اسپاننان قۇيىلعان سۇپ-سۋىق نۇر جەر بەتىن اق كۇمىستەي زەرگە وراپتى. قىس تۇسكەلى اق كورپەسىن قىمتاي جامىلعان جەر-انا بىرتە-بىرتە كوزدەن عايىپ بولعان.

قىس كەلسە، تاۋ ادامدارىنىڭ ەڭسەسى تۇسە باستايتىن ادەتى بار. تارباعاتاي بوكتەرىندە اۋىل ادامدارى قىستان ابدەن زارەزەپ بولىپ، قار كۇرەپ، جول ارشۋمەن كوپ ۋاقىتىن زايا كەتىرەدى. ساي-سالاداعى ۇلپا قاردى جەل قۋالاپ، جول بىتكەندى جاۋىپ، كۇرتىكتەپ تاستايدى. اسىرەسە قىستاۋداعى مالشىلارعا قيىن-اق. كۇن شىققانشا ورگەن قوي قار استىندا قالعان كودەنى تالعاجاۋ ەتەدى. جىلقى وتكەن ىزبەن جىلجي وتىرىپ، ولاردىڭ دا جاپاتارماعاي تەبىندەپ جاتقانى. اق تۇتەك بوراندا قىستاۋدان اداسقان كەي مالشىنىڭ اۋپىرىمدەۋمەن جانى قالىپ جاتاتىن ساتتەرى دە از ەمەس.

بۇگىن كۇن اشىق. شىتىناعان اياز باسىلماعانىمەن، باسقان سايىن سىقىرلاپ، جۇقارعان جۇيكەنى ونان ءارى قاجاي تۇسەدى. تاڭ اتپاي ۇيدەن شىققان ماۋلەن تازا اۋادا كەۋدەسىن كەرە تىنىستاپ، قورا جاققا بەت الدى. كىرسە، بوز بيە مەن قۇنانى تىپىرشىپ تۇر ەكەن. مۇنى كورىپ، باس شۇلعىسىپ قويادى. «ە، كەشە بەرگەن جەمنىڭ قۋاتى عوي» دەپ كۇبىرلەپ قويدى ماۋلەن. قورا جىپ-جىلى. سىرتقا بەتتەگەن قوي-ەشكىلەرمەن بىرگە بۇرقىراعان بۋ بۋداق-بۋداعىمەن جارىسا شۇباپ جاتىر. كەشە سيىردان قالعان ساعداردى قوي-ەشكىنىڭ تىپ-تيپىل ەتكەنىن بايقاعان بۇل مىرس ەتتى دە، قولىنداعى كەروسين شامدى ىلمەككە ىلە سالدى. ال جىلقى مالى تىم تالعامپاز. جازدىگۇنى سيىر تاپتاپ كەتكەن جەردەن اۋزىنا ءبىر تال ءشوپ المايدى. وسىنى بىلەتىن ماۋلەن قىسقا جيناعان ءشوپتىڭ مايساسىن الدىمەن جىلقىلارىنا سالاتىن.

ماۋلەن كەشە كەشكىسىن داستارحان ۇستىندە وتىرعاندا، اتشانامەن قايىن اتاسى كۇزەنبايدىڭ قىستاۋىنا بارىپ قايتۋعا بەكىنگەن ەدى. ەندى بولماسا تاۋ ەتەگىندەگى قالىڭ قار ءتۇسىپ، بىرازعا دەيىن قاتىناس ۇزىلەدى. بۇل ويىن ايەلى ءايتىم مەن بالاسى سەرىكبايعا دا سول كەزدە ەسكەرتكەن. اعايىن-تۋىستى ءبىر ارالاپ قايتپاق. قازىرگى ءجۇرىسى – جول قامى. تەمىر تاباندى شاناعا بوز بيەنى جەگىپ، وعان كۇرەڭ تايدى قوساقتادى. ونداعى ويى – ومبىلاعاندا سەپ بولسىن دەگەنى. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتكەن سوڭ كولىگى اتتانۋعا دايىن بولدى. ۇيگە قايتىپ كىرگەن ماۋلەن پەشكە قي تولتىرىپ جاتقان ايتىمگە:

– دايىندال. قازىر جولعا شىعامىز، – دەدى.

