ءوڭتۇستiك - قازبا بايلىقتارىنا دا باي ەكەنiن الدەقاشان مويىنداتقان ايماق. ولكەنiڭ وندiرiستiك-ەكونوميكالىق الەۋەتi مول. وراسان زور تابيعي قورلاردىڭ ءوزiن جەكە اڭگiمە ەتۋگە تۇرادى. ۋران قورى جونiنەن بiزدiڭ وبلىس قازاقستاندا بiرiنشi. سوزاق دالاسىنداعى كەنiشتەر الەم جۇرتىنا كەڭiنەن تانىمال. فوسفوريتتەر مەن تەمiر كەنi بويىنشا ايماق ءۇشiنشi ورىندا تۇر.

قاتتى پايدالى قازبالاردىڭ بالانستىق قورى مەن بولجامدىق رەسۋرستار جونiنەن وڭiردەگi جەر قويناۋىنىڭ بايلىعى 240 ملرد. اقش دوللارىنا تەڭ دەپ باعالانادى. اتاپ ايتقاندا، بiزدە بوكسيتتiڭ، تەمiردiڭ، ۋراننىڭ، قورعاسىن مەن مىرىشتىڭ، كومiردiڭ قورى مول.  سونىمەن قاتار، التىن مەن كۇمiستiڭ، ۆانادي مەن ۆولفرامنىڭ كەن ورىندارى دا بارشىلىق. وسى بارلانعان كەن ورىندارى مەن گەولوگيالىق بارلاۋ قۇرىلىستارىن يگەرۋ، بولجامدىق رەسۋرستاردى ونەركاسiپتiك ساناتتارعا وتكiزۋ جانە ولاردى وندiرiستiك نەگiزدە يگەرۋ ءۇشiن مامانداردىڭ ەسەپتەۋiنشە 2 ملرد. اقش دوللارى قاجەت ەكەن.

ءوڭتۇستiك - قازبا بايلىقتارىنا دا باي ەكەنiن الدەقاشان مويىنداتقان ايماق. ولكەنiڭ وندiرiستiك-ەكونوميكالىق الەۋەتi مول. وراسان زور تابيعي قورلاردىڭ ءوزiن جەكە اڭگiمە ەتۋگە تۇرادى. ۋران قورى جونiنەن بiزدiڭ وبلىس قازاقستاندا بiرiنشi. سوزاق دالاسىنداعى كەنiشتەر الەم جۇرتىنا كەڭiنەن تانىمال. فوسفوريتتەر مەن تەمiر كەنi بويىنشا ايماق ءۇشiنشi ورىندا تۇر.

قاتتى پايدالى قازبالاردىڭ بالانستىق قورى مەن بولجامدىق رەسۋرستار جونiنەن وڭiردەگi جەر قويناۋىنىڭ بايلىعى 240 ملرد. اقش دوللارىنا تەڭ دەپ باعالانادى. اتاپ ايتقاندا، بiزدە بوكسيتتiڭ، تەمiردiڭ، ۋراننىڭ، قورعاسىن مەن مىرىشتىڭ، كومiردiڭ قورى مول.  سونىمەن قاتار، التىن مەن كۇمiستiڭ، ۆانادي مەن ۆولفرامنىڭ كەن ورىندارى دا بارشىلىق. وسى بارلانعان كەن ورىندارى مەن گەولوگيالىق بارلاۋ قۇرىلىستارىن يگەرۋ، بولجامدىق رەسۋرستاردى ونەركاسiپتiك ساناتتارعا وتكiزۋ جانە ولاردى وندiرiستiك نەگiزدە يگەرۋ ءۇشiن مامانداردىڭ ەسەپتەۋiنشە 2 ملرد. اقش دوللارى قاجەت ەكەن.

