سايا قاسىمبەك. ەنە
قارلى بورانى ءتۇرلى انگە قۇبىلتا سالعان قىس مەزگىلىنىڭ قىسقا تاڭى ەلەڭ اتىپ كەلە جاتقان كەز. جاينا ادەتتەگىسىنشە ورنىنان كەرىلە تۇرىپ، اياعىنا ءۇي شاركەيىن ەرىنە ءىلىپ، تەرەزە تۇسىنا بارىپ، سىرتقا كوز سالدى. جاۋعان قاردى ءوشى كەتكەن جانشا ورشەلەنە جۇتىپ، سوڭىنان ەرگەن ءنان ماشيناعا ۇزىن مويىنشاسىنان تۇيدەكتەلگەن قاردى ىتقىتا تۇسكەن قار تازالاعىش ءماشينا، كوشەنى جۇرگىنشىلەر مەن اۆتوكولىكتەرگە دايىنداپ، ۇزاپ كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. جاپالاقتاي جاۋعان قار، قار كۇرەگىش ماشينانى مازاقتاعانداي ەسەلەپ قۇيىپ، جاڭا عانا تازالانعان كوشەنى اق كورپەسىنە وراي تۇسۋدە. قىستا ادەمى سۋرەتىنە قاراپ تۇرعان جاينانىڭ ەسىنە كەلىن بوپ تۇسكەن اۋىلىندا بولعان وقيعا ءتۇسىپ، مىرس ەتە قالدى. جاس كەلىن شاعى. كىشىگىرىم بولعانىمەن وزىندىك قىزىعى مەن شىجىعى مول اۋىل بولاتىن. اسىرەسە، ەسىندە وشپەستەي جازىلىپ قالعان “ەبتىبايامات ەنە” بولاتىن. ول كىسى جاينانىڭ كۇيەۋىنىڭ رۋلاس اپاسى، بۇعان “ەنە” بوپ كەلەدى. ءوزىنىڭ بويى قارشاداي عانا. دەنەسى شىمىر، باسىن كەكجيتىپ تىك ۇستايتىن كەمپىردىڭ قاراتورى وڭىنە بيىك قاباعى سۇس بەرەتىن. العاش كەلىن بوپ تۇسكەن كەزدە وسى كەمپىردى تانىستىرعان كۇيەۋىنىڭ شەشەسى; “رۋىمىزداعى ەڭ ۇلكەن كەمپىر وسى. الدىمەن وسى ەنەڭە سالەم سالاسىڭ” دەگەن بولاتىن. باستاپقىدا بايقاماپتى، كەلە بەرە ءمان بەرىپ بايقاسا، ەنەسىنىڭ اتى قۇلاققا ەبەدەيسىز ەستىلەدى ەكەن. كۇيەۋىنەن; “نەگە «ەبتىبايامات ەنە» دەيسىڭدەر، ۇيات سوزبەن دە ادامدى اتاۋعا بولا ما ەكەن؟!”-دەگەن سۇراعىنا، “سول جاعىن ويلاماپپىن. نەگە اتاعانىن وزىنەن سۇراپ الساڭشى” دەپ قىسقا جاۋاپ قايىردى. بايقايدى، اۋىلدىڭ ايەلدەرى تۇرماق ەركەكتەرى دە وسى كەمپىردىڭ الدىنا كەلگەندە قايقاڭداپ كەتەدى ەكەن. تىپتەن جەلدەي ەسكەن كۇلان جەڭەشەنىڭ ءوزى ەبتىبايامات ەنەنىڭ تۇسىنا كەلگەندە ورامالىن تۇزەپ، مايىسا قالاتىن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسى ەنە جاينانى ەرەكشە جاقسى كوردى. قالانىڭ قىزى بولعاندىقتان جايناعا “ورىس كەلىن” دەپ ات قويىپ الدى. دۋالى اۋىزدان شىققان ءسوز كۇللى اۋىلعا جەلدەي ەسە جايىلىپ، كوزدى-اشىپ جۇمعانشا جاينا اتى جايىنا قالىپ، “ورىس كەلىن” بوپ شىعا كەلدى. العاشىندا رەنجيگەندەي بولعانىمەن، بايقاپ قاراسا، مازاق رەتىندە ەمەس، بۇنىڭ اۋىلدىڭ مايدا-شۇيدەسىن تۇسىنە بەرمەيتىن، ويىنداعىسىن ايتىپ سالاتىن اشىق مىنەزىنە بولا اتاعان ەكەن. بىردەستەن ونىسى دا دۇرىس بولار دەگەن ويمەن جاينا، اۋىلداعى ومىرگە توسەلۋگە تىرىسا باستادى. اۋىل ورتاسىنداعى كىشىگىرىم دۇكەنگە اپتاسىنا ەكى رەت سارى ماي مەن قايماق تۇسەدى. جاينا ىلعي جارتى ليتر قايماقتى ارتىق الىپ، جول-جونەكەي ەبتىبايامات ەنەسىنە تاستاپ كەتەتىن. جاينانىڭ پەيىلىنە ريزا بولعان ەنەسى ءاردايىم باتاسىن مولىنان بەرىپ جاتقانى. بىردە ادەتتەگىسىنشە قايماقتى الىپ ەنەسىنە جول-جونەكەي بەرە كەتپەككە ۇيىنە سوقتى. اۋلانىڭ وڭ جاق قاناتىنا قاراي ورنالاسقان، ءداۋ ورىك اعاشىنىڭ استىنداعى سوكىدە ەنەسى ازانعى ءشايىن ءىشىپ وتىر ەكەن.
- ءاي، ەبتىبايامات كەلىن، كەل، تورلەت،- دەپ قۇراق ۇشا قارسى الدى. ءوزى ادەتتەگىشە استىنا ءتورت بۇكتەگەن كورپەسىن جانشي ءتۇسىپ، جايعاسىپ وتىر. ەكى بۇيىرىنەن دەمالعان ءنان سارى ساماۋىردى قاسىنا تاقاپ الىپتى. قويۋ قايماق قاتقان بۇيرا ءشايدى ماڭدايى ءجىپسىپ، تەرلەپ ءىشىپ وتىرعان ەنەسى، - وقتاۋ جۇتقان نەمەشە قاقايماي، تىزەڭدى بۇكسەڭشى. تاڭعى استى اتتاپ كەتپەس بولار. وتىر.- دەپ جايناعا بۇيىرا سويلەدى. وسى ەنەسىنەن بۇكىل اۋىلدىڭ نەگە اياعىن تارتاتىنى جايناعا تۇسىنىكسىز. قاشان كورسەڭ داستارحانى جايۋلى، ساماۋرىنى قايناۋلى ەنەسىنىڭ پەيىلى دە مول. داستارحانىنان قايماق پەن ماي، سارى التىنداي باۋىرساقتار ەشقاشان ۇزىلمەيدى. تاندىرعا جاباتىن ءپاتىر نانىن ايتسايشى؟!
- راحمەت، اپا، سىزگە قايماق اكەلىپ ەدىم.- دەپ سوكىنىڭ تومەنگى جاعىنا تىزە بۇكتى.
- ە، اينالايىن كوپ جاسا. ءبىزدىڭ كەلىن ساسكە تۇسكە دەيىن ۇيقىدان باسىن كوتەرمەيدى. سەنىڭ زۋىلداق ەنەڭە قۇداي وڭىنان كەپ، سەندەي كەلىندى بۇيىرتتى عوي. مەنىڭ انا جازعان كەلىنىم...ءاي، ەبتىبايامات-اي، ءۇش بالانىڭ اناسى بولسا دا، ەرتە تۇرعاندى ەش ۇيرەنە الماي قويدى. قاشان كورسەڭ سيىردى ءوزىم ساۋىپ، ورىسكە مالدى مەن ايداپ جاتقانىم. كەل، و نەمە ورنىنان تۇرامىن دەگەنشە، ەكەۋمىز جاقسىلاپ قايماق قاتقان شايعا تويىپ الايىق. – دەپ، قىزىل بۇيرا ءشاي قۇيىلعان كەسەنى جايناعا بەرىپ جاتىپ، - اينالايىن “ەرتە تۇرعان ايەلدىڭ – ىرىسى ارتىق” دەگەندى اتالارىمىز بەكەر ايتپاعان. ءوزىڭ قالادا تۋىپ-وسكەنىڭمەن، اۋىلدىڭ ادەبىنە تەز كىرىگىپ كەتتىڭ. اكە-شەشەڭ كورگەندى جەردىڭ ادامدارى بولعانى عوي – دەپ، كەسەسىندەگى ءشايىن سوراپتاي تارتىپ، قويۋ شايعا ءلاززاتتانا ءتۇستى.
- اپا، سىزدەن بىردەڭە سۇرايىن دەپ ەدىم، - دەپ جاينا قارسى وتىرعان كەمپىردىڭ قاس-قاباعىن بايقاي، كەسەسىندەگى ءشايدان ۇرتتاپ.
- ە، سۇرايتىن نارسە بولسا سۇرا. وندا تۇرعان نە بار؟
- اپا، مەنىڭ ءبىر تۇسىنبەيتىنىم، وسى جۇرت ءسىزدى نەگە “ەبتىبايامات ەنە” دەيدى؟
جاينانىڭ سۇراعى توسىننان قويىلسا كەرەك، الدىمەن ەنەسى اڭىرايىپ وتىرىپ قالدى دا، كۇتپەگەن جەردەن مىرس ەتە قالدى. ەنەسىنىڭ كۇلىمسىرەگەن كوزىن جاقسىلىققا بالاپ، جاينا تارسىلداي سوققان جۇرەگىن باسۋعا تىرىستى.
- نەگە “ەبتىبايامات” دەيمىسىڭ؟! ە...كەيدە بولماشىدان باس جارىلىپ جاتادى ەمەس پە؟! وعان ءوزىم سەبەپكەرمىن. سوناۋ قىرقىنشى جىل، كوك پەن جەردىڭ اراسىن جالماعان قىرعىن سوعىس جىلدارى بولاتىن. سەندەر ول كەزدى بىلمەيسىڭدەر عوي. قۇداي بىلدىرمەي-اق قويسىن. مايداننىڭ ورتتەي الاۋلاپ تۇرعان كەزى. اكەمدى سوعىسقا اكەتكەندە مەنىڭ جاسىم نەبارى ون تورتتە بولاتىن. مارقۇم اكەم، سوعىستان قايتپاي قىرشىن كەتتى عوي،- دەپ، تاماعىنا تاس تىرەلگەندەي ءسال ءۇنسىز قالدى. – ۋھ!..اۋىلدىڭ باس كوتەرەر ەركەك كىندىگىنىڭ ءبارىن قىرمان ورعانداي قىرىلىپ، سوعىسقا اتتاندىردىق. اۋىلدا قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، كارى-قۇرتاڭ قالدىق. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى كولحوزدا ەڭبەك ەتەمىز. كەي-كەيدە سىلەلەپ شارشايتىنىمىز سونشا، كەشكى اسىمىزدى شەشەمىز پىسىرگەنشە، وشاقتاعى وتقا قاراپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالاتىنبىز. ە، شىراعىم، سوعىس دەگەن تاجال نە كورسەتپەدى دەيسىڭ؟! ءبىر ۇيدەن كەتكەن بەس بىردەي ازاماتتاردىڭ بەسەۋىنىڭ دە قايتپاي قالعانىن كوردىك. اناسى بايعۇس ەسىنەن تانىپ، جىندانىپ كەتتى. قۇرىسىن، بەتى اۋلاق، - دەپ ەنەسى، وتكەن كۇندەردىڭ ازابىن ءوزىنىڭ بويىنان سىلىپ تاستاعىسى كەلگەن جانشا قولىن سىلكىپ جىبەردى.
- ول كۇندەردىڭ اۋىرلىعىن بىزدەر كىتاپ، كينو ارقىلى بىلدىك قوي،- دەپ جاينا اڭگىمەنى ۇزگىسى كەلمەگەن جانشا، ءشايدان بوساعان كەسەسىن ەنەسىنە ۇسىندى. جاينانىڭ كەسەسىنە بۇيرا ءشايدى قۇيىپ بەرگەن ەنە، الىستا قالعان كۇندەردى كوز الدىنا كەلتىرگىسى كەلگەندەي، قاسىنداعى ساماۋرىنعا تەسىلە قاراپ قالدى.
- سوندا دەيمىن-اۋ، ءبىزدى بالا ەكەن دەپ ايايتىن جان بولسايشى؟! كولحوز پرەدسەداتىلى، وي ءبىر، قارا جەر ايتىپ بارماعىر، پىرىنەن بەزگەن قانىشەر بولاتىن. ءوزى اتتان تۇسپەيدى. ءبىزدى جاياۋ قۋدالايدى. مەنەن كەيىنگى ءىنىم التى جاسار. وسى كۇنگى بالالاردى ايتامىن-اۋ، ازانعى اسىن جىلاماي ىشپەيدى. زامانىنا قاراي – بالاسى عوي دەيمىن. ءىنىم بايعۇستى وگىزگە تاڭىپ قويامىز.
- نەگە؟! وتىرا المايتىن با ەدى؟!
- كۇنى بويى سىلەلەگەننەن كەيدە وگىز ۇستىندە وتىرىپ ۇيىقتاپ، جەرگە اۋناپ تۇسەتىن. ونى پرەدسەداتىل كورمەسىن دە، كورسە ءبىتتى، قامشىنىڭ استىنا الاتىن.
- نەگە سونشا قاتىگەز بولعان؟! بالا بولعان سوڭ شارشايدى ەمەس پە؟! – دەپ جاينا، ەنەسىنەن ەستىگەن سوزدەردەن بويى تىتىركەنىپ.
- ە، شىراعىم، ول كەزدە كىمدى-كىم ايايتىن، كىمگە-كىم اراشا تۇسەتىن زامان دەيسىڭ؟! مەن وگىزگە جەككەن تۇقىم سەپكىشتىڭ ۇستىندە كەشكە دەيىن بەلىم بۇگىلىپ بيدايدىڭ تۇقىمىن سەبەمىن. ءىنىم وگىزدى ايداپ وتىرادى. سوندا دەيمىن-اۋ، اقىسىنا كەشكە قاراي ءۇي باسىنا ءبىر توستاعان بيداي بەرەدى. سوعان دا ريزامىز. شەشەم دەرەۋ قول ديىرمەنگە تارتىپ جىبەرىپ، اتالا پىسىرەدى. قايبىر اتالا دەيسىڭ؟! قازىرگىنىڭ ادامدارىنا بەرشى، مۇرنىن ءشۇيىرىپ، يتكە بەرسىن. ول كەزدە سول اتالانىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن استىڭ سۇلتانى بولاتىن. ەھ؟!.دۇنيە-اي، دەسەيشى؟! سودان قويشى ايتەۋىر، قىستىڭ قاقاعان سۋىعىندا اۋىلعا اربامەن اسكەر كەلسىن. كەلە اۋىلدىڭ قىز-قىرقىنىن تۇگەل جيناپ، ون التىدان جوعارى جاستاعى قىز بىتكەندى ورىستىڭ ەلىنە، قيراعان لەنينگرادتى جوندەۋگە جۇمىسقا الامىز دەپ كەپتى. تىزىمگە مەن دە ىلىكتىم.
- قالاي؟! ءسىز ون تورتتەمىن دەگەن ەدىڭىز عوي؟!
- وي، جازعان-اي، وقىماعان شەشەسى مەن شىنتاقتاي ىنىسىنەن باسقا ەشكىمى جوق مەن ىلىكپەگەندە كىم ىلىگۋشى ەدى؟! ونىڭ ۇستىنە جاس كەزىمدە بويىم سورايىپ، ەرتە كوزگە ءتۇستىم. شەشەم جىبەرگىسى كەلمەي ەتەگىمە جارماسقانىمەن، مىلتىق اسىنعان اسكەر اياسىن با؟! شەشەمدى كەۋدەسىنەن مىلتىقتىڭ دۇمىمەن يتەرىپ جىبەرىپ، مەنى تىزىمگە ىلىكتىردى دە جىبەردى. ۋلىعان-شۋلىعان قىز-قىرقىندى ارباعا تيەپ، مىلتىق اسىنعان اسكەر قورشاعان توپ، اۋدان ورتالىعى قايداسىڭ دەپ تارتىپ كەتتىك. سەن مەنى ايتاسىڭ، ەمشەكتە ەمىزۋلى بالاسى بار كەلىنشەكتى بالاسىنان ايىرىپ اكەتكەنىن ايتساڭشى؟! ە، شىراعىم، ول كۇندەردىڭ بەتى اۋلاق. تۇرىمتاي تۇسىمەن بولعان كەز ەدى عوي. سونىمەن، قويشى ايتەۋىر، اۋدان ورتالىعىنداعى تەمىر جول ستانساسىنان مەن سياقتى قىز-قىرقىن، قاتىن-قالاش تيەگەن باگوندى الىستاعى ورىس جەرىنە ايداپ سالدى. باگوننىڭ ءىشى تاستاي سۋىق. ورتاسىنا كىشكەنە تەمىر پەش قۇرىپ قويىپتى. ونىسى تۇتەيدى. تۇتەگەنىنە ريزاسىڭ-اۋ، جاعارعا وتىن تاپپاي كۇيەسىڭ. يتشىلەپ لەنينگرادىنە دە جەتتىك-اۋ، ايتەۋىر. ءبارىمىزدى قوي ايداعانداي باراكتارعا ايداپ اكەپ جايعاستىردى. ءبىر شەتىمەن ەكىنشى شەتىنە كوز جەتپەيتىن قالا، نەمىستەردىڭ بومباسىنان قيراپ قاپتى. جالعىز ءبىز ەمەس، باسقا ەلدەردەن دە قىز-قىرقىندى تيەپ اكەپتى. ءبارىمىز جابىلىپ تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى قيراعان كوشەنى تازالايمىز. بارىمىزگە بەرەتىنى ءجۇر گرامم قارا نان مەن ءبىر توستاعان اتالا. سوعان دا ءمازبىز. شىركىن، جاستىق دەسەڭشى؟! اشتىققا مويىمايمىز. “العا كومسمومول” دەسە قۇلشىنىپ، جاۋ شاپقانداي كىرىسەمىز. ۇستىمىزدە قايبىر وڭعان كيىم بار دەيسىڭ؟! ايتەۋىر لىپا. كۇن باتىپ، قاس قارايعاندا ءتىزىلىپ باراكتارعا قايتامىز. قايبىر جەتىسكەن باراك دەيسىڭ؟! ورتاداعى ءداۋ ورىس پەشى جارىتىپ جىلىتپايدى دا. ايتەۋىر، سىرتپەن سالىستىرعاندا يمانتارازى. جاۋراماس ءۇشىن ءبارىمىز ءبىر-بىرىمىزگە تىعىلىپ، بۇيىعىپ جاتىپ ۇيىقتايمىز. تاڭ قىلاڭ بەرە باستاعاندا، الىگى اتى وشكىر ويبايلاعىشى بار عوي؟! – دەپ اتىن ەسىنە تۇسىرە الماي جايناعا كومەك سۇراعانداي تەسىلە توقتادى.