– سەرىكبايدى جىلى كيىندىرەيىن. جولدا جاۋراپ قالار. تاۋ ەتەگى عوي قايتكەنمەن، – دەدى ءايتىم.

– وندا شايىڭدى قامدا، – دەگەن وتاعاسى توسەۋلى جاتقان قۇراق كورپەگە جانتايا كەتتى.

وتاعاسى ەسىككە قۇلىپ ساپ، قاقپانى اشقاندا، بوز بيە مەن كۇرەڭ تاي وقىرانىپ قالدى. اۋىز قىلدارىنا قىراۋ تۇرىپتى. ءالسىن-ءالسىن باستارىن شۇلعي بەرەدى.

بۇل وتباسىنىڭ تاۋ ەتەگىندەگى قىستاۋعا بەت الۋى تەگىن ەمەس. تۇنەۋگۇنى قايىن ءىنىسى ايدار:

– جازداي جەم-ءشوپتى مولىراق جيناپ العانىمىز جاقسى بولدى. كۇن سۋىتپاي، قار قالىڭ تۇسپەي قوناق بولىپ كەتەرسىڭ. ازىن-اۋلاق مالىڭدى ءوز كوزىڭمەن كورەرسىڭ، – دەگەن.

– ارينە، كەلەمىز عوي. سەرىكباي دا ناعاشىلارىن ساعىنىپ ءجۇر، – دەگەن ماۋلەن سول جولى ۋادە بەرىپ كەتىپ ەدى.

بۇل كەزەڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ قابىرعاسى سوگىلە باستاعان كەز ەدى.

ايەلى مەن بالاسىن شاناعا قىمتاي وتىرعىزعان وتاعاسى جۇلقىنا قوزعالعان شاناعا قاتارلاسا كەلىپ قيالاي جايعاستى دا، دەلبەنى قاعىپ قالدى. ءا دەگەننەن شيراق ادىمداعان جانۋارلار ونان ءارى جەلە جونەلگەن. قۇلاقتارى تىكىرەيىپ، دەمدەرى بۇرقىراعان ەكەۋى تاپتالعان جولمەن سالدىرىپ كەلەدى.

اۋىلدان ۇزاي بەرە سولتۇستىكتەن ىزعار سەزىلىپ، قيمىلسىز وتىرعان جولاۋشىلار از-ماز توڭازيىن دەدى. شانا ءىزى كۇنگە شاعىلىسىپ، جالت-جۇلت ەتەدى. ءبىر ۋاق اسپان مەن اق كيىز جەردىڭ اراسى مۇنارلانا بەردى. كۇنگە شاعىلعان قىلاۋ قىلپىپ تۇر. جۇرگىنشىلەردىڭ ءۇستى-باسىن ومارتاسىن قورعاعان اراداي قاۋمالاپ، قۇشاقتاي قۇلايدى. كىرپىككە قونعان ەندى ءبىرى كوبەلەكشە ءدىر-ءدىر ەتىپ، لەزدە ەريدى دە، كوز جاسىنا ۇقساپ ۇياشىققا ىركىلەدى. قىستىڭ ىزعارلى جەلىنەن ىققانداي بۇيىققان ۇيلەردىڭ شامى سونادايدان ولەۋسىرەي شالىنادى. تارباعاتاي تاۋى ءۇنسىز بۇيىعىپ جاتىر. اق جامىلعان سىلەمدەرى سىر بۇككەندەي. مۇلگىگەن تىنىشتىق. جالعىز-اق ات تۇياعى تيگەن سايىن قارت-قارت ەتكەن قاسات قار جاپان دالانى جاڭعىرتىپ كەلەدى.