م.اۋەزوۆ اتىنداعى وقمۋ تەحنولوگيالىق پاركiندە بولاشاعى زور يننوۆاتسيالىق جوبالاردىڭ تۇساۋكەسەر راسiمiندە بولعانىمىز بار. مۇنداعى عالىمداردىڭ قازبا بايلىقتاردى يگەرۋ جونiندەگi بiرنەشە iلكiمدi جوبالارىمەن تانىسىپ، تاڭ-تاماشا قالعانبىز. قاراپايىم عانا مىسال. بادام وزەنiندەگi قۇمنان قۇرىلىسقا جىلىنا 5 مىڭ توننا قۇرعاق قوسپالار دايىنداۋعا بولادى ەكەن.  ال، ونىڭ قورى شەكسiز.  لەنگiردەگi ساز بالشىقتى تىعىز توپىراقتان كەز كەلگەن عيماراتتىڭ قاسبەتiنە قالاناتىن ءتوزiمدi كiرپiش جانە چەرەپيتسا وندiرۋگە مۇمكiندiك بار.  ال، ونىڭ شيكiزات قورى 9 ملن. توننانى قۇرايدى. دەمەك، جىلىنا 30 ملن. دانا ءونiم الۋعا بولادى. ءوزiن-ءوزi التى جىلدا اقتاپ شىعاتىن جوبانىڭ قۇنى 2 ملرد. تەڭگەگە جۋىقتايدى. ءداۋبابا-بازالت كەن ورنىنداعى مينەرالدى ۆاتا جانە تاستى قۇيماعا سۇرانىس بولىپ تۇر. بۇل جوبانىڭ قۇنى 1.930 ملن. تەڭگەدەن اسادى.

لەنگiردەگi قوڭىر كومiر قورىنا جەراستى گازداندىرۋ تەحنولوگياسىن قولدانۋ ارقىلى 4 ملرد. تەكشە مەتر «كوگiلدiر وتىن» الۋعا مۇمكiندiك بار دەپ ەسەپتەيدi ماماندار. ەگەر شىمكەنتتەگi №3 جىلۋ ورتالىعىنىڭ جۇيەلi جۇمىس iستەۋiنە 490 ملن. تەكشە مەتر تابيعي گاز قاجەت ەكەنiن ەسەپتەسەك، ارزان وتىننىڭ قانشا ۋاقىتقا دەيiن جەتەتiنiن باعامداۋعا بولادى. ەگەر قۇنى 3,1 ملرد. تەڭگە تۇراتىن جوبا iسكە اسسا، جەتi جىلدا ءوزiن-ءوزi اقتايدى جانە بۇل جۇمىسقا 570 ادام قامتىلادى. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتiرۋگە بولادى. ەڭ باستىسى، ولاردى ۇقساتىپ، تيiمدi پايدالانۋدا بولىپ تۇر.

سوڭعى جىلدارى يiرسۋ كەن ورنىن يگەرۋ جونiندە دە از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. "وڭتۇستiك" الەۋمەتتiك-كاسiپكەرلiك كورپوراتسياسى ۇلتتىق كومپانياسى" اكتسيونەرلiك قوعامىنىڭ مالiمەتi بويىنشا اتالعان كەن ورنىندا "وڭتۇستiك قازاقستان تاۋ-كەن مەتاللۋرگيالىق كەشەنiن قۇرۋ" جوباسىن ازiرلەگەن "تاۋ-كەن مەتاللۋرگيالىق كومپانياسى" اق-ى قۇرىلتايشى بولىپ تابىلاتىن "قازاقستان مينەرالدىق رەسۋرستارى" تاۋ-كەن مەتاللۋرگيالىق كەشەنi" جشس-i مەن "وڭتۇستiك" اكك" ۇلتتىق كومپانياسى" اق-ى جۇزەگە اسىرماق. تەمiر كەنiنiڭ قورى بار iرi نىسان سانالاتىن يiرسۋدىڭ گەولوگيالىق قورى 327 ملن. توننانى قۇرايدى. جىلىنا 3 ملن. توننا رۋدا مەن 800 مىڭ توننا پروكاتتىق بولات وندiرiلەدi. شيكiزات ءجۇز جىلعا جەتەدi. تاۋ-كەن كەشەنi الداعى ۋاقىتتا بولات قۇيمالار، پروكات، مىس جەنتەگiن، قۇرىلىس ماتەريالدارىن، كۇكiرت قىشقىلىن دايىن ءونiم كۇيiندە شىعارۋعا قابiلەتتi. مۇنداي كولەمدە تاۋار شىعارۋدىڭ جوباسى 784 ملن. اقش دوللارىن قاجەت ەتەدi. 6 مىڭ ادام جاڭا جۇمىس ورنىنا تارتىلادى. شىمكەنت، تاراز، جاڭاتاس، قاراتاۋ، كەنتاۋ جانە وزگە اۋدانداردان دا جۇمىسشىلار شاقىرىلۋى ابدەن مۇمكiن.

2011 جىلدىڭ سوڭىندا باستالاتىن قۇرىلىستىڭ قر ەكولوگيالىق كودەكسiنە ساي مۇقيات جۇرگiزiلەتiنiنە سەندiرiپ وتىر. ودان قورشاعان ورتاعا، اۋاعا ەشقانداي زالال كەلمەيدi.

- يiرسۋ مەن ابايىل جەراستى كەن ورىندارىن يگەرەتiن يە تابىلعانىنا بiز دە قۋانىشتىمىز، - دەيدi تۇلكiباس اۋدانىنىڭ تۋماسى سايلاۋبەك اقىلبەكوۆ. - كەڭەستiك كەزەڭدە "قازاقستان ماگنيتكاسى" اتانعان تەمiرتاۋدا جۇمىس iستەگەن ازامات بۇل كاسiپتiڭ قىر-سىرىن جەتiك مەڭگەرگەن. ايتار قۇندى ويلارى مەن باعالى ۇسىنىستارى از ەمەس. الايدا، جەر قويناۋىنداعى بايلىقتى حالىق يگiلiگiنە جاراتۋىمىز ءۇشiن ەكولوگيالىق تالاپتاردى ساقتاي وتىرىپ، قاۋiپسiز جاعدايدا يگەرۋiمiز قاجەت. يiرسۋ تابيعاتى اسەم جەرگە ورنالاسقان. ار جاعى اقسۋ-جاباعىلى قورىعىنا تيiپ تۇر. سوندىقتان ونىڭ "شۋىن" دا، "شاڭىن" دا شىعارماي ءوندiرۋ جاعىن قازiردەن باستاپ مۇقيات ويلاستىرعانىمىز ءلازiم. ەڭ الدىمەن يiرسۋ جانە ابايىل كەن ورىندارىمەن قاتار، وبلىس اۋماعىندا 10-نان اسا تەمiر كەن ورىندارى وسى ۋاقىتقا دەيiن زەرتتەلiپ كەلگەنiن ايتايىق. ەگەر تولىق اقپاراتتاردى ەسەپكە الساق، جەر قويناۋىنداعى بايلىعىمىز ميلليارد تونناعا جەتiپ جىعىلار ەدi. تەمiر كەن بايلىعىن ەكولوگيالىق جانە قاۋiپسiزدiك جاعدايىندا ءارi ىسىراپسىز جاڭا تەحنيكامەن، وزىق تەحنولوگيامەن تاۋار ونiمدەرiن الۋعا دەيiن جەتكiزiپ، وڭدەپ الاتىن بولساق، بۇل بايلىعىمىز ءجۇز جىل ەمەس، بiرنەشە عاسىرعا جەتەتiنi انىق. سوندىقتان كەن ورنىن جوعارىدا ايتىپ وتكەن تالاپتارعا سايكەس يگەرۋ ءۇشiن عىلىمي ينستيتۋت اشىلۋى قاجەت.

