قىرعىز شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىربايانى وتە قىزىقتى قۇبىلىس - ازيالىق جانە ەۋروپالىق قاسيەتتەردىڭ قوسىندىسى. شىققان تەگى بويىنشا ءۋاليحانوۆ وزدەرىن شىڭعىسحان تۇقىمىمىز دەپ ەسەپتەيتىن قىرعىز اريستوكراتياسىنا جاتاتىن (ول 1830 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۋعان)*1. ول - قىرعىزدىڭ سوڭعى حانى ءۋاليدىڭ نەمەرەسى جانە ورتا ءجۇز قىرعىزدارىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋى ورىن العان كەزدە بيلىك قۇرعان ابىلاي حاننىڭ شوبەرەسى. شوقان قىرعىز دالاسىندا، قۇسمۇرىن (توبىل گۋبەرنياسى، پەتروپاۆلدان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي) مەكەنىندە تۋعان. مۇسىلمانشا ەسىمى - مۇحاممەد-حانافيا; شوقان - ەركەلەتكەن اتى. ول كەزىندە ءوز اكەسى ءبىلىم العان، قىرقىنشى جىلدارى كازاك اسكەري ۋچيليششەسىنەن كادەت كورپۋسى بولىپ وزگەرتىلگەن ومبى كادەت كورپۋسىندا وقىدى. شوقان ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەي كورپۋسقا ءتۇسىپ، 1853 جىلى وفيتسەر بولىپ شىقتى ء(وز قاتارلاستارىنان ءبىر جىل ەرتە ءبىتىردى، سەبەبى باسقا ۇلت وكىلى بولعاندىقتان ارناۋلى اسكەري عىلىمداردى تىڭداۋعا قۇقى بولمادى).

قىرعىز شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىربايانى وتە قىزىقتى قۇبىلىس - ازيالىق جانە ەۋروپالىق قاسيەتتەردىڭ قوسىندىسى. شىققان تەگى بويىنشا ءۋاليحانوۆ وزدەرىن شىڭعىسحان تۇقىمىمىز دەپ ەسەپتەيتىن قىرعىز اريستوكراتياسىنا جاتاتىن (ول 1830 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۋعان)*1. ول - قىرعىزدىڭ سوڭعى حانى ءۋاليدىڭ نەمەرەسى جانە ورتا ءجۇز قىرعىزدارىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋى ورىن العان كەزدە بيلىك قۇرعان ابىلاي حاننىڭ شوبەرەسى. شوقان قىرعىز دالاسىندا، قۇسمۇرىن (توبىل گۋبەرنياسى، پەتروپاۆلدان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي) مەكەنىندە تۋعان. مۇسىلمانشا ەسىمى - مۇحاممەد-حانافيا; شوقان - ەركەلەتكەن اتى. ول كەزىندە ءوز اكەسى ءبىلىم العان، قىرقىنشى جىلدارى كازاك اسكەري ۋچيليششەسىنەن كادەت كورپۋسى بولىپ وزگەرتىلگەن ومبى كادەت كورپۋسىندا وقىدى. شوقان ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەي كورپۋسقا ءتۇسىپ، 1853 جىلى وفيتسەر بولىپ شىقتى ء(وز قاتارلاستارىنان ءبىر جىل ەرتە ءبىتىردى، سەبەبى باسقا ۇلت وكىلى بولعاندىقتان ارناۋلى اسكەري عىلىمداردى تىڭداۋعا قۇقى بولمادى).

ول سول كەزدەگى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتقا اديۋتانت بولىپ تاعايىندالدى. شوقاننىڭ دامۋىنا ەڭ الدىمەن ونىڭ ءوز تابيعي دارىنى سەبەپ بولسا، ەكىنشى جاعىنان ومبى قوعامىنىڭ ءبىراز ءبىلىمدى ادامدارىنىڭ وعان وزگە ۇلت وكىلى رەتىندە ىقىلاسى اسەر ەتتى. گۋتكوۆسكيلەر، كاپۋستيندەر، مارقۇم س. يا. كاپۋستين ونىڭ ەڭ جاقىن دوستارى بولدى. گۋتكوۆسكي گۋبەرناتوردىڭ جولداسى، ءسىبىر قازاقتارى وبلىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان كەزدە، شوقانمەن اراسى جاقىنداي ءتۇسىپ، وعان قىرعىزداردى باسقارۋ تۋرالى جازبا دايىنداۋدى تاپسىردى1.

