ابايدىڭ ءتالىم-تاربيەسىن كورىپ، ءومىرىن بىلىممەن ورنەكتەگەن، الەم ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن جاتا-جاستانا وقىپ، پاراسات بيىگىنە شىققان، الاشقا العاش رەت «ۇجدان» فيلوسوفياسىن ەنگىزگەن ءھام الپىستان اسقان شاعىندا قۋ تىرشىلىك قىسپاعىنان قاشىپ، تۇران دالانى اڭساعان ءتۇز تاعىسىنداي تاقۋا عۇمىر كەشكەن، ادامزاتتىڭ اياۋلى اقىنى – شاكارىم قۇدايبەردىۇلى.

دانا حالقىمىز: «ءبىلىم – ينەمەن قۇدىق قازعانداي»، – دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. شاكارىم «ءۇش انىق» اتتى فيلوسوفيالىق تراكتاتىن جازۋعا دايارلىقتى 1898 جىلدان باستاپ كىرىسىپ، وتىز جىلداي ىزدەنىپ، جيعان تەرگەنىن ءوز وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، قورىتىندىنى 1928 جىلى اياقتاعانى ءمالىم.

اقىن كىتاپتىڭ شىمىلدىعىن: «ادام اقيقاتتى باس كوزىمەن كورمەيدى، اقىل كوزىمەن كورەدى... ولىمنەن سوڭ ءبىر ءتۇرلى تىرشىلىك بار. ەكى ومىرگە دە كەرەكتى ءىس – ۇجدان. ۇجدان – دەگەنىمىز ىنساپ، ادىلەت، مەيىرىم»، – دەگەن سوزبەن اشادى. ءسويتىپ، قۇلقىننىڭ قۇلى بولماۋ ءۇشىن ەكى ومىردە دە ار ساقتاپ، ادام بولىپ قالۋدى ءھام ادامي قۇندىلىقتاردىڭ ۋاقىتشا دۇنيە قىزىعىنان قاشان دا بيىك تۇرۋىن كوكسەيدى.

«باس كوزى» – ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن بارلىعىمىزعا ءمالىم، ادام بالاسىنىڭ قورشاعان ورتانى كورۋ مۇشەسى. ال، شاكارىم «اقىل كوزى» دەپ نەنى بولجاپ وتىر؟ ول – البەتتە، ىلىممەن نۇرلانعان كوكىرەك كوزى. «باس كوزىمەن» كورگەن دۇنيە ءبىر قاراعاندا سۇلۋ، ءمىنسىز ءھام زۇلىمدىقتان ادا بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، بىراق ونى «اقىل كوزىمەن» قاراعاندا، مۇلدە باسقا قىرىن تانۋعا بولادى. مىنە، وسى «اقىل كوزى» پەندەگە ءار نارسەنىڭ ءتۇبىن، اقيقاتىن، جاقسى نە جاماندىعىن بوياماسىز كورسەتىپ بەرەدى. ول – بەينە ءبىر قاراڭعى ۇڭگىردە قولىڭا مايشام ۇستاتقانداي. «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى» (اباي).

ىنساپ – سۇرگەن ومىرىڭە، قىلعان كاسىبىڭە، تىنىشتىقتا تەربەلگەن تۋعان ەلىڭە دەگەن ريزاشىلىعىڭ. «قاناعات – قارىن تويعىزادى» دەپ بابالارىمىز بەكەر ايتپاسا كەرەك. ارانى اشىلعان جاننىڭ كوزى تەك قانا توپىراقپەن توياتىنىن حاكىم اباي «ەسكەندىر» پوەماسىندا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتىپ كەتتى. ەندەشە، بارلىق تويىمسىزدىققا توسقاۋىل بولاتىن – شاكارىم ايتىپ وتىرعان ىنساپ قانا.

ادىلەت – ادامزاتتىڭ ەڭ باستى قاجەتسىنەتىن قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. ادىلەتسىز قۇرىلعان قوعام دا، مەملەكەت تە، ءتىپتى تىگىلگەن شاڭىراق تا كوپ كەشىكپەي قۇلدىرايدى. «ادىلەت، شافحات، كىمدە بار، سول جاراسار تۋعانعا» (اباي). ادىلەتتى ادام سەنىڭ تۋىسىڭمەن تەڭ، ادىلەتسىز ادام جاقىن تۋىسىڭ بولسا دا، جاتپەن تەڭ بولادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادىلەتسىز ءومىر – ءومىر ەمەس، ءتىرى تامۇق.