– ءاي، شۋ، جانۋار! – ماۋلەن تاۋ بوكتەرىنە ەنىڭكىرەگەن سايىن بوز بيەگە ۇمسىنىپ قويىپ، ايعايلاپ كەلەدى. ءوزى بولسا، تۇگىنە قىراۋ قاتقان جانۋارلاردىڭ جۇرىسىنە ەلىگىپ الىپتى، ۇستىندەگى تەرى تون، تەرى قولعاپ، تەرى شالبار، تۇلكى تىماق، قارا الا پيما ونە بويىن قىز-قىز قايناتىپ، جەلىك بەرە تۇسكەندەي.

تاۋ باۋرايىنا ەنگەن سايىن، ىزعارلى جەل باسەڭدەپ، ساباسىنا تۇسەيىن دەدى. جاھاندى ەركىن قىدىرعان كۇن نۇرى ينە كىرپىكتەرىن قار بەتىنە قاداي تۇسكەنىمەن، جەلتوقسانداعى قۋاتى ءالسىز. جاپان تۇزگە ساۋلە تاراتقاننان ارىگە قاۋقارسىز.

ماۋلەن وسى كۇنى بولاتىن سۇراپىل سىندى سەزبەدى. ويىندا ەشتەڭە جوق. كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ كۇيكى تىرلىگىن كۇيتتەپ جۇرگەن جان عوي. كوڭىلى تازا پەندە نەنى ءبىلىپ، نەنى سەزگەن؟

تاۋعا تاقاعان سايىن جىم-جىرت دۇنيە تۇرلەنە بەردى. جول تابانىنا تۇسكەن قار قالىڭداپ، كولىكتەرى ومبىلاۋعا كوشكەن. بىراق كەي تۇستاردا باۋىرىمەن جەر سىزعاندا بولماسا، جۇرىستەرىن باسەڭدەتپەدى. سىرەسىپ جاتقان قار بەتىمەن تەمىر شەگەندى شانا زۋلاعاندا، حرۋستالداي سىڭعىرلاپ، ەندىگىدە ات تۇياعىنان شىققان ۇنگە ۇلاسىپ كەتەدى.

– ءاي، ءايتىم! مىنا قاردىڭ قالىڭدىعىن قاراشى! اتتاردىڭ ادىمىن اشتىرماۋعا اينالدى، – دەدى وتاعاسى كەيىس بىلدىرگەندەي مويىن بۇرىپ.

– ايتپا دەيمىن، تاۋدىڭ قارى قالىڭ بولادى عوي. ءبىز جۇرەتىن جولدى جەل ۇرلەپ كەتپەگەنىن قاراشى!

اتشانا دوڭگە كوتەرىلگەندە، ماۋلەن الىستا قالعان اۋىل جاققا كوز تىككەن. شامالاۋىنشا، ون-ون بەس شاقىرىمدى ارتقا تاستاعان سەكىلدى. تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ وركەشتى جوتالارى بىرىنەن-ءبىرى بيىكتەپ بارادى. كەنەت كوزى ەكى-ءۇش ءدوڭ كەيىنىرەكتە قۇباقانداپ وسىلاي قاراي جورتقان ءبىر توپ ءبورىنى شالىپ، سەلك ەتتى. دەگەنمەن ايەل، بالاسىنا سىر بەرگىسى كەلمەدى. دەرەۋ بوز بيەگە قامشى باسىپ، جۇرىستەرىن شيراتا ءتۇستى. كوكشۋلان ءتۇز تاعىلارى جاپان تۇزدەگى جاتاعان جوتادان بەرى قۇلاپ، تۋرا زىمىراپ كەلەدى. ماۋلەننىڭ ءجۇزى سۇپ-سۇر بولىپ كەتكەنىن بايقاعان ءايتىم بالاسىن ءۇنسىز عانا باۋىرىنا قىسا بەردى. ءجون سۇراۋعا باتىلى جەتپەدى. ايەلىنىڭ الدەنەدەن سەكەم العانىن بايقاپ قالعان وتاعاسى:

– قورىقپاي وتىرا بەرىڭدەر. ولار قۋىپ جەتە قويماس مىنا قاردا، – دەدى سەندىرگىسى كەلىپ.

