بۇكىل قازاقستان حالقى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وسىدان تۋرا 20 جىل بۇرىن ارنايى جارلىعىمەن بەكىتىلگەن اتاۋلى داتا — 31 مامىردا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىن اتاپ وتەدى. بيىل دا سول داستۇردەن جاڭىلعان جوقپىز. قارالى كۇن بولىپ سانالار بۇل كۇنى الماتىدا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلدى.

«ەشتەن كەش جاقسى» دەگەندەي، بۇل وقيعا ەلدى ءبىر سەرپىلتىپ تاستادى. وسىدان ون جىل بۇرىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە توتاليتاريزم قۇرباندارىنا ارنالعان «الجير» مەموريالدىق مۇراجاي كەشەنى اشىلعانىن جاقسى بىلەمىز. ەلباسىمىزعا العىسىمىز شەكسىز. تاعزىم مەن تاعىلىم كۇنى. تاعدىردىڭ تالاي تەپەرىشىنەن ءوتىپ، ازات كۇنگە، اڭساعان ارمانىنا قول جەتكىزگەن ەلىمىز ءۇشىن بۇگىن اسا ماڭىزدى كۇن. اشارشىلىق قۇرباندارىنا، ارىستارىمىزعا قۇران باعىشتالىپ، گۇل شوقتارى قويىلدى. قابىل ەتكەي ءبىر اللام!

«الجير» مۇراجايىندا ءبىر كۇن بولعاندا تۋعان وي

مىڭداعان انالاردىڭ ومىرلەرىنە وشپەستەي قارا تاڭبا، كوڭىلدەرىنە كەتپەستەي كولەڭكە-سىز قالدىرعان، 1934-1954 جىلدار اراسىندا «حالىق جاۋىنىڭ» əيەلدەرى دەپ تانىلعان، اقمولاداعى «وتانىن ساتقانداردىڭ» əيەلدەرىنىڭ لاگەرى — «الجيرگە» ءبىز دە ارنايى بارىپ، كوڭىلگە تۇيگەنىمىزدى وقىرمانمەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىك. انالارىمىز ستاليندىك جازالاۋ ماشيناسىنىڭ زوبالاڭىن كورگەن، لاگەر باسشىلارىنىڭ گەوگرافيالىق تىلىندە «26-شى نۇكتە» دەگەن اتاۋ بەرگەن لاگەردە قانشا تۇتقىن əيەل وتىرعانى تۋرالى تولىق دەرەك جوق. دەگەنمەن، 1937-1954 جىلدار اراسىندا «حالىق جاۋىنىڭ» Əيەلى دەپ تانىلعان ءəربىر اناعا ورتا ەسەپپەن الدى 3 جىل، ارتى 8 جىلدان بەرىلسە، بۇل لاگەردە شامامەن 22 مىڭداي تۇتقىن əيەل ازاپ شەككەن ەكەن. قاراپايىم ءۇي شارۋاسىنداعى əيەلدەن باستاپ، اقىن، جازۋشى، ونەر ادامى، دəرىگەر، پارتيا، كومسومول، كəسىپوداق قىزمەتكەرلەرى، مۇعالىمدەر، ءتىپتى مال دəرىگەرلەرىنە دەيىنگى ءəرتۇرلى ماماندىق يەلەرى جىلدار بويى جازىقسىز جاپا شەكتى… كىرە بەرىستە اسپان استىنداعى اشىق مۇراجايدا ۇنەمى ازالى əۋەن ويناپ تۇردى. ءبəرى شىنايى. ارسىلداعان يت تە، ءبۇرىسىپ سۇيەگى قالعان «حالىق جاۋىنىڭ» əيەلى دە… ونىڭ ءمۇسىن عانا ەكەنىن ۇمىتىپ كەتەسىڭ. تəۋبەڭە كەلەسىڭ. ازا تۇتۋدىڭ نە ەكەنىن تەك وسىندا سەزىنەسىڭ. جۇرەگىڭ اۋىرادى. جان دۇنيەڭ تەبىرەنەدى. كوزىڭە جاس كەلەدى ەرىكسىز

22 مىڭ ايەلدىڭ تاعدىرىن قور قىلعان…

ەسىكتەن كىرگەندە ەلباسىنىڭ مىنا ءسوزى كوزگە تۇسەدى:

«ء…بىز جاستاي سولعان جاسامپاز تۇلعالاردىڭ الدىندا عۇمىر بويى باس ءيىپ وتۋگە مىندەتتىمىز»

«الجيردە» 8 مىڭ əيەل بولعان. ەتاپپەن كەلىپكەتكەندەر — 18 مىڭ əيەل. جەتپەي جولدا قۇربان بولعاندارى، سانالماعاندارى قانشاما؟! 60-تان استام ۇلتتىڭ əيەلدەرى بولعان ەكەن. 90نان استام əيەل قازاق. كوپشىلىگى ورىس əيەلدەرى. كۇزەتشىلەردەن تۋعان بالالاردىڭ سانى — 1507. بۇل بۇكىل كەڭەس وداعىنان.