مەيىرىم – ادام بويىنداعى ۇلى قۇندىلىق. ول قاراڭعىلىقتى، كەكشىلدىكتى، ناداندىقتى، قياناتتى جويىپ، ادام قالپىڭا كەلتىرەتىن، كوكىرەگىڭدى كىردەن تازارتاتىن تاۋدىڭ ءزامزام بۇلاعى سەكىلدى. قاي زاماندا دا مەيىرىممەن نۇرلانعان قوعامنىڭ باقىتى باياندى، ادامدارى قايىرىمدى بولىپ كەلەتىنىنە كوزىمىز جەتىپ وتىر. ەندەشە، مەيىرىمدى بولۋدىڭ بۇل ومىردەگى پايداسى ۇشان-تەڭىز.

كەلەسى سوزىندە شاكارىم: «تىرشىلىك تۋرالى ادام اراسىندا كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ەكى ءتۇرلى جول بار. ءبىرى، دەنە ولسە دە جان جوعالمايدى، ولگەننەن سوڭ دا بۇل تىرشىلىككە، ءتىپتى، ۇقسامايتىن ءبىر ءتۇرلى ءومىر بار. سوندىقتان جالعىز عانا دۇنيە تىرشىلىگىنىڭ قامىن ويلاماي، سول سوڭعى ومىردە جاقسى بولۋدىڭ قامىن قىلۋ كەرەك دەيدى. ەندى ءبىرى بۇل الەمدەگى بارلىق نارسەنىڭ ءبارى وزدىگىنەن جارالىپ جاتىر، ونى بىلاي قىلايىن دەپ جاراتقان يەسى جوق ءھام ولگەن سوڭ تىرىلەتىن جان جوق دەيدى. مەنىڭ ويىمشا، وسى ەكى جولدىڭ قايسىسى انىق ەكەنىن تابۋ اقىلى ساۋ ادامعا قاتتى مىندەت. نەگە دەسەڭ، ادامدى تۇپكىلىكتى باقىتقا جەتكىزبەك بولساق، ءبىلىپ جاراتۋشى يە بار، ولگەن سوڭ دا ءبىر ءتۇرلى ءومىر بار دەگەن جولدىڭ شىن، وتىرىگىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ەگەر شىن بولسا، سونىڭ دا قامىن ويلاپ، ادامداردى تۇپكىلىكتى باقىتقا جەتكىزۋ ءۇشىن، ەگەر وتىرىك بولسا، وعان اۋرەلەنبەي جالعىز عانا وسى دۇنيە قامىن قىلۋ ءۇشىن، ولاي بولسا بۇل ەكەۋىن قالاي تەكسەرەمىز؟ ونى تەكسەرۋشىنىڭ ءار ءتۇرلى دىندەر جايىنان، ءار ءتۇرلى عىلىم جايىنان ءاربىر بىلىمدىلەردىڭ سول تۋرالى ايتقان سوزدەرىنەن حابارى بولۋ كەرەك. جانە قاتتى كەرەك ءبىر شارتى – ءوزىنىڭ تۇتقان ءدىنى، وقىعان-ۇعىنعانى، قالىپتانعان ادەتى، قۇمار ءىسى بالەندەي جاقسى كىسى ايتتى ەكەن دەپ نانىپ قالعان سوزىنە ءبىرجولا بايلانىپ قالماي، اقىلىن ابدەن بوساتىپ، سول ەكى جولداعىلاردىڭ جازعان كىتاپ، ايتقان ءسوز، قىلعان ىستەرى ءھام ولارعا قارسى ايتقان سوزدەردىڭ ءبارىن نوقتاۋسىز، ناۋقاسسىز ساۋ اقىلمەن سىناۋ كەرەك»، – دەيدى.