– اپا، اكەم كىمدەردى ايتادى؟ – سەرىكباي تۇك تۇسىنبەي ەكەۋىنە الما-كەزەك قارادى.

– ەشتەڭە ەمەس، بالام. ءۇستىڭدى قىمتاپ وتىر، ايتپەسە سۋىق ءتيىپ قالار، – دەدى ءايتىم اڭگىمە اۋانىڭ باسقا جاققا بۇرىپ.

بۇل كەزدە توپ باستاعان كوكجال سوڭىنان ىلەسكەن بورىلەر سىپىرا تيگەندەي ءجۇز ەلۋ قادام تۇستا ەدى. قارلى جەرگە تىرناق باتىرا الماسا دا، تابانداپ العا ۇمتىلادى.

التايمەن قول ۇستاسقان تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – توسىنە مولىنان قار جيىپ، التى اي قىس بويى اق مامىققا ورانىپ جاتادى. وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن تاۋ ەتەگىنە تۇسكەن قار كۇپسىپ، بورىلەردىڭ مۇيىزگەك تاباندارىنا قولايسىزدىق تۋعىزعان، بىراق قاتتى اياز قاردى باۋىرعا جۇقتىرماي، تالماي قۋعىنداۋعا كومەك بولعان.

ەس بىلگەلى اتا-اكەسىمەن قوي باققان ماۋلەن قاسقىرلاردىڭ ايلا-شارعىسىن كەم مەڭگەرمەگەن. قايتا قىرعىنداي تيگەلى تۋرا تارتقان تالاي كوكجالدى قوس اۋىز مىلتىعىمەن جايراتىپ سالاتىن. بۇگىن قارۋىن الۋدى ەسىنەن تارس شىعارىپتى. وق-ءدارىنىڭ ءيىسىن ءبىر سەزسە، قاسقىر جولاي قويماۋشى ەدى. وندايدا اش قاسقىر عانا تاۋەكەلگە بارۋى مۇمكىن. بىراق ءتۇز تاعىلارى بۇل جولى ەركىن. انشەيىندە جاراۋ ءمىنىپ ىزىنە تۇسكەننىڭ وزىندە باس ساۋعالاپ جانتالاساتىن بورىلەردىڭ قاراسى دا مول كورىندى.

قاسقىرلار اراداعى سوڭعى جوتادان استى، ەندى قاشىقتىق ءتىپتى قىسقارا ءتۇستى. ايلالى جىرتقىشتار قانشا اش بولسا دا، ءبىر سارىنمەن جورتىپ، سىر بەرمەي كەلەدى. ەندىگىدە كۇدىرەيگەن جەلكە جۇندەرى دە انىق كورىندى. ماۋلەن كولىكتەرگە توقتاماي قامشى باسا بەردى.