2006 جىلى يiرسۋ تەمiر كەن ورنىنان اكادەميك سۇلەيمەن تiلەۋقابىلوۆتىڭ تەحنولوگياسىمەن لابوراتوريالىق، سوڭىنان جارتىلاي وندiرiستiك جاعدايدا رۋدادان تiكەلەي ەرەكشە تابيعي ليگيرلەندiرiلگەن مەتالل العانبىز. ەندi مۇنداي مەتالدى اكادەميك اعامىز ابايىل كەن ورنىنان دا زەرتحانالىق جاعدايدا كەن يەلەرiنە الىپ بەرiپ وتىر. بۇل جەردە تۇسiندiرە كەتەتiن بiر جايت، ەكi كەن ورنىنىڭ شيكiزاتى قۇرامى جاعىنان دا، ساپالىق جاعىنان دا بiر-بiرiنە سايكەس كەلە بەرمەيتiن ەرەكشەلiكتەرi بار. مiنە، سوندىقتان دا ءار كەن ورنىنىڭ ءوزiنiڭ سيپاتىنا قاراي شيكiزاتتاردى قازىپ، تاسىمالداۋدى، وڭدەۋدi, ولاردىڭ جاتقان جەر قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلiگiنە قاراي زەرتتەي وتىرىپ، قورشاعان ورتاعا، تابيعاتقا مۇمكiندiگiنشە زيان كەلتiرمەيتiندەي ەتiپ الۋىمىز قاجەت. سول سەبەپتi, قۇرىلاتىن ينستيتۋتتىڭ اتقاراتىن مiندەتi وراسان زور بولماق. بارلىق سالاداعى ماماندار دايارلاۋمەن قاتار، جەرگiلiكتi تەمiر كەنiن ءوندiرۋدiڭ عىلىمي جاڭا ەكولوگيالىق جانە قاۋiپسiز تەحنولوگياسىن زەرتتەپ، ونى وندiرiسكە ەنگiزگەن ابزال. مىسالى، يiرسۋدان باستاپ، وڭتۇستiكتەگi كەن ورىندارى بيiك تاۋ بەتكەيلەرi مەن شاتقالدارىندا، جەر قىرتىسىنىڭ تومەنگi بولiگiندە، كەي جەرلەردە 200-300 مەتر تەرەڭدiكتە جاتىر. وندiرiلەتiن تەمiر رۋدالارى اۋاعا رادياتسيالىق ساۋلە شاشپايدى. كەن ورنى ەڭ كوپ شوعىرلانعان يiرسۋدا جەراستى سۋلارى كوپتەپ كەزدەسۋi مۇمكiن. ارينە، ول قاۋiپ تە تۋعىزادى. وسىعان وراي، شيكiزاتتاردى قازىپ الۋ ادام كۇشiمەن ەمەس، جاڭاشا ويلاپ تابىلاتىن، ادام سىرتتان باسقارىپ باقىلاپ وتىراتىن روبوتتار ارقىلى جۇمىس iستەگەن ءجون. ينستيتۋت ءۇشiن جەرگiلiكتi مەتاللۋرگيالىق كومبيناتتى يگەرۋ جانە ونىڭ كەلەشەكتەگi جاڭا تەحنيكا، تەحنولوگياسىن زەرتتەپ، ولاردى وندiرiسكە ەندiرۋ پروبلەمالارى دا جەتكiلiكتi. مىسالى، اتموسفەراعا كومiر قىشقىل گازىن ەمەس، تازا وتتەگi مەن سۋتەگi جiبەرۋگە بولادى. اكادەميك س.تiلەۋقابىلوۆتىڭ وسىنداي تەحنولوگياسى بار.

نەگiزi, يiرسۋ كەن ورنىن تولىق يگەرۋ باستالعان كەزدە مەتاللۋرگيالىق كومبيناتتى لەنگiر قالاسىندا سالسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدi. بۇل ەكونوميكالىق جاعىنان دا تيiمدi. ويتكەنi, لەنگiردە وتىن قورى - كومiر ماسەلەسi دە وزiنەن ءوزi شەشiلگەلi تۇر.

سەرiكقالي جەكسەنباەۆ