اسىلى، بۇل ءسوزدىڭ شىن جاناشىرلىقپەن ءھام اسا بىلگىرلىكپەن ايتىلعانىنا داۋ جوق. نەگە دەسەڭىز، جاقسى مەن جاماندى، اق پەن قارانى اجىراتىپ الماي، كەزىككەن دۇنيەگە باس ۇرىپ، تابىنىپ كەتەتىن مىنەزىمىز دە جوق ەمەس. سوندىقتان، شاكارىم ايتقانداي «ساۋ اقىلمەن» سىناپ، بارلىعىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بارىپ، قابىلداۋ كەرەك.

ودان كەيىنگى سوزدەردە عالىم الەمگە ايگىلى فيلوسوف، ويشىلداردىڭ جاراتىلىس تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرىن، دالەلدەرىن شولىپ وتەدى. مىسالى، ليتەريە، مايەن، بيۋحنەر، دەموكريت، دولن، دەكارت، كوددرس، سپەنسەر، كونت، بيرەنجيە، رۋسسو، لامەتري، لەمكە، ميشەل، كەتتلە، پيفاگور، ارحيمەد، پتولەمەي، گيپپارح، سوكرات، مەسمەر، كاليوسترو سياقتى بىلىمدىلەر ادامنىڭ ىشكى ىندىنىن تەكسەرىپ، دۇنيەنىڭ سىرىن ۇعۋدى ماقسۇت قىلعانىن مەڭزەيدى.

مىنەكەي، شاكارىمنىڭ الەم كىتاپحانالارىن ارالاپ، جۇزدەگەن عالىم مەن جازۋشى، اقىنداردىڭ سوزدەرىن اق قاعازعا ءتۇسىرىپ، سونىڭ بارلىعىن «ساۋ اقىلعا» سىناتىپ وتىرعانىن اڭعاردىق. بۇل دا اباي قالاعان مەكتەپتىڭ جارقىن ۇلگىسى دەۋگە تولىق نەگىز بار. سىنشىلدىقتىڭ جاعىمدى ءھام جاعىمسىز تۇسى بولسا، شاكارىم جاعىمدى تۇسىن شەبەر پايدالانا بىلگەن.

شاكارىم قاجى وسى ەڭبەگىنىڭ قورىتىندىسىندا: «ءىزىن بىلدىرمەۋدىڭ ايلاسىن تاپسا بولعانى، سەبەبى ولگەن سوڭعى جان ومىرىنە نانا الماي ۇجدان، سوۆەست، جان ەكى ومىرگە بىردەي كەرەك تايانىش ەكەنىنە نانا الماعان كىسىنىڭ جۇرەگىن ەشبىر عىلىم، ونەر، ەشبىر جول، زاڭ تازارتا المايدى. ەگەر ءبىر ادام جاننىڭ ولگەن سوڭعى ءومىرى مەن ۇجدان سونىڭ ازىعى ەكەنىنە ابدەن نانسا، ونىڭ جۇرەگىن ەش نارسە قارايتا المايدى. ادام اتاۋلىنى ءبىر باۋىرداي قىلىپ، ەكى ومىردە دە جاقسىلىقپەن ءومىر سۇرگىزەتىن جول وسى مۇسىلمان جولى سياقتى. جان ەكى ومىردە دە ازىعى – ۇجدان، سوۆەست دەۋمەن ەش نارسەدەن كەمدىك كورمەيدى. ءتىپتى بۇل جوعارىلاۋدىڭ ەڭ زور جاردەمى ءۇش انىق دەگەنىم وسى»، – دەيدى.

ءتۇيىن:

شاكارىم قاجى قيادا تۇرىپ، قىران كوزىمەن التى قۇرلىقتى تۇگەلدەي بارلاپ، اتاقتى عالىمداردىڭ اركىمگە تانىمال ەڭبەكتەرىن وقىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ساۋ اقىلمەن سىناتىپ، سوڭىندا شىعارعان سانالى قورىتىندىسى – «ۇجدان» قاسيەتى، ار ءىلىمى جانە قازاق ۇلتىنىڭ باعزىدان ۇستانىپ كەلە جاتقان مۇسىلماندىق جولى. مىنە، وسى جولدان اينىماعان ادام ەكى دۇنيەدە دە باقىتتى بولاتىنىن امانات ەتەدى.

 ءبىرجان احمەر، ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى.