن ءجىبي سالمايدى. سۋمۇرىن قارعانىپ، قۋلىققا كوشەدى.

– وللاھي-بيللاھي، ەندى مازاقتامايمىن. مەنىڭ ارعى اتام ۇلكەن مولدا بولعان. ونىڭ  بارلىق تىلەگى قابىل بولادى ەكەن. ەگەر مەن دە شىن تىلەسەم، ءۇش ايدىڭ ىشىندە ازىپ كەتەسىڭ، – دەپ كوزىن جۇمىپ، كۇبىرلەپ، دۇعا وقيدى.

تومپاق سۋمۇرىننىڭ قۇلاعىن تارتقانىن قويىپ، ودان الدەبىر ءۇمىت كۇتىپ، كوزىن جۇمىپ، ءۇنسىز تۇرادى.

سۋمۇرىننىڭ ەشقانداي دۇعاسى قابىل بولماي، تومپاق جاسىنا جاس قوسىلعان سايىن سەمىرە بەردى.

ايەلدەر: – تومپاق بيكەش جارداي بولىپ سەمىرىپ بارادى. كۇننەن كۇنگە ءپىشىنى بوشكەگە ۇقساي تۇسكەندەي. بۇل قانداي اۋرۋ ەكەن؟ – دەپ ونىڭ سەمىزدىگىنىڭ سىرىن ىزدەدى. تومپاققا ءبىرى «قارا سۋعا تەك قانا قىرىققاباتتى قايناتىپ ءىش» دەسە، ء بىرى «كۇندە تەك قانا قيار جە» دەدى، ەندى ءبىرى «المادان باسقا ەشتەڭە جەمە» دەپ  كەڭەس بەردى. جاز بويى تەك قانا قيار جەپ، قىسىمەن قىرىققاباتتى  قارا سۋعا قايناتىپ ىشسە دە تومپاق ازبادى. سەمىرگەن ۇستىنە سەمىرە بەردى. الدە ءىسىپ بارا جاتتى. تومپاق سەمىرگەن سايىن مىنەزى تۇيىقتالىپ، بىزدەن بولىنە باستادى. الدە ءبىز ونى شەتتەتتىك پە ەكەن، بىلمەيمىن...

ساباقتى ورتاشا وقيتىن تومپاق توعىزدان كەيىن مەكتەپتى تاستاپ كەتتى. قىسقا شاشىن بۇيرالاپ، ەرنىن قىپ-قىزىل دالاپپەن بوياپ، ادەيىلەپ كيە مە قايدام، قىسقا كويلەكتى دەنەسىنە جابىستىرىپ كيەتىن. بيىك وكشە تۋفلي كيىپ، قيسالاڭداپ جۇرە المايتىن.

ەرىككەن ەسەرسوق بالالار:

– ءبىزدىڭ تومپاق گۇلدەي قۇلپىرىپ كەتىپتى.

– تومپاق، بۇگىن كەشكە جىگىتىڭمەن كەزدەسەسىڭ-اۋ دەيمىن. جىگىتىڭنىڭ سالماعى سەنىڭ سالماعىڭا سايكەس كەلە مە؟

– تومپاق، بۇگىن كەشكە ۇيىڭە بارايىن، تومپاڭداپ شىعاسىڭ با؟

– شىركىن، تومپاقتىڭ دۇرديگەن قىپ-قىزىل شيە ەرنىنەن سۇيەر مە ەدى؟

– قاسىن ايتساڭشى، قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي قيىلعان.

– ءتوس قانداي، بوكسە قانداي؟!   

– شىركىن، تومپاقتىڭ قىپشا بەلىن قۇشاقتاپ، ۆالس بيلەر مە ەدىم.

– بۋرا سان قارىنداس اپاي ءتوس، پالۋان جىگىتتەردى بولماسا، ءبىز سەكىلدى ارىقتاردى قايتسىن؟

– حي-حي-حي-حي، بۋرا سان دەيسىڭ بە؟ تاۋىپ ايتتىڭ، زامان. 

– ءاي، سەن وسى شىنىمەن ءارتيسسىڭ.

– بۋرا سان؟ حا-حا-حا-حا-حا! بۋ-ۋ-ۋ-را... حا-حا-حا-حا!

 قىزدار تومپاقتىڭ شاش ۇلگىسى مەن كيىم كيىسىن كەكەتىپ، مىرس-مىرس ەتەدى.     