قۋعىن كۇشەيدى. اتشانا كەلەسى دوڭگە تابان تيگىزگەندە، جىرتقىشتار تار سايدىڭ تابانىنا ءتۇستى. ءبىر قىرىنداي كەيىنگە قاراعىشتاۋمەن بولعان جىلقىلار قيىستاي سالىپ، قارعي شاپقىلاسقاندا، سوڭدارىنان بوز بوران بۇرقىراپ، شاناداعىلارعا بوراپ كەلەدى. ءايتىم مەن سەرىكبايدا ءۇن جوق، ۇرەي بيلەپ العان. بار سەنگەندەرى – ماۋلەن. ول بولسا، بار بولعانى كولىكتەرىنە قامشى باسۋمەن الەك. ايازدان، الدە قورىققاننان ءايتىمنىڭ ءتىسى تىسىنە تيمەي قالشىلداي باستادى. سەرىكبايدى تارس قۇشاقتاپ، تاستاي بولىپ قاتىپ قالعان. ماۋلەننىڭ قاۋاشاعىن ءاپ-ساتتە ىزعارلى وي وسىپ وتكەن. «اتتەگەن-اي، قارۋدى الىپ شىعۋىم كەرەك ەدى. قاراپتان-قاراپ قاسقىرعا جەم بولعانىمىز با؟ دۇنيەنىڭ شىر اينالعانىن كورمەيسىڭ بە؟ بۇل اتاڭا نالەتتەردىڭ تالايىن سوعىپ العان ەدىم، ەندى ءوزىمدى مايىپ قىلماق. مەنى قويشى، ايەلىم مەن بالام... ولاردىڭ كۇنى نە بولماق؟ جارايدى، مەن-اق قۇربان بولايىن. ءتۇتىنىمدى ءتۇزۋ ۇشىرار ۇرپاعىم امان بولسا بولعانى. ءتۇ-ۋ، مەن دەپ كەتتىم. جانى قىسىلعاندا ادام نە دەمەيدى. جوق، بۇل جىرتقىشتارعا بەكەر جەم بولماسپىز. ءبىر امالىڭ تابۋىم كەرەك. نە ىستەسەم ەكەن؟».

– ءاي، شۋ، جانۋار! – ماۋلەن اتشانادان زور دەنەسىمەن كوتەرىلىپ، قامشىسىن كوتەرگەن ساتتە يەسىنىڭ شالت قيمىلىنان جىلقىلار وقىرا تيگەن تايىنشاداي جۇلقي جونەلەدى.

– ءاي، ءايتىم! مىنا تاعىلارعا قاراشى! اش نەمەلەر وڭمەڭدەپ، سوڭىمىزدان قالماي كەلەدى. شىركىن، قولدا مىلتىق بولسا...

وتاعاسىنىڭ مىلتىقسىز شىققانىن سوندا عانا بىلگەن ءايتىم ۇندەمەدى. ءتىلى بايلانىپ، كومەيىنە وكسىك تىعىلا بەردى. بىراق جىلاي المادى. ايتسە دە كوزىنەن بۇرشاقتاعان جاستى تىيا المادى. تىيۋعا دارمەنى دە بولمادى. بار بولعانى وتاعاسىنىڭ جالعىز تۇياعىن باۋىرىنا باسىپ كۇبىرلەي بەردى: «و، ءتاڭىرىم، قاشقان دا، قۋعان دا ساعان سيىنادى. كوك تۇرىكتىڭ ۇرپاعىن كوك بورىگە جەم قىلا كورمە! انالىق تىلەگىمدى قابىل ال، وتاعاسىنىڭ جالعىز پەرزەنتىن ساقتا. يا، ءتاڭىرىم! ءوزىڭ جار بولا كور!»

جورتقاندا كۇي دە، جەر دە تاڭدامايتىن ءتۇز تاعىسى العان بەتتەن تانبادى. ءونىمسىز ارەكەتىنەن تۇك شىقپاسىن انىق سەزگەن ماۋلەن ەندى شالت قيمىلداماسا، تىم كەش بولاتىنىن تۇسىنگەندەي. تۇتاس ءبىر وتباسىنىڭ قاراپ بولاتىنىن ويلاعاندا، دەنەسى تىكسىندى. قاپ! مىلتىعىمنىڭ جوعىن قاراشى... كەيىنگە قاراپ ەدى، سەگىز تۇياقتان بوراعان بۇرقاسىن اراسىنان تاياق تاستام جەردە ىلەسىپ كەلە جاتقان جىرتقىشتاردى كوردى. ءبارى اۋىزدارىن اشىپ الىپتى، جول باستاپ كەلە جاتقان كوكجال قوس ەزۋىن كەزەك جالاپ قويدى.