- سيرەنا ەمەس پە؟!
- ە، سول جالماۋىزدىڭ تاپ ءوزى. باتشاعاردىڭ داۋىسى اششى-اق. سول الىگى نەمەنىڭ داۋىسى شىعىسىمەن، ورنىمىزدان اتىپ تۇرىپ، جانتالاسا كيىنەمىز دە، ەسىكتىڭ الدىنا ساپقا تۇرا قالامىز. كەلگەنىمىزگە نەبارى ەكى-اق كۇن بولعان. بوتەن جەر. ءتىل بىلمەيمىز. ورىستاردىڭ نە دەپ جاتقانىن تۇسىنبەيمىز. ولاردىڭ جىنى كەپ، قولدارىن ەربەڭدەتىپ، تۇسىندىرگەن بولادى. ارامىزداعى قاتيرا دەگەن كەلىنشەك تولىق تۇسىنبەسە دە، ەپتەپ ورىسشانى جوبالايتىن. ءبارىمىزدىڭ ءتىلماشىمىز سول قاتيرا. ەكىنشى كۇن دەگەندە، تاڭەرتەڭگى ساناق كەزىنە اسىعىپ ءجۇرىپ ءبىر پيمامدى تاپپاي قالدىم. ءارى ىزدەيمىن، بەرى ىزدەيمىن، جوق. سويتسەم، قۇرعىر پيمام جايىپ قويعان جەرىمنەن باسقا جەرگە اۋناپ كەتىپتى. دالباقتاپ جۇگىرىپ كەپ ساپقا تۇرا بەرگەنىم سول ەدى، كوزدەرى شاقشيعان ورىس اپيسەرى ماعان “ەبتىبايامات” دەگەنى؟! العاش ورىس اپيسەرىنەن ەستىگەن ءسوزىم سول بولدى. سول-سول ەكەن، قاسىمداعى قىزدار ءىلىپ الىپ مەنى “ەبتىبايامات” دەپ مازاقتايتىن بولدى. نە كەرەك، وسى قۇرعىر ءوزىمنىڭ دە تىلىمە تاسكەنەشە جابىسىپ، ءسوزىمنىڭ سالتىنا اينالىپ كەتتى. قۇرعىردى ايتپايىن-اق دەيمىن، قايدان؟! “اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى” ەمەس پە؟! ون ءتورت جاسىمنان بەرى مەنىمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر عوي.- دەپ ءجاي كۇرسىنىپ سالدى. جاينانىڭ كوز الدىنا الىستاعى لەنينگرادتا، قىستىڭ ايازىمەن الىسقان ون ءتورت جاسار قازاق قىزى ەلەستەدى. نەتكەن ايانىشتى؟! نەبارى ون ءتورت جاستاعى قىزدىڭ باسقا ەلگە بارىپ، بوتەن ادامداردان ەڭ العاش ەستىگەن ءسوزىنىڭ قانشالىق اۋىر ەكەنىن تۇسىنبەگەنى تاريحقا باسقان تاڭباداي بوپ كورىندى. باسىنان قانشالىق قاتەردى وتكەرسە دە ەش مويمايتىن وسى ءبىرتۇتام كەمپىردىڭ دانالىعى جاينانى ءاردايىم ءتانتى ەتىپ، ەنەسىنە دەگەن ءىلتيپاتىن ارتتىرا تۇسەتىن. قاراپ تۇرسا، وسى ەنەسىنەن كوپ نارسەنى ۇيرەنىپ، كوپ نارسەدەن ۇلگى الىپتى. ءوزى دە; “شىراعىم ءوزىڭ بىلگەنشە – بىلگەن ەردىڭ اتىن جەك، ءوزىڭ بىلگەن سوڭ – قايدا كەتسەڭ، وندا كەت دەگەن. ەسىڭ بولسا ءومىر كورگەن بىزدەردەن ۇيرەنىپ قال. ەرتەڭ سەن دە ەنە بولاسىڭ. سول كەزدە ۇيرەتەتىنىڭ مول بولسىن. ءبىز دە كەتەرمىز. ەشكىم اسپاننان سالبىراپ تۇسكەن جوق. كەزىندە مەن دە جاس بولعانمىن. ماعان دا ەنەم مارقۇم وسىنىڭ ءبارىن ۇيرەتكەن بولاتىن” – دەپ، اقىلىن ايتىپ وتىرۋشى ەدى. قانداي ادامدار ەدى دەسەڭشى؟! وتكەن كۇندەردىڭ ەلەسى جاينانىڭ جۇرەگىندە ساعىنىش سازىن وياتىپ، كوڭىلى الابۇرتىپ، كوزىنە جاس كەلدى.
بىردە، قىستىڭ كۇنى بولاتىن. تۇسكى استى دايارلاپ جاتقان كەزى. كەنەت; “ويباي، ەبتىبايامات ەنە ءولىپ قاپتى” دەگەن سۋىق حابار سۋماڭ ەتە قالدى. كۇللى اۋىل تايلى-تاياعىنا شەيىن قالماستان ەبتىبايامات ەنەنىڭ ۇيىنە قاراي اعىلدى. قولىنداعى جۇمىسىن تاستاي سالىپ، جىلاپ-ەڭىرەپ جاينا دا جەتتى. كەلسە، ءۇيدىڭ ءىشى قاربالاس. ەنەنى ەسىكتىڭ الدىنداعى جازدا اس پىسىرەتىن ەكى بولمەلى كىشىرەك ۇيگە شىعارىپ، قالىڭ شوپكە جايعاستىرىپ قويىپتى. اعايىن-تۋعان كوز ىلەستىرمەي جينالىسىپ، جىلاپ-ەڭىرەسىپ، كورىسىپ جاتتى. ەنەنىڭ ەڭ ۇلكەن قىزى قاراعاندى قالاسىندا تۇراتىن. حاباردى ەستىسىمەن; “مەن جەتكەنشە جەرلەمەسىن. مەنى قايتكەن كۇندە دە كۇتسىن” دەپ ءوتىنىش ءبىلدىرىپتى. ەڭ ۇلكەن اپالارى بولعاندىقتان، باسقالارىنىڭ قارسى كەلۋگە داتتەرى بارماي، كەلۋىن كۇتەتىن بوپ كەلىستى. ەنەنىڭ ءۇش ۇل، ەكى قىزى بولاتىن. اۋىلدا ەكى بالاسى تۇرادى. ورتانشىسى اۋىلدا دارىگەر. شەشەسىنىڭ قولىندا، قاس-قاباعىنا قاراپ، كەمپىردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ وتىراتىن. كەنجەسى بولەك تۇرادى. ءوزى بالا كەزىنەن ەركە بوپ وسكەندىكتەن بە، ىشىمدىككە ءبىرتابان جاقىنداۋ. ەكى بالاسى، ءۇي-جايى بولا تۇرا قىزىق مىنەزى بار بولاتىن. ىشە قالسا بولدى، ەسكى ۋرال موتوتسيكلىنە كەلىنشەگىن مىنگىزىپ الىپ، اۋىلدىڭ ورتاسىنداعى كوشەنى شاڭعىتىپ ەرسىلى-قارسىلى ىزعىتىپ جۇرگەنى. قايدا بارسا، قاسىنان كەلىنشەگىن تاستامايدى. قانشا رەت وسى ادەتى ءۇشىن شەشەسىنەن ۇرىس ەستىسە دە; “قاتىن مەنىكى، نە ىستەيمىن دەسەم ءوز ەركىم” دەپ بەت باقتىرمايتىن. ىعىر بولعان كەلىنشەگى ۇيدە قالدىرۋىن وتىنسە “سەن مەنىڭ مۋزامسىڭ، سەن بولماساڭ ىشكەنىم بويىما تارامايدى” دەپ بوي بەرمەيتىن كورىنەدى. كەلە-كەلە ول مىنەزىنە اۋىلداعىلاردىڭ ەتى ءولىپ كەتتى. “جولدىباي تەنتەك تاعى ىشكەن بە؟!” دەيدى دە قويادى. ىشكەنى بولماسا ەشكىمگە زيانى جوق. ساۋ كەزىندە ءۇي