سول جىلدارى باتىس ءسىبىر ولكەسىن ارالاعان پ. پ. سەمەنوۆ شوقانعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ونى ەرەكشە تۇلعا دەپ تانىدى، ونىڭ بىلىمدىلىگىنە جانە تۇركىستان تۋرالى ادەبيەتتەردى كوپ وقىعانىنا تاڭقالدى. ءۋاليحانوۆ قازاناماسىندا ايتىلعانداي (پ. پ. سەمەنوۆتىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنە جازىلعان), 1858 جىلى (شىعىس تۇركىستانداعى ءۇزىلىسسىز تولقۋلار مەن كوتەرىلىستەر سەبەبىنەن باتىس ءسىبىر باسشىلىعى) «قاشعار جاعدايى تۋرالى جەرگىلىكتى جەردەن نانىمدى ماعلۇماتتار الۋ ءۇشىن جانە بۇل ءوزى ابدەن قولدان كەلەتىن، مۇمكىندىگىنشە جان-جاقتى زەرتتەپ، ءبىلىپ كەلەتىن، ورتالىق ازيانىڭ وسى بولىكتەرىندەگى ساۋدا جولدارىن زەرتتەۋ ءۇشىن سەنىمدى ادامدى اتتاندىرۋ قاجەت بولدى. تاپسىرما وتە قاۋىپتى بولدى، ونى ورىندايتىن ادام باتىل شەشىمدى، كورەگەن، بايقاعىش، سونىمەن قوسا تاتار ءتىلى مەن شىعىستىق سالت-ءداستۇردى ءبىلۋى كەرەك بولدى، سەبەبى ازيالىق كيىممەن ءجۇرۋ كەرەك ەدى». بۇل شارتتارعا ءۋاليحانوۆتان ارتىق ساي كەلەتىن ادام تابۋ قيىن ەدى. 1858 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ول سەمەيلىك باي سارت كوپەستىڭ كەرۋەنىمەن ەرتەرەكتە قاشعاردا ءومىر ءسۇرىپ، كەيىننەن رەسەيگە قونىس اۋدارعان وتباسىنان شىققان جاس سارت ساۋداگەر رەتىندە. ءالىم دەگەن اتپەن اتتاندى. ءۋاليحانوۆ شاشىن تاقىرلاپ العىزىپ، ازيالىقشا كيىنىپ، سەمەيدەن كەرۋەنمەن شىقتى. كەرۋەن قاشعارعا امان-ساۋ جەتتى، ال 1859 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازىرگى ۆەرنىي قالاسىنا ورالدى. قازانامادان: «بۇل ساياحات گەوگرافيالىق ەرلىك بولدى. ماركو پولو زامانىنان بەرى وسى قالادا ولتىرىلگەن باقىتسىز ادولف شلاگينتۆەيتتى ايتپاعاندا، قاشعارعا بىردە-ءبىر ەۋروپالىق كىرە العان جوق» - دەپ وقيمىز. شوقاندى ءوزى اتىن العان ءالىمنىڭ*2 تۋىستارى قارسى الىپ، وعان قۋانىپ، ونىڭ ورالۋ قۇرمەتىنە توي جاسالىپ، سۇلۋ قالىڭدىق تاۋىپ (جەرگىلىكتى سالت بويىنشا قالادا تۇرعان كەزدە) شوقاندى ۇيلەندىردى.

قاشعار ولكەسى بۇل كەزەڭدە ەندى عانا توڭكەرىستى باستان وتكەرگەن بولاتىن، ونى جاساعان كوتەرىلىسشى ياكۋب بەك2 ەدى، سوندىقتان ءورتتىڭ جالىنى ءالى باسىلا قويماعان. ءۋاليحانوۆ قاشعار الاڭىنان ادامنىڭ باس سۇيەگىنەن تۇرعىزىلعان پيراميدانى كوردى، تۇرعىندار سولاردىڭ اراسىندا شلاگينتۆەيتتىڭ دا باسى بار دەستى. قاشعارداعى بيلىك باسىنداعىلار ءالىم اتىن جامىلعان ورىس وفيتسەرى جاسىرىنىپ ءجۇر دەگەن حابار الدى، بىراق ول تىم كەش جەتتى: كەرۋەن رەسەيگە ورالىپ ۇلگەرگەن ەدى. قاشعاردان قۋعىنشىلار جىبەرىلىپ، الايدا ولار كەرۋەندى قۋىپ جەتە المادى، ول ورىس شەكاراسىنان ءوتىپ كەتتى.