– ءاي، دىر-دىرر-رر! – قۇلاقتارى تىكىرەيىپ، اۋىزدىقتى قارش-قارش شايناعان كولىكتەرى اسپانعا قارعىپ-قارعىپ كەپ ارەڭ ىركىلدى. سوندا دا ىلگەرى قاقشىپ، جاتا كەپ جۇلقي تارتىپ جاتىر. تىلەرسەكتەرى دىردەك قاعادى. ماۋلەن شانادان قارعىپ ءتۇستى دە، ايتىمگە بوجىنى ۇستاتىپ:

– مىقتاپ ۇستا، جىبەرىپ الما، – دەپ قىنىنان قارا باكىسىن سۋىرىپ الدى. – مىنا تايدى قۇربان قىلامىن. جانىمىزدان ساداعا...

بۇل كەزدە قاسقىرلار توبى قاق جارىلىپ، جاندارىنان وراعىتا ءوتىپ بارا جاتىر ەدى. ماۋلەننىڭ قوساقتالعان كۇرەڭ تايدىڭ قايىسىن قيىپ جىبەرۋگە ۇمتىلعانى سول، جانۇشىرعان جانۋار قاتتى جۇلقىنىپ، ابزەل-باۋلارى بىرت-بىرت ءۇزىلدى دە، ءوزى بوز بيەنىڭ الدىن كولدەنەڭدەي قارعىپ كەتتى. سويتسە دە، تالىس قايىس شيراتىلىپ كەپ، ءبىرجولا بوساپ كەتە المادى. كەرىسىنشە، ونسىز دا الاسۇرىپ تۇرعان بوز بيەنى ونان ءارى ۇركىتىپ، ەكەۋى بار پارمەنىمەن جۇلقىنا شاپشىدى. وسى ساتتە تارتەنى بويلاپ ىلگەرى ۇمتىلىپ بارا جاتقان وتاعاسى مەن شانا تۇبىنە شوگىپ ءبىر ۋىس بوپ ءبۇرىسىپ جاتقان بالاسىنا كەزەك قاراپ كۇبىرلەۋمەن شىرەنە تارتقان ءايتىمنىڭ قولىنان شيرىققان بوجى سۋسىپ تۇسە بەردى. ءبارى دە قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا. الدەنەگە سوعىلعان اتشانانىڭ وڭ تابانى قايقاڭ ەتىپ كوككە كوتەرىلىپ بارىپ ارەڭ اۋدارىلماي قالدى. تەك گۇرس ەتكەن ءبىر سوققى... ىڭق ەتكەن ءبىر دىبىس... تۇياقتاردان اپپاق بوپ كوتەرىلگەن قار تولقىنى...

ۇلىنىڭ ۇستىنە شالقالاي قۇلاعان ءايتىم سول بويدا شانانىڭ سول جاق ەرنەۋىنە سوعىلدى. جاندارمەن باسىن كوتەرىپ كەيىنگە قاراعان: ءتۇز تاعىلارى ويدىم-ويدىم كىرەۋكە ۇستىندە الدەنەنى جاپىر-جۇپىر جاۋكەمدەپ جاتىر. كۇرەڭ تايدىڭ ىشقىنعانى ەستىلگەندەي بولدى. تىزەسىنىڭ استىندا سەرىكبايى شىڭعىردى.

وتاعاسىنا الدەنە دەمەككە جالت بۇرىلعان ءايتىم بەتالدى جانساۋعالاپ بارا جاتقان بوز بيە مەن كۇرەڭ تايدى كورىپ ەسىنەن تانا جازدادى. شانانىڭ تەمىر شەگەنى سىڭعىر-سىڭعىر ەتەدى...

Abai.kz