شارۋاسىنا تاستاي پىسىق. اۋىلدىڭ الدى بولاتىنداي ءۇيدى دىڭعىرلاتىپ سالىپ العان. سوندىقتان بولار، ەبتىمايامات ەنە انشا كوپ ۇرىسا بەرمەيتىن. كەلىنشەگى دە وزىنە ساي، وتە پىسىق. ءوزى شىناشاقتاي بوپ الىپ، ەسىگىنىڭ الدىنا ەككەن گۇلدەرىن ايتسايشى؟! جازدىڭ كۇندەرى ەسىگىنىڭ الدىنداعى قۇلپىرعان گۇلدەردەن كوز الا المايسىڭ. ەسىگىنىڭ الدى قاشاندى سىپىرۋلى. ەكى بالاسىن مۇنتازداي ەتىپ تازا ۇستايدى. ەنەسىنىڭ دە كوڭىلىن تاۋىپ ۇلگەرىپ جاتقانى. كەيدە، موتوتسيكلدىڭ قورابىنا ەكى بالاسىن قوساقتاپ مىنگىزىپ الاتىندارى ءوز الدىنا ءبىر حيكايا. سول جولدىباي تاياق سۇيەنىپ، “اپام-اۋ”-لاپ، كەلگەندەرمەن كورىسىپ، ەڭىرەپ تۇر. نە كەرەك، ەكى كۇن ءوتىپ ءۇشىنشى كۇن دەگەندە، تاڭەرتەڭگى پوەزبەن قاراعاندىداعى قىزى دا جەتتى-اۋ؟! ەڭىرەپ كىرگەن قىزى شەشەسىنىڭ اياعىن قۇشىپ، سولقىلداپ، داۋىسىن شىعارىپ جىلاپ جاتىر. “اناشىم-اۋ، تىم بولماسا قوشتاسا دا الماي قالدىم عوي؟!”– دەپ داۋىس سالعان قىزىنا قوسىلا ەگىلمەگەن ادام قالمادى. اياعىن قۇشىپ، اناسىنىڭ مۇزداي قولىن ۇستاي بەرگەنى سول ەكەن، شەشەسى باسىن كوتەرىپ، ء“اي، سونشا سۇڭقىلداپ نە كورىندى؟!” دەسە بولا ما؟! سۇمدىق؟! ءولدى دەگەن ەنەمىز ءتىرىلىپ كەتىپتى؟! قاپتاعان ادام ءبىرىن-ءبىرى باسا-كوكتەي ۇيدەن اتىپ شىعىپ، تىم-تىراقاي قاشا جونەلىستى. جاڭا عانا داۋىس سالىپ وتىرعان قىزدارىنىڭ ءوزى دالاعا قاشىپ شىعىپ، تالىپ قۇلاپ جاتىر. ساسپاعان تەك دارىگەر بالاسى عانا بولدى. ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ، ءبىراز ۋاقىت جوق بوپ كەتكەن دارىگەردى كۇللى اۋىل بوپ شارباقتىڭ سىرتىندا كۇتىپ تۇرمىز. ءبىر ۋاقىتتا كۇلىمسىرەگەن بالاسى شىقتى-اۋ ايتەۋىر؟!
- قورىقپاڭىزدار! اپام شىنىندا ولمەگەن ەكەن. مەديتسينادا بۇنى “كلينيكالىق ءولىم” دەيدى. سيرەك بولسا دا كەزدەسەتىن قۇبىلىس. ءبىزدىڭ اپامنىڭ ءوزى دە سيرەك كەزدەسەتىن ادام ەمەس پە؟! ءسۇيىنشى، ەبتىبايامات ەنەلەرىڭىز ءتىرى!- دەگەنى؟! تۇرعانداردىڭ ءبارى سەنەرىن، نە سەنبەسىن بىلمەي سىلەيىپ قاپتى.
- سوندا قالاي؟! اپامنىڭ شىنىمەن ءتىرى بولعانى ما؟! – دەپ ەڭ الدىمەن جولدىبايدىڭ ءتىلى شىقتى.
- ءتىرى دەدىم عوي؟! كومۋدى كەشىكتىرگەنىمىز دۇرىس بوپتى. مەديتسينا بويىنشا بۇنداي ولىمگە ۇشىرايتىن ادامدار ۇزاق جاسايتىن بولادى. – دەپ دارىگەر قايناعا، قاپتاپ تۇرعان ادامداردىڭ جۇرەگىن ورنىنا تۇسىرە سويلەدى. سەنەر-سەنبەسىن بىلمەگەن ادامدار، بىرتىندەپ اۋلاعا كىرە باستادى.
- وي، قۇدايىم-اي، ولەتىن بولسا جونىمەن ولسە قايتەدى؟! ءسال بولماعاندا ءوزىمىز ءولىپ قالا جازدادىق قوي؟! – دەپ ەرنىن سىلپ ەتكىزگەن كۇلاننىڭ ءسوزى بارشاعا اسەر ەتىپ، ەستەرىن جيىپ، مىرسىلداپ كۇلىسە باستادى. نە كەرەك، جانازاعا دەپ جينالعان جۇرت، سويىلعان قويدىڭ ەتىن تۇگەلىمەن قازانعا سالدىرىپ، كۇلىپ-ويناپ، داستارحانداعى تاماقتى ءىشىپ-جەپ، ءماز-مەيرام بوپ ۇيلەرىنە تارقاستى.
- ءاي، دارىگەر بالا، ەندىگارى شەشەڭ ولەتىن بولسا، الدىمەن دۇرىستاپ ءولتىرىپ بارىپ بىزگە حابارىن بەر! – دەدى كۇلان جەڭەشەم تۇيرەپ كەتۋدى ۇمىتپاي.
- وي، جازعان-اي، قۇداي الماعان جانىن قولىمەن شىعار دەيمىسىڭ؟! كىسىگە ءولىم تىلەگەنشە، وزىڭە ءومىر تىلەسەڭشى، - دەپ كورشى ساليحا كەمپىر، كۇلاننىڭ ءسوزى جاقتىرماي، تىيىپ تاستادى.
- ە، اقىرى ولەدى ەكەن، جونىمەن ءولسىن دە؟! قايتا-قايتا سويا بەرەتىن مالى كوپ پا؟!- دەپ كۇلان جەڭەشەم دە قايتپاۋدا.
- جازعان-اۋ، سويىلىپ جاتقان ەبتىباياماتتىڭ ءوزىنىڭ باققان مالى ەمەس پە؟! سەنىڭ نەڭ كۇيدى وسى؟!- دەپ ساليحا كەمپىر ەرىندەرىن سىلپ ەتكىزدى.
- ءاي، جولدىباي، ءبىر قازان ەتپەن قۇتىلامىن دەپ ويلاما! ءجۇر، ۇيىڭە باستا! شەشەڭنىڭ ءتىرىلىپ كەتكەنىن جۋ! – دەپ، قۋانىشتان ءجۇز گراممدى تاستاپ العان جولدىبايعا تيىسە سويلەگەن كۇلان جەڭەشە، كورشى ابىسىنعا كوزىن قىسىپ قويدى. “قاشايىن دەپ تۇرعان كيىك ەدى” دەمەكشى، ءوزى دە سىنىققا سىلتاۋ تاپپاي تۇرعان جولدىباي، جەڭەشەسىنىڭ ءسوزى ءىلىپ الىپ، - ءاتتاسى، سىزدەن اياعاندى يت جەسىن؟! تاعى قايسىڭ بارسىڭ؟! ءايدا، ءبىزدىڭ ۇيگە كەتتىك! اپامنىڭ ءتىرىلىپ كەتكەنىن جۋامىز! – دەپ ىرجاڭ-ىرجاڭ ەتە قالدى.
- ءتايت ءارى؟! جۋعانى نەسى؟!- دەپ جاقتىرماعان شەشەسىنە; - ءاي، اپا، اقىرى ولمەدىڭ ەكەن، تىنىش وتىرا بەر. قورىققان مەن قۋانعان ءبىر دەگەندى ويلاپ تاپقان مەن ەمەس. تاك چتو، مىنا قىزدارىڭمەن اڭگىمەنى گويىتىپ، ءشايىڭدى ءىشىپ وتىرا بەرسەيشى. ءايدا قاتىن، كەتتىك ۇيگە! – دەپ ىڭعايلانىپ، شەتكە شىعا باستاعان بىرنەشە ادامدى ۇيىنە قاراي باستاپ الا جونەلدى.