ول: – كوكتەم ۇيقىمدى ۇرلاپ، اي-جۇلدىز سىر ايتىپ، سىبىرلايدى، – دەپ  بارىمىزگە ۇركە قارادى.  جانارى  «سەندەر مەنى ءبارىبىر تۇسىنبەيسىڭدەر عوي؟» دەپ تۇرادى.  –  كوكتەمدى كوپ كۇتتىم. جۇرەگىم توڭىپ ءجۇر.

– جۇرەك توڭا ما؟ تومپاقتىڭ عانا جۇرەگى توڭاتىن شىعار؟ –  دەپ قىز-جىگىتتەر قىران-توپان كۇلكىگە باتتى.

– بىلەم عوي، مەنىڭ جاۋراعان جۇرەگىمدى ەشكىم جىلىتا المايدى.

– تومپاق، سەنى ىستىق دەمىممەن جىلىتار ەدىم، بىراق مەنىڭ دەمىم سەنىڭ ءجۇز كيلا دەنەڭدى جىلىتا الماي ما دەپ قورقام.  

زامان تاعى دا تاۋىپ سويلەدىم بە دەگەندەي ماساتتانىپ جان-جاعىنا قارادى. ساباق وقۋعا ىقىلاسى جوق زۋىلداق، جىڭىشكە داۋىستى جىگىت الماتىعا بارىپ، اكتەردىڭ وقۋىن وقۋدى ارماندايتىن.

ءوزىن تالانتتى سانايتىن ول: – اكتەرلەرگە كوپ وقۋدىڭ قاجەتى جوق، كوپ وقىساڭ، تالانتىڭ كەمىپ كەتەدى، – دەپ ءپالساپا سوعاتىن.   

– تومپاق، سەن الماتىعا اكتريسانىڭ وقۋىنا بارىپ ءتۇس. كەسكىن-كەلبەتىڭ دە، سويلەگەن سوزدەرىڭ دە اكتريساعا ۇقسايدى، –  دەپ ميىعىمەن مىسقىلداپ كۇلدى زامان.  – كەيدە رەجيسسەرلەر كوشەدەن سەمىز جىگىتتەر مەن قىزداردى ىزدەپ، كينوسىنا تۇسۋگە  شاقىرادى. ءبىر گازەتتەن سەمىزدىگى ءۇشىن كينوعا ءتۇسىپ، بايىپ كەتكەن اكتەر تۋرالى وقىعانمىن. كينوعا ءتۇسىپ، كوپ اقشا تاۋىپ، شەتەلگە بارىپ، مىقتى دارىگەرلەرگە كورىن. اقشاڭ بولسا، ازۋ تۇك تە قيىن ەمەس.

 تومپاق: – سەمىزدىكتەن قورىقپايمىن. ول تۇك تە قورقىنىشتى ەمەس. ءتىپتى سەمىزدىگىمنەن ۇيالعان دا ەمەسپىن. سەن سەكىلدى سەزىمسىز، جاندى قۋىرشاقتاردان قورقامىن. جىڭىشكە داۋىستى ەركەكتەن اكتەر شىقپايدى. ولار كۇش-جىگەرىن وسەك ايتۋعا جۇمساپ، بويىنداعى بار تالانتىن جوعالتىپ الادى. مەن سەنەن اكتەردىڭ وبرازىن ەمەس، وسەكقۇمار قاتىننىڭ وبرازىن كورەمىن، – دەپ سىپايى جىميدى.   

الگىندە عانا تومپاقتى كەلەمەجدەپ تۇرعان قىز-جىگىتتەر ەندى تومپاقتى كوتەرمەلەپ، زۋىلداقتى ەرمەك ەتكەن.

– ءبىزدىڭ تومپاق قۇددى جازۋشىلار سەكىلدى سويلەيدى عوي.

– تومپاق، سەنەن مىقتى جازۋشى شىعادى. كىتاپتى دا كوپ وقيسىڭ.

– تومپاق، بۇرىن تاقپاق شىعارۋشى ەدىڭ عوي. قايدا سول تاقپاقتارىڭ؟

– تاقپاق دەگەنىڭ نە؟ ولەڭ دەسەڭشى.

– تاقپاقتىڭ ولەڭنەن قانداي ايىرماشىلىعى بار. ءبارى ءبىر ەمەس  پە؟

– تومپاق، سەن بىرەۋگە عاشىق بولدىڭ با؟ ادەتتە ولەڭ بىرەۋگە عاشىق بولعان كەزدە تۋادى دەيدى عوي. ولەڭىڭدى وقۋعا بولا ما؟

– تومپاق كۇندەلىك تە جازادى، – دەپ قىزدار تومپاقتى ەندى تانىعانداي دۋىلداستى. 