شاماسى كادەت كورپۋسىنىڭ تاس قابىرعاسىنداعى ومىردەن باستاپ شوقاننىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلگەن بولار. ونى ءار جاز سايىن تۋعان جەرىنە جىبەرىپ تۇرعانىمەن، بىراق بۇل ساپارلاردان جيناعان كۇش-قۋات ول قىس بويى جوعالتقان دەنساۋلىعىن قالپىنا كەلتىرە المادى. قاشعار ساپارى اياقتالعاننان كەيىن ونى پەتەربورعا شاقىردى، بىراق استانانىڭ اۋا رايى مەن ءومىرى ونىڭ دەنساۋلىعىن ودان ءارى تومەندەتتى: ودان وكپە اۋرۋىنىڭ بەلگىسى تابىلىپ، دارىگەرلەر كەلەسى جىلى تۋعان دالاسىنا قايتۋعا كەڭەس بەردى. بۇدان كەيىن ول قىردا ءومىر ءسۇردى (كوكشەتاۋ وكرۋگىندە), قىستا ومبىعا بارىپ تۇردى. گەنەرال چەرنياەۆ تاشكەنتكە العاشقى ەكسپەديتسيا شىعارعان كەزدە، ءۋاليحانوۆ بۇل ساپارعا شاقىرىلدى، بىراق اسكەري جورىقتارعا توزبەي جانە گەنەرال چەرنياەۆپەن ءىس جۇرگىزۋ بارىسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىپ ۆەرنىيعا ورالدى. ونىڭ دەرتى مەڭدەپ (قۇلجا ولكەسىمەن شەكارالاس) قىرعىز اۋىلىندا 1864 جىلى 31 جاسىندا دۇنيە سالدى3.

ءۋاليحانوۆتىڭ باسپا بەتىندە جارىق كورگەن جازبالارى ساناۋلى عانا، ولار گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ باسىلىمدارىندا جاريالاندى: «جوڭعاريا وچەركتەرى» («جازبالار»، 1861 ج.، I II كىتاپ), «1858-59 جىلدارداعى التىشار نەمەسە قىتاي پروۆينتسياسى نان-لۋدىڭ (كىشى بۇحارا) التى شىعىستىق قالاسىنىڭ جاعدايى تۋرالى» (سوندا، ءىىى كىتاپ), 1868 جىلعى «گەوگرافيالىق قوعام حابارشىسىندا» ء(ىV ت. 2 ءبولىم) ءۋاليحانوۆتىڭ قاشعارعا ساپارى تۋرالى حابارلاندىرۋ باسىلعان*3.

بىراق ءۋاليحانوۆ جيناعان ماعلۇماتتاردىڭ ءبارى باسىلعان جوق. ونىڭ قولجازبالارى ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتتى4. «ورتا ازيا تاريحى، ەتنوگرافياسى جانە گەوگرافياسى جايلى ماتەريال جيناۋ ءۇشىن ءۋاليحانوۆ ەشنارسەدەن ايانبادى، - دەلىنگەن قازانامادا، - ءوز حالقىنىڭ اڭىز، اڭگىمە، پوەما، قيسسا-داستاندارىن مۇقيات جازىپ الدى، ومىرىنە قاۋىپ تونگەنىنە قاراماستان، ەسكى جادىگەرلەردى ساتىپ الىپ، كونە قولجازبالاردى جينادى... ءۋاليحانوۆ ءوز ەلىنە تەرەڭ ادالدىعىن ساقتادى، ول قازاق ءومىرىن ءسۇيدى، سونىمەن بىرگە باتىس وركەنيەتىن باعالاي الدى، ءوز حالقىنىڭ بولاشاعىن تەك رەسەي قاناتىنىڭ استىنان كوردى». ءۋاليحانوۆتى جاقسى بىلەتىن ادامدار ونىڭ اقىل-ويىنىڭ كەلىستىگى جانە باعىت-باعدارى جاعىنان ورىس باتىسشىلى بولعاندىعىن ايتادى: ول رەسەيدى شىن جاقسى كوردى، ونىڭ كەمشىلىكتەرىن كورە ءبىلدى، جاقسى ادامدارمەن بىرگە ونىڭ جاڭارۋىن شىن جۇرەكتەن تىلەدى. شوقان الپىسىنشى جىلدارداعى قوزعالىسقا قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ءدىني تۇرعىدان العاندا ول ەركىن ويشىل بولدى، بىراق ءوز حالقىمەن بايلانىسىن ۇزبەس ءۇشىن مۇسىلمان بولىپ قالدى.