- ءاي، كەلىندەر، ىدىس-تاباقتارىڭدى جۋىپ بولساڭدار بەرى كەلىڭدەر! مەنىڭ سەندەرگە ايتاتىن وسيەتىم بار،- دەگەن ەنەنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاي الماي، وشاق باسىندا جۇرگەن اۋىلدىڭ كۇللى قاتىن-قالاشى ەنە وتىرعان بولمەگە سىعىلىسىپ وتىرا باستادى.
- مىنا، قويلىبايجاننىڭ ايتقانى شىنىندا راس بولار. (قويلىباي - دارىگەر بالاسىنىڭ اتى) مەن شىنىمەن و دۇنيەڭە بارىپ كەلدىم.
- نە دەيدى؟! و دۇنيەنى شىنىمەن كورىپ كەلدىڭ بە؟! – دەپ ساليحا كەمپىر ەرىندەرىن سىلپ ەتكىزدى.
- ە، بارىپ كەلمەگەندە، ەكى كۇن بويى شوشقا تاعالادى دەيسىڭ بە؟! – دەپ، ساليحانىڭ ءسوزىن جاقتىرماعان ەنە، كەلەسى قويىلاتىن سۇراقتىڭ جولىن كەسە، ءامىرلى ۇنمەن اينالاسىن تىيىپ تاستادى. ەكى كەمپىردىڭ سوزىنە كۇلەر-كۇلمەسىن بىلمەگەن ايەلدەر، ءبىر-ءبىرىنىڭ ساندارىن شىمشىسىپ، جاستار جاعى شىداي الماي مىرسىلداسىپ جاتتى. نە دە بولسا ءالىپتىڭ اياعىن باققان كەكسە ابىسىندار جاعى، جاستارعا كوزدەرىن الارتا قويدى. مىنا كوزدەردەن جاقسىلىق شىقپاسىن بىلەتىن كەلىندەر جاعى، اۋىزدارىن ورامالدارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، يىقتارىن ءۇنسىز بۇلكىلدەتىپ، كوزدەرىن جەرگە سالىستى.
- ءۇيىباي، سويلەسەك تە بالەگە قالامىز، - دەپ ساليحا كەمپىر جىعىلعىسى كەلمەگەن راي تانىتىپ، - و زامان دا، بۇ زامان و دۇنيەدەن قايتىپتى دەگەندى قۇلاعىم ەستىسە كەسىپ بەرەيىن. و نەسى-ەي، ءارى؟!
- سەن الدىمەن تىڭدا. كەرەڭ قۇلاعىڭ كىمگە ءدارى دەيسىڭ؟! وسى كۇنى اركىم ءوز قۇلاعىنا زورعا يە بوپ جۇرگەندە، سۋىرىلا بەرمەي سوزگە جول بەرسەيشى، پاتشاعار-اۋ؟! الىگى قۇراندا ايتىلاتىننىڭ ءبارى راس. و دۇنيەدە سان مىڭداعان ادامداردى كوردىم.
- ءۇيباي، ءبىزدىڭ شال كوزىڭە تۇسپەدى مە؟!- دەگەن ساليحا كەمپىردىڭ سوزىنە وتىرعاندار ەرىكسىز مىرس ەتە قالىستى. ء–ۇيباي-اۋ، «ادامداردى كوردىم» دەگەن ءوزى عوي. كىم بىلەدى، مەنىڭ شالىم جاقىندا كەتىپ ەدى، ءالى شىلي ۇزاي قويماعان شىعار دەگەنىم عوي؟- دەۋى سول ەكەن، وتىرعاندار قىران-توپان كۇلكىگە باتتى.
-اينالايىن، كوپجاساعىر، ءسوزىمدى بولمەي وتىرشى، - دەپ ساليحا كەمپىرگە الايا قاراعان ەبتىبايامات ەنە ءسوزىن جالعاستىردى. - توزاق وتىن كورمەدىم. ءبىر ادامنان “توزاق وتى بار دەۋشى ەدى، ول قايدا؟!” دەپ سۇراپ ەدىم، - توزاق دەگەنىمىز جەر بەتىندەگى تىرشىلىك. جەر بەتىندە تىرشىلىك ەتىپ جاتقان ءتىرى پەندەنىڭ بارلىعى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇرەسىپ، ءبىرىن-ءبىرى اتىپ، باسا-كوكتەپ جاتادى. تىپتەن كۇناھار ەمەستەردىڭ ءوزى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن تيتىقتاپ كۇرەسەدى. ال، مۇندا ونداي توزاق جوق. بارشا ادام تەڭ، قينالماستان ءومىر سۇرەدى. – دەدى.
- ءۇيىباي-ي، سوندا الىگى باس كەسەرلەرىڭ دە جۇماققا بارادى ما نە؟!- دەپ ساليحا كەمپىر بەرىسكىسى كەلمەي، شانشي سويلەپ،- كىسى ءولتىر دە جۇماققا اندەتىپ بارا بەر دەسەيشى؟!
- ءاي، كورسوققان، سەن الدىمەن ادامنىڭ ءسوزىن اياعىنا دەيىن تىڭداسايشى! سول كىسى ولتىرگىشتەرىڭ وڭايلىقپەن ولتىرە سالادى دەيمىسىڭ؟! سونىڭ ءوزى ازاپ ەمەس پە؟! ءسوزىمدى بولە بەرمەي تىڭدا! – دەپ، ەنە ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى. – ءبىر سۇمدىعى، ەكى اياقتى، ءۇش اياقتى مالداردى كوپ كوردىم.
- كوتەك؟! نە دەيدى تاعى دا؟! – دەپ ساليحا كەمپىر بەتىن وڭدىرماي شىمشىپ الدى.
- دەيتىنىم سول، بىزدەر پەندە بولعان سوڭ، قۇدايىعا ارناعان مالدىڭ كەيدە ءبىر اياعىن، كەيدە ەكى اياعىن قازانعا سالماي، الىپ قالىپ جاتامىز عوي؟! سونىمىز ۇلكەن كۇنا ەكەن. سول اياقتارى و دۇنيەدە كەم بولىپ، ازا تۇتىپ، قاسىرەت كەشەدى ەكەن. سوندىقتان شىراقتارىم، قۇدايىعا اتاعان مالدارىڭنىڭ باقايىنان باسقاسىن تۇگەلىمەن قازانعا سالىڭدار. ساۋاپ بولادى. ەرتەڭ ءوزىڭنىڭ الدىڭنان ءبۇتىن بوپ قارسى الادى. سوسىن، كورشىگە بەرگەن كۇكىرت پەن تۇزدى قايتارىپ الماڭدار. جولى اۋىر بولادى ەكەن. نان بەرەتىن بولساڭ جارتى ەمەس – بۇتىندەي بەر. ساۋابى بۇتىندەي قايتادى ەكەن. ايتپاقشى، و دۇنيەدە بەتى قاپ-قارا بوپ جۇرگەندەردى دە كوردىم.
- نەگرلاردى كورگەن شىعارسىڭ،- دەپ ساليحا كەمپىر قىستىرىلا قويدى.
- جوق. كىسىنىڭ ەڭبەگىن ناحاقتان جەگەندەر، بالا الدىرتقاندار مەن كىسى ولتىرگەندەردىڭ بەتتەرى قارايىپ كەتەدى ەكەن. مىنە، مەنىڭ كورگەندەرىم وسى، شىراقتارىم. ۇلگى ەتىپ الساڭدار – عيبادات، الماساڭدار – ايتۋ مەنىڭ پارىزىم.- دەپ ەنەي وتىرعاندارعا بارلاي قارادى.
- ايتقاندارىڭ شىن بولسا، ءوز باسىم جۇماقتان ءبىر-اق شىعاتىن بولدىم عوي؟! سەگىز بالانى توپىرلاتىپ تۋدىق، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاپ كورگەن ەمەسپىن، قۇدايعا شۇكىر.- دەپ ساليحا كەمپىر، جان-جاعىنا ماڭىزدانا قارادى. ەنەنىڭ اڭگىمەسىن ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان القا جۇرت، اركىم ءوز پىكىرىن ورتاعا ساپ دۋىلداسا باستادى.
- ءۇيىبى-اي، مىنا جۇگەرمەككە نە كورىنگەن؟! – دەگەن تابالدىرىققا تاياۋ، قابىرعاعا ارقاسىن سۇيەپ وتىرعان ناسىباي ساتاتىن ابىسىننىڭ سوزىنەن، وتىرعان القا توپ ەسىككە قاراي جالت بۇرىلىستى. ەسىكتى كەرىپ، ىقىلىق اتىپ، ىرجيعان جولدىباي تۇر؟!
- كوتەك، مىنا نەمە تويىپ العان با؟!- دەگەن ساليحا كەمپىردىڭ ءسوزى كاپەرىنە كىرەر ءتۇرى جوق. قوياننان تىگىلگەن قۇلاقشىنى جەلكەسىنە قاراي ىسىرىلىپ كەتىپتى.
- جولدىبايجان، مىنا تۇرىڭە جول بولسىن؟! – دەگەن قاراعاندىدان كەلگەن ۇلكەن اپكەسىنىڭ داۋىسى شىققانى سول ەكەن، تاپ سول سوزدەردى كۇتكەن جانشا; - ي-ي...اتتەسى؟! ابدەن كۇلكى بولدىم-اۋ، اتتەسى؟! – دەپ ەڭىرەپ قويا بەردى.
- ءاي، بىلجىراعان نەمە، قايداعى كۇلكى ايتىپ تۇرعانىڭ؟! – دەگەن شەشەسىنىڭ ءسوزى مايعا وت قۇيعانمەن بىردەي بولدى.
- اتتەسى-اي...ءوزىڭ عوي؟!.
- مەن نە عىپپىن؟!
- نە عىلمادىڭ سەن، ا؟! اتتەسى-اي؟!. جۇرتتىڭ شەشەسى ءبىر-اق رەت ولەدى، مەنىڭ شەشەم...تىم بولماسا جوندەپ تە ولمەدىڭ عوي؟!- دەپ سالسا بولا ما؟! وتىرعان جۇرت اڭىرايىسىپ، كۇلەيىن دەسە ەنەدەن باتا الماي، كۇلمەيىن دەسە جولدىبايدىڭ شىن نيەتىمەن ەبىل-دەبىلى شىققان ءتۇرى جىنداي ءتۇرتىپ بارادى. اقىرى جاقىندا تۇسكەن جاس كەلىننىڭ شىداي الماي كۇلىپ جىبەرگەنى سول ەكەن، وتىرعاندار تۇگەل شۋ ەتىپ كۇلكىگە باستى.
- نەمەنەمە كۇلەسىڭدەر سەندەر، ءا؟! ۇرشىق باس كەمپىر ءولدى مە؟! - ءولدى. قاۋىنشى كەمپىر ءولدى مە؟! - ءولدى. ەشقايسىسى قايتا تىرىلگەن جوق. ادام عۇساتىپ جابىلىپ كومدىك پە؟! – كومدىك. اپا-اۋ، سەنىكى نە، ا؟! جۇرتقا نە بەتىمدى ايتامىن؟! – دەپ تابالدىرىققا وتىرا عاپ سولقىلداعان جولدىبايدىڭ سوزىنە نامىستانعان اپكەسى;- مىنانىڭ ەسى دۇرىس ەمەس. اقىلىن – اراققا سالعان اقىماق؟! – دەپ داۋىسىن قاتقىلداتا باستاعانى سول ەكەن، قۇلاقشىنىن قولىنا ۋماجداعان جولدىباي; - ەي، اپكە، مىنا اپامدى كەشە كومىپ تاستاعاندا عوي، ەشتەڭە جوق ەدى. سەن عوي، “ويباي، مەن بارعانشا كومبەسىن” دەپ بەتباقتانعان. ال، ەندى نە بولدىق؟! اقىرى كومدىرمەگەن ەكەنسىڭ، شەشەڭ انە، كەرەك بولسا ارقالاپ كەت. – دەپ ەڭىرەگەن كۇيى ۇيدەن شىعا جونەلدى. ءىنىسىنىڭ سوزىنە جۇرتپەن بىرگە كۇلمەسكە لاجى قالماعان اپكەسى، باسىن شايقاپ، امالى قۇرىپ، - وي، تەنتەك، كىشكەنتايىنان بەتىنەن قاقپاي وسىرگەننىڭ جازاسىن جاقسىلاپ كورسەتتى-اۋ؟! قاپ، وسىدان قولىما تۇسەرسىڭ؟! – دەپ، قاسىندا ءتۇرى بوزارىپ كەتكەن شەشەسىنىڭ اياعىن قىمتاي ءتۇستى. ەنە بايعۇس بالاسىنىڭ سوزدەرىنەن نازارى ءپاس بوپ، ءتىپتى، جىنىنا تيگەن ساليحا كەمپىردى تيۋدى ۇمىتىپ، ەسىككە قاراپ، ءۇنسىز قالدى.
- ءۇيىبا-اي، وسى نەمە بالا كۇنىندە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ الدىنداعى جيدەك اعاشىنان توبەسىمەن شانشىلىپ قۇلاعان ەدى. سول كەزدە ميى شايقالعان عوي جوباسى. ءاي، كەلىندەر، نەمەنەمە جىرتاڭداپ وتىرسىڭدار؟! ومىرلەرىڭدە ىشكەن ادامدى كورمەپ پا ەدىڭدەر؟! بارىڭدار، تىرلىكتەرىڭدى ىستەڭدەر؟! – دەگەن ساليحان كەمپىر، وتىرعان ايەلدەرگە شۇيلىگە ءتيىستى. وزدەرىنە دە وسى ءسوز كەرەك بوپ وتىرعان ابىسىندار، ءبىرىن-ءبىرى يتەرمەلەسىپ، بولمەدەن اتىپ-اتىپ شىعىستى. سىرتقا شىعىسىمەن قىرىلا كۇلگەن ءبىر جان؟!. شىركىن، اۋىلدىڭ قاريالارى قانداي مەيىرىمدى دەسەڭشى؟! سول ساليحا كەمپىرگە ەبتىبايامات ەنەنىڭ تىزەسى قانشاما رەت باستا دا، قيىن ساتتە ابىسىننىڭ شوتىن سوعىپ، جاستار جاعىن جونگە سالىپتى-اۋ؟..جاماندىققا قيسا دا، ولىمگە قيمايتىن اۋىلدىڭ دارحان مىنەزى تىرشىلىكتىڭ تۇعىرىنداي ەكەن-اۋ؟! جاينانىڭ كۇيەۋى قىزمەت بابىمەن قالاعا اۋىسىپ، ءۇي-ورمانىمەن كوشىپ، وسىندا كەلگەن بولاتىن. سودان بەرى دە تالاي ۋاقىت ءوتىپتى. كەيدە جازعى دەمالىستا ەلگە بارىپ قايتاتىندارى بار. كونەكوز ابىسىنداردىڭ كوبىسىنىڭ كوبەسى سوگىلىپ، و دۇنيەلىك بولدى. جاستار جاعى ونشا كوپ سىرلاس ەمەس. بۇرىنعىشا كىرىسىپ كەتە المايدى ەكەنسىڭ. سول كەزدە، باياعى، كەلىن بوپ تۇسكەن جىلدارىن ساعىنىپ، كوزىنە جاس كەلەدى. “ابىسىن-اجىن” دەگەن ءسوزدى قانداي ادەمى ەتىپ تاپقان؟! ابىسىنداردىڭ تاتۋلىعى ءوز الدىنا ءبىر داستان. ءبىر ۇيگە كەلگەن قوناقتى، كۇللى اۋىل بوپ كۇتىپ الاتىن كەزدەرى شە؟! ءوز ۇيىنە كەلگەننەن بەتەر قوناق كۇتىسىپ، سوڭعى ىدىس-اياعىنا شەيىن جۋىسىپ، قاۋقىلداسىپ ترقاساتى ەدى. ءبىر قىزىعى، ەش بۇيرىقسىز-اق ارقايسى ءوز جۇمىسىن ساعاتتىڭ تىلىندەي سارتىلداتىپ اتقارىپ جاتقانى. كەلە سالا اركىم وزىنە لايىق جۇمىستى تاۋىپ الا قوياتىن. داستارحاندى اسەمدەپ جاساۋ مەن سالات دايىنداۋ جاعى جاينانىڭ ۇلەسى بولاتىن. ءداۋ قارا قازانعا ەت اسۋ، بابىمەن ءپىسىرۋ كۇلان جەڭەشەنىڭ ەنشىسى بولاتىن. ۇستىڭگى ەرىندەرى قايقىلاۋ بوپ بىتكەن، قىزىل شىرايلى، قىسىق كوز كۇلان جەڭەشەنىڭ مىنەزى شايپاۋ بولعانىمەن، ەت ءپىسىرۋدىڭ شەبەرى ەدى. پىسىرگەن ەتتەرى جۇپ-جۇمساق، شايناماي جەي بەرەتىندەي، بابىمەن پىسەتىن. اۋىلداعى توي بىتكەننىڭ ەتى تەك كۇلان جەڭەشەنىڭ قولىنان وتەدى. ءارتۇرلى بۇرىش، سارىمساق قوسىلىپ اينالدىرعان قازىنى ەش جارماستان بابىمەن پىسىرۋگە كەلگەندە، الدىنا جان سالمايدى. قازاقتىڭ داستارحانىنىڭ ءسانى قازى مەن جال-جايا ەمەس پە؟! كۇلان جەڭەشەنىڭ پىسىرگەن قازىسى جۇپ-جۇمىر بوپ، جارىلماي پىسەتىن. كەيدە جىنىنا جاقپاعان ابىسىندارىنىڭ ەتىن اسپاي كۇيدىرەتىن. امالدارى قۇرىپ جالىنىپ، باسىنا قىمبات ءشاي ورامالدارىن جاۋىپ، سومكەسىن تاتتىگە تولتىرىپ بەرىپ ءجۇرىپ ءيدىرىپ الىپ جاتادى. ءبيبىجان مەن اناركۇل جەڭەشەلەردىڭ پىسىرگەن باۋىرساقتارى مەن تابا ناندارى شە؟! كەنەت، ابىسىندارىنىڭ باۋىرساعىنىڭ ءدامى مەن تاندىر نانىنىڭ ءيسى جاينانىڭ مۇرنىنا كەپ، دىبىس شىعارماي جىلاپ جىبەرگەنىن بايقاماي قالدى. سوناۋ الىستا قالعان كۇندەردىڭ ساعىنىش ساعىمى جۇرەگىن قارىپ ءوتتى.