– حا-حا-حا-حا-حا! رەجيسسەرلەر زامانعا تەك قانا ايەلدەردىڭ ءرولىن بەرەتىن شىعار.

– مالەدەس، تومپاق. دۇرىس ايتاسىڭ. جىڭىشكە داۋىستى ەركەكتەن اكتەر شىقپايدى. 

– ول جىڭىشكە داۋسىمەن زور داۋىستى قوبىلاندى، تارعىننىڭ ءرولىن قالاي ويناسىن؟

– ورامال تاعىپ، سيىر ساۋعان قاتىننىڭ ءرولىن ويناعان زاماندى تەلەديداردان كورەتىن كۇن الىس ەمەس.

–  جىڭىشكە داۋىستى بۇل ەركەك بىرەسە تولەگەن بولامىن دەپ، ەندى بىردە بەكەجان بولامىن دەپ ءبوسۋشى ەدى عوي. حا-حا-حا-حا-حا!

– حي-حي-حي-حي. ول تولەگەن مەن بەكەجاننان ساداقا كەتسىن. وسەكشى قاتىن دەسەڭشى.  

–  مالەدەس، تومپاق.

– حالىڭ قالاي، بەكەجان؟

– وۋ، تولەگەننىڭ مازاسى جوق قوي.

– اكتەرگە نە بولعان؟ – دەپ جىگىتتەر زاماندى جەر ەتتى.  

تومپاق شوشىنا قاراعان.

– بۇلارىڭ نە؟ ول سەندەردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن دوستارىڭ ەمەس پە ەدى؟ ونى بولگەندەرىڭ نە؟ مەن ءجاي اشۋدان ايتقانىم عوي.

 – تومپاق، ونى نەگە كەشىرەسىڭ. بۇكىل بالالاردىڭ الدىندا ول سەنى قورلادى عوي، – دەدى سۋمۇرىن كۇيىنىپ.

ايتارىن ايتسا دا، سۇمىرەيىپ تۇرعان زامان جاققا جالتاق-جالتاق قاراپ قويادى. وڭاشا جەردە زۋىلداقتىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالام با دەپ قورقادى.       

– ادام تۇگىلى كوكتەم دە مەنى جىلاتتى.  بىراق مەنىڭ كوزىمنەن ءبىر تامشى دا جاس شىقپايدى؟ نەگە؟ بىلمەيمىن... بۇگىندە كوكتەمدى ەمەس، كۇزدى ساعىنام، –  دەدى تومپاق قاسىندا تۇرعان بىزدەردى ۇمىتىپ.   

– تومپاق، مولدا اتاما وقىتىلىپ، دەم سالدىرىپ جىبەرشى. سوزدەرىڭ جىندى قاراۋىلبەككە ۇقساپ بارا جاتىر، –  دەدى شىر-پىرى شىعىپ سۋمۇرىن.  

– قاراۋىلبەك سەندەر ويلاعانداي جىندى ەمەس. ونىڭ بار ايىبى  –  بىزگە ۇقسامايتىنىندا، –  دەدى اشۋلانىپ تومپاق.      

– سەن دە بىزگە ۇقسامايسىڭ عوي، – دەدى اڭقاۋ سۋمۇرىن.

قازىر ويلاپ قاراسام، ءبىز –  سانالى جىرتقىش ەكەنبىز، ال ول – ءبىزدىڭ جەمتىگىمىز بولىپتى.

كىم ءالسىز بولسا، نە ءسال ءمۇلت كەتىپ، وسالدىق تانىتسا، سول ادام – الدىلەردىڭ جەمتىگىنە اينالادى. كىم ءوزىن قورلاعان ادامداردى جەڭىپ شىقسا، وعان ءبارى قۇرمەتپەن قارايتىن بولادى.

سول وقيعادان كەيىن زاماندى بالالار قاتارىنا قوسپاي قويدى. كەرىسىنشە، ولار تومپاقپەن جىلى سويلەسەتىن بولدى. بىراق تومپاق ەشكىممەن اشىلىپ سويلەسپەيتىن.   

ون جەتى جاسىندا تومپاق وڭ جاقتا وتىرىپ دۇنيەگە بالا اكەلدى. تولعاق قىسقاندا شەشەسىنىڭ ءوزى قىزىنىڭ جۇكتى ەكەنىن ءبىر-اق ءبىلىپتى.

شەشەسى:

– قۋ قاردىڭ سەمىزدىگىنەن ءىشى بىلىنبەدى، ايتپەسە، ەل-جۇرتقا كۇلكى بولماۋدىڭ ءبىر امالىن قاراستىرار ەدىم عوي. اناسى ماعان دا بالاسىنىڭ اكەسى كىم ەكەنىن ايتپايدى، الدە، كىم ەكەنىن بىلمەي مە؟ – دەپ كۇيىنەتىن كورىنەدى.

تومپاق: – بالامنىڭ اكەسى بۇلت، – دەپ ەسىمىن بۇلت قويدى. 

– بۇل قىزدى جىندى قاراۋىلبەككە قوسۋ كەرەك. مايى ىركىلدەگەن ونى باسقا كىم الادى؟ – دەدى  موسقال جەڭگەم.

– ءاي، ول قىز قاراۋىلبەك جىندىنىڭ ۇيىنەن شىقپاۋشى ەدى.  جىلبىسقىنىڭ اكەسى قاراۋىلبەك جىندى بولىپ جۇرمەسىن، – دەپ ءبىرى ءىلىپ اكەتتى.     

– قايداعى جوقتى ايتپا، كەلىن. سەمىزدىگىنەن قورىنىپ، بايعۇس قىز قۇربىلارىنا قوسىلا المادى. جىندى بالاعا جانى اشىپ، «اعالاپ» قۇراق ۇشاتىن، – دەدى ەشكىمنىڭ سىرتىنان عايبات ءسوز ايتپايتىن ءسابيرا اپام. 

– الگى جىندى تومپاقتى كورسە جۋاسىپ قالاتىن، – دەپ قاسىن كەرىپ، جىميدى كەربەز جەڭگەم.

– ءمۇلپاش ابىسىننىڭ يىعى ەڭكىش تارتىپ، قارتايىپ كەتىپتى. تومپاعىن ەرەكشە جاقسى كورۋشى ەدى، – دەدى اتىرگۇل جەڭەشەم.

–  ەكى قىزى كۇيەۋىنەن اجىراسىپ، ۇيىنە كەلىپ وتىر. تومپاعى نەكەسىز تۋىپ الدى. ۇلكەن ۇلى بالالى ايەلگە ۇيلەندى. ۋايىمنان ءجۇنجىپ كەتتى عوي بايعۇس كۇلپاش، – دەپ باسىن قينالا شايقادى موسقال جەڭگەم.

– چەرنىيباي قايىناعا دا كۇيىكتەن ءىشىپ ءولدى عوي، – دەدى اتىرگۇل جەڭگەم.

ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كەلىندەرى قاراباي كوكەمدى چەرنىيباي قايىناعا دەيتىن.

– بالاسىنىڭ اتىن بۇلت قويعانى نەسى؟ تاعى بىرەۋدەن تۋىپ السا، بالاسىنىڭ ەسىمىن قار نە جاڭبىر دەپ قوياتىن شىعار، – دەپ كەربەز جەڭگەم بەتىن شىمشىدى.     

– كەلىن شىراق، جامان ءسوز ايتپاس بولار. سەنىڭ دە بەتىنە قاراپ وتىرعان جالعىز قىزىڭ بار عوي. ءبارىمىز دە قىز ءوسىرىپ وتىرمىز. ءوز قىزدارىڭنىڭ بولاشاعىن ويلاڭدار،– دەپ ءسابيرا اپام سىپسىڭ سوزگە قۇمار جەڭگەلەرىمدى تىيىپ تاستادى.      

اۋىل ىشىندە «تومپاقتىڭ بالاسىنىڭ اكەسى  قاراۋىلبەك جىندى ەكەن» دەگەن وسەك  تارادى. سول تومپاق بوسانعاننان كەيىن كۇننەن كۇنگە ازىپ  بارا جاتتى. دارىگەرلەر ونىڭ قاتەرلى  دەرتكە شالدىققانىن انىقتاپتى. بىلتىر اۋىلعا بارعاندا شاشى ءتۇسىپ، يىعى قۋشيىپ، سۇيەگى كورىنگەن تومپاقتى كورگەندە شوشىپ كەتتىم.  

...ءبىز ونى كەلەكە ەتىپ كۇلەتىنبىز. بىراق تاعدىرعا ەشكىم كۇلە المايدى ەكەن.

Abai.kz