توي كۇندەرى ەرەكشە قىزىق بولۋشى ەدى. ەل-جۇرتتىڭ ءبارى جاسالعان ستولدا وتىرىپ تويلاپ جاتسا، ابىسىن-اجىن بىتكەن وشاقتىڭ باسىندا ەكىنشى تويدى قىزدىرىپ، دۋىلداسىپ جاتاتىن. كۇلان جەڭگەي وشاق باسىنداعى ابىسىنداردىڭ اساباسى. ءوزى توي-تومالاقتا شامالى ۇرتتاعاندى ءتاۋىر كورەتىن.
- ءۇيباي، وسىنداي تويدا ىشپەگەندە قايدا ىشەمىز؟! ءاي، ابىسىن، انا جارتىلىعىڭنان اكەل مۇندا. ايتپەسە قازىڭدى جارىپ جىبەرەمىن،- دەپ ءامىر بەرە باستايدى. سونشا ەڭبەكپەن تىعىلعان قازىنىڭ شەگىن جارىلعانىن كىم قالايدى دەيسىڭ؟! – ويباي، جارا كورمە، ءبىر جارتى تۇگىلى قوس جارتىنى بەرەمىن،- دەپ ابىسىن بايعۇس جارتىلىقتارىن الىپ جەتەدى. ۇلكەندەر جاعى كەسەگە قۇيىپ ءىشىپ قارىق بوپ جاتادى. جاستار جاعى يمەنىپ، ءشاي ىشكەندەرىن، ابىسىندارىنىڭ ءازىل-وسپاعىن ەستىگەندەرىنە ءماز. كەي-كەيدە ازداۋ بوپ قاپ جاتسا، ابىسىندار جاعى قويماشىعا جاينانى جۇمسايتىن. – سەن بارساڭ بەرەدى. ءبىز بارساق انا سۋشى قايناعانىڭ بار جەرى تىرىسىپ قالادى،- دەسىپ ورتادان بۇنى جىبەرەدى. ادەتتە اۋىلداعى تويدىڭ قويماسىن ۇستايتىن “قويماشى” بولادى. ول قىزمەتتى ءوزى ىشپەيتىن، كورىنگەنگە قويماداعى اراق پەن تاماقتى تاراتىپ جىبەرمەيتىن سەنىمدى ادامدى تاعايىندايدى. كوبىنە وسى سۋشى قايناعا اۋىلداعى تويدىڭ قويماسىن ۇستايتىن. ىسكە جاراعانىنا ءماز جاينا، تويدىڭ قويماسىن باسقارىپ وتىرعان قايناعاسىنا بارىپ، - كوكە، بىزگە ءبىر جارتىلىق بەرىڭىزشى، - دەيتىنىن قايتەرسىڭ؟! سۋشى قايناعا اۋىلعا وزەننەن سۋ بۇرادى. جازدى كۇندەرى جۇمىسى وتە ماڭىزدى. اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس. ءوزى سونىسىنا ماقتانىپ، قاشان كورسەڭ شىرەنىپ جۇرگەنى. بىراق، جايناعا پەيىلى وتە دۇرىس. كەيدە جاينا وتىنە قالسا، باقشاسىنا سۋدى كەزەكسىز بۇرىپ بەرەتىن. ەندى كەپ كەلىننىڭ مىنا وتىنىشىنە نە ىستەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ قالعان قايناعاسى، جاينانىڭ ءوتىنىشىنىڭ ارتىندا قاپتاعان ابىسىنداردىڭ تۇرعانىن سەزدى عوي دەيمىن. – ا؟! ءوي، ورىس كەلىن، ءما، الا عوي؟! – دەپ ءبىر شولمەكتى جاينانىڭ قولىن ۇستاتا سالدى. الدىنداعى فارتۋگىنە شولمەكتى وراپ العان جاينا، دۇنيەنىڭ ءتورت قۇلاعىن ۇستاعان جانشا، ابىسىندارىنىڭ الدىنا ورالعان شولمەكتى ماڭىزدانا قويادى. ابىسىندار جاعى، - ويبۋ، ورىس كەلىن-اۋ، سەن بارساڭ قولىڭدى قايتارمايدى دەگەنىمىز قانە؟! كوپ جاسا، ەگىز تاپ! – دەسىپ دۋىلداسىپ، شولمەكتى جاعالاتا باستايدى.
بىردە، قايماق الىپ ەنەسىنىڭ ۇيىنە بارا قالسىن. ەنەسى ادەتتەگىسىنشە سارى ساماۋرىننىڭ قاسىندا ءشاي ءىشىپ وتىر ەكەن.
- ءاي، ەبتىبايامات كەلىن، كەلگەنىڭ جاقسى بولدى عوي؟! وسى ءشايى قۇرعىردى ىشەردە وسى ۇيدەن جان ادامدى تاپپاي قور بولامىن. اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ ىشكەن شايعا نە جەتسىن؟! – دەپ جايناعا قايماق قاتقان قويۋ بۇيرا ءشايىن قۇيىپ جاتىپ. - الىگى زۋىلداق ەنەڭ قالاي، امان با؟!
- امان اپا، امان.ءوزىڭىز قالايسىز؟ – دەپ ەنەسى ۇسىنعان كەسەنى الىپ جاتىپ، - بۇگىنگى قايماق ءسال سۇيىقتاۋ ەكەن. سوندا دا الا سالدىم.
- ە...وسى كۇنگى وكىمەتتەر تاماقتى ارلەۋدى ءبىلىپ الدى عوي. مايىنىڭ جارتىسى – ايران، قايماعىنىڭ جارتىسى – اشىپ كەتكەن ءسۇت. سونى ىشكەن بالا نە وڭار دەيسىڭ؟! – دەپ، جاينا بەرگەن قايماق تولى بانكەنىڭ قاقپاعىن اشىپ، كەسەگە قۇيىپ جاتىپ، - مىنا جارىقتىق قايماق ەمەس – ءسۇت قوي؟!
- سونى ايتامىن-اۋ، وسى كۇنى اۋزىمىز تۇششىپ قايماق جەي المايتىن بولدىق.- دەدى جاينا قايماقتىڭ سۇيىقتىعىنا تاپا ءبىر ءوزى كىنالى جانشا كەشىرىم سۇراي سويلەپ جاتىر.
- بەرگەنىڭە قۇداي بەرەكە بەرسىن، شىراعىم. سەن بار عوي، - دەپ، كوزىن جۇما قويعان ەنە كوز الدىنان كينو كورىپ وتىرعان جانشا ەلىرە سويلەپ،- سەن شىراعىم، قۇداي قالاسا گەنەرال بولاسىڭ. ەكى يىعىڭدا ەكى پاگون. الدىڭنان اقشا دەگەن سۋداي اعىلىپ جاتادى. ءاۋمين؟! – دەپ بەتىن سيپاپ، باتا بەردى. ەنەسىنىڭ ءسوزىن نەگە جورىرىن بىلمەگەن جاينا، نە دە بولسا جامان ءسوز ايتىلعان جوق دەگەن ويمەن بەتىن سيپاي سالدى. سول كەزدە كۇلكىسى كەلگەن بولجامنىڭ، وسى كۇنى جۇزەگە اسارىن بىلسەيشى؟! گەنەرال بوپ پاگون تاقپاعانىمەن، بىلدەي فيرمانىڭ پرەزيدەنتى. كۇن سايىن قوماقتى سوماعا قول قويادى. جارىقتىق ەنەسى وسىنى كورگەن ەكەن-اۋ؟! ەنەسىنىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن ىشتەي سەزەتىن. سويتكەن ەنەسى ايگىلى قىسقى وقيعادان سوڭ ەكى جىلدان كەيىن دۇنيە سالدى. دۇنيە سالعانىنىڭ ءوزى بۇكىل اۋىلعا اڭىز بولدى. مامىراجاي كۇز ايىنىڭ العاشقى كۇندەرى بولاتىن. بالا بىتكەن مەكتەپكە بارىپ، ابىر-سابىر بوپ جاتقان كەز. ەڭ كەنجە نەمەرەسىن مەكتەپكە جەتەلەپ اپارعان ەنە، جەكسەنبى كۇنگە كۇللى قۇدا-قۇداعيىن، جەكجات-جۇراتىن قوناققا شاقىرادى. ءنان سەكتى سويدىرىپ، داستارحان جاساتىپ، ابىسىن-اجىن بىتكەندى تۇگەلىمەن جينايدى. نە سەبەپتى ەكەنى ەشكىمگە بەلگىسىز. شاقىرعاننان كىم قالسىن؟! تايلى-تاياعىنا دەيىن قالماي شاقىرعان قوناقتارى تۇگەلىمەن جينالادى. ەت جەلىنىپ، سورپا ءىشىلىپ، ارتىنان سارى ساماۋرىننىڭ ءشايىن ءىشىپ بولعان كەزدە ەبتىبايامات ەنە ءسوز باستادى.
- اينالايىن، اعايىن؟! بۇل – مەنىڭ سوڭعى رەت سەندەرگە اس بەرۋىم. ەرتەڭ مەن - ولەمىن.- دەي بەرگەنى سول ەكەن; - كوتەك؟! مىناۋ نە دەپ دالباسالاپ وتىر؟! ءاي، كوكسوققان، سەن نەمەنە قۇدايمەن كەلىسىپ الىپ پا ەڭ؟! – دەپ قاسىندا وتىرعان ساليحا كەمپىر ەرىندەرىن سىلپ ەتكىزدى.
- و جاعىن قازبالاپ قايتەسىڭ؟! بىلگەننەن سوڭ ايتامىن دا. ءسوزىمدى بولمەي، تىڭدا. اگاراكي ارالارىڭدا ءتىلىم تيگەندەرىڭ بار بولسا كەشىڭدەر. بالا-شاعام، كەلىندەرىم سەندەرگە دە ريزامىن. ىشكەنىم – الدىمدا، ىشپەگەنىم – ارتىمدا بولدى. مەن بارىڭە ريزامىن. سەندەر دە ريزا بولىڭدار. – دەپ سالدى. وتىرعاندار نە ايتارىن بىلمەي، ءبىر-بىرلەرىنە باجىرايا قاراستى.
- ءوي، قويشى اپا؟! الدىمەن جوندەپ ءولشى. تاعى ءتىرىلىپ كەتسەڭ نە ىستەيمىز؟! – دەپ جولدىباي ىرجالاڭ ەتە قالدى.
- اپا، وسى ءسىز-اق جۇرەگىمىزدى جىلدا ءبىر ۇشىرىپ وتىرماساڭىز بولماي ما؟!- دەپ دارىگەر بالاسى دا قوسارلانىپ جاتىر. – ادام دەگەن قاشاندا جاقسى ءسوز ايتۋى كەرەك. جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس دەگەندى ءوزىڭ ءجيى ايتىپ وتىرۋشى ەڭ. قايداعىنى شاقىرماي وتىرىڭىزشى.
- ءيا دەيمىن-اۋ، اپا، ءالى كەشە عانا مەكتەپكە اپارعان اينۇرىڭىزدىڭ تويىندا باس قۇداعي بوپ توردە وتىراسىز. – دەپ كەلىنى دە قىستىرىلىپ، ەنەسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ جاتىر.
- نەشاۋا، ءبىزدىڭ اپام قايتادان ءتىرىلىپ كەتەدى. اتتەسى، وسى جولى قورادا بايلاۋلى تۇرعان، ەكى مۇرنىنان ەسەك قۇرتى ءتۇسىپ تۇرعان تانامدى سويامىن. ءسويتىپ، ارتىنان توي جاسايمىز.- دەپ جولدىباي، ءوز سوزىنە ءوزى ءماز بولا كۇلدى.
- جولدىبايجان، بۇل جولى تىرىلمەيمىن. وسى وتىرعان القا توپ تارقاماي، ەرتەڭ ساسكەدەن قالدىرماي جامباسىمدى جەرگە تيگىزىڭدەر. شالىمنىڭ قاسىنا جەرلەڭدەر.- دەپ نىعىزداي سويلەدى. بۇل ءسوزى ءجاي ءسوز ەمەس ەكەنىن وتىرعاندار تۇگەل قابىلداعانداي ءۇنسىز قالدى. - ءاي كەلىن، مونشانى قىزدىر. مەنى جاقسىلاپ شومىلدىرىڭدار،- دەپ ءامىر بەردى.
- ءۇيىباي، شىنىمەن ولەتىنىڭ راس بولسا، تىم بولماسا كورىسىپ قالايىق تا؟! – دەگەن ساليحا كەمپىردىڭ ءسوزىن نەگە جورىرىن بىلمەگەن جيىلعان قاۋىم، جاقتىرماعانداي قاباق تانىتتى. – ءۇيىباي، مەنىكى ءجاي اشەيىن، شىنىمەن ولە قالسا، تىم بولماسا قوشتاسىپ قالايىن دەگەن دالباسا عوي.- دەپ ءوز ايىبىن جۋىپ-شايعان ساليحا كەمپىر كەمسەڭدەي باستادى.
- ءاي، ساليحا، وسى ەكەۋمىز قىز كۇنىمىزدەن بەرى كەلەمىز. قاراپ وتىرسام اناۋ ايتقان ارتىق سوزگە كەلمەپپىز. سەن باتشاعاردىڭ مەنىڭ شالىما كوزىڭدى ويناتقانىڭدى كەشتىم. – دەپ قۇرداسىنا مەيىرلەنە قارادى.
- ءۇيىباي-ي، سەن نە دەپ ساندىراقتاپ وتىرسىڭ؟! شالىڭنىڭ ءوزى شاۋجايىما جارماسا بەرۋشى ەدى عوي؟! قايتا، تىيىپ تاستادىم ەمەس پە؟! – دەپ ساليحا كەمپىر، سوت الدىندا تۇرعانداي اقتالىپ، وتىرعانداردان قىسىلعاننان بەتىن شىمشىپ.
- تانا كوزىن سۇزبەسە، بۇقا – ءجىبىن ۇزبەس. قۇرىسىن، ولەر شال الدەقاشان ومىرەم قاتقان. ءوزىم بولسام مىنە، ءدام-تۇزىم تاۋسىلىپ وتىر. سەنىڭ ءالى ءومىرىڭ بار. سوندىقتان مەن كەشتىم. تىزەم باتسا – سەن دە كەش.- دەپ ەنە اڭگىمەگە ءتۇيىن قويا سويلەدى. قارسى جاۋاپ قاتۋعا ساليحا كەمپىردە قاۋقار قالمادى بىلەم، ورامالىنىڭ ۇشىمەن اۋزىن باسىپ، وكسىپ-وكسىپ جىبەردى. ەكى قۇربىنىڭ ءبىر-ءبىرىن قيماي وتىرعاندارىن تۇسىنىسكەن جۇرت، ءۇن-ءتۇنسىز وتىرىپ قالدى.
نە كەرەك، مونشاعا شومىلىپ، نەمەرەسىنە اياق-قولدارىنىڭ تىرناعىن الدىرتىپ، شاشىن قوس بۇرىم عىپ ادەمىلەپ ورگىزگەن ەنە، تازا كيىمدەرىن كيىپ، توسەگىنە جاتادى. ادەتتەگىشە قاسىنا جاتقىسى كەلگەن نەمەرەسىنە، - قورقىپ جۇرەگى ۇشىپ كەتەر. بۇگىن جەكە جاتايىن.- دەپ رۇقسات بەرمەي قويادى. - الىگى مولدا قايدا؟! مەنىڭ اقىرەت قۇرانىمدى قايتارسىن.- دەپ ءتور بولمەدەگى مولدانى شاقىرتىپ، دۇعاسىن وقىتتى. مىنە، عاجاپ؟! تاڭەرتەڭ شەشەسىن وياتۋعا قىزى بولمەسىنە بارسا...ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، ءسال جىمىيعانداي كەيىپتە ەنە مارقۇم ءۇزىلىپ كەتىپتى. ەگەر ءوز كوزىمەن كورمەسە مىنادايىن تاڭعاجايىپ قۇبىلىسقا سەنبەس ەدى. بارلىق اعايىندى جيناپ، ءوز قولىمەن اس بەرىپ، قوشتاسىپ، تۇلا بويىن تازالاپ كوز جۇمعان ەنەسىنىڭ ءولىمى اۋدان اسىپ، ايماققا اڭىز بولدى. رۋحى تازا، پاراساتى مول قايران ەنە، وسىلايشا، ءولىمىنىڭ ءوزىن ارتىنداعىلارعا وسيەتكە اينالدىرىپ ومىردەن وتكەن ەدى.
اباي.kz