تۇرمەدە قورلىق كورگەن ولاردىڭ قازىر ءتىرىسىنىڭ جاسى 70-80 ارالىعىندا. سول ۋاقىتتا ولار 18-25 جاستاعى əدەمى كەلىنشەكتەر، الدى جانى جايساڭ پاراساتتى انالار ەدى-اۋ. ستاليندىك زوبالاڭ ولاردىڭ ومىرلەرىن كوكتەي سولدىردى، قايعىقاسىرەت سول مىڭداعان انالاردىڭ ومىرلەرىنە وشپەستەي تاڭبا، كوڭىلدەرىنە كەتپەستەي كولەڭكە قالدىردى-اۋ. ۆاگوننىڭ ىشىندە قاقاعان ايازدا جاتادى. استارىنا قامىس ورىپ سالىپ، سونى توسەنىش قىلادى. سونى جاعىپ جىلىنعان بولادى. وزدەرى اش، سۋىق كۇنى جەيتىندەرى كۇنىنە ءبىر ءتىلىم قارا نان، قاقتالعان بالىق، سۋ ورنىنا مۇز سورادى… سول əيەلدەردىڭ مىقتىلىعىن، قايسارلىعىن مىنا سوزدەردەن كورۋگە بولادى: «اقمولانىڭ سۇلۋلارى اتاندىق. ايازدا جۇمىس ىستەپ، بەتىمىزگە قان جۇگىردى. بىلەۋ تەمىردى العاشقىدا كوتەرە المادىق، كەيىن ۇيرەنە كەلە ۇرشىقشا اينالدىردىق. تەرلەپ-تەپشىپ جول تازارتامىز، جەر قازامىز، سىلەمىز قاتىپ كەلىپ بىلامىقتى ىشەمىز. كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە قاتىسامىز. كىمنىڭ كىم ەكەنى بەلگىلى… ارامىزدا سۇلۋ، سۇڭعىلا قىز-كەلىنشەكتەر دە بار ەدى، وسىنداي əسەم قىز-كەلىنشەكتەرگە ءبىزدىڭ جەندەت كۇزەتشىلەرىمىز سۇقتانا قاراپ، زورلاپ، سول جەندەتتەردەن مىڭنان اسا بالا تۋدى…»

انالارعا مىڭ تاعزىم..

مىڭ تاعزىم سىزدەرگە، قادىرلى انالار! …كيەلى قازاق جەرىنەن پانا تاپقان، ءدىنى بولەك، ءتىلى باسقا جۇرتتاردى باسقا تۇسكەن قايعى-قاسىرەت اعايىن ەتتى. ولاردىڭ ۇرپاعى بۇگىنگى قازاقستاندا ءوسىپ-ءوندى، وركەن جايدى. سوندىقتان، ەلباسىمىز اتاپ وتكەندەي، تاقسىرەتتى تاريحىمىزدىڭ تاعزىم مەن تاعىلىم كۇنىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جəنە اشارشىلىق قۇرباندارىن ۇمىتپاۋ ءبىزدىڭ بورىشىمىز بولۋى ءتيىس. قازىر كوزى ءتىرى «الجيرلىك» انالارىمىزدىڭ جاستارى جەتپىس-توقساننىڭ ارالىعىندا. ەندەشە، اراعا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت سالىپ «الجيرگە» جينالعان كوزى ءتىرى انالاردىڭ ەستەلىكتەرىنە نازار اۋدارايىق («الجير» ەستەلىكتەر*ۆوسپومينانيا» اتتى كىتاپتان دا ءبىراز دەرەكتەر الدىق):

مəسكەۋلىك وكسانا كوزمينا: — ءومىرىمنىڭ سەگىز جىلىن قازاقستانعا بەرىپ كەتتىم… العاشىندا ەرلەر ۇستايتىن بىلەۋ تەمىرلەردى كوتەرە المادىق. بىرتە-بىرتە نەبىر اۋىر جۇمىستارعا كوندىگىپ، تەرلەپ-تەپشىپ جول تازارتتىق، جەر قازدىق. سəل دامىلداساڭ، تەرىمىز قاتىپ، سۋىق تيگىزىپ الامىز دەگەن قورقىنىشپەن سىلەمىز قاتقانشا دامىل تاپپاي جۇمىس ىستەدىك. كەشكە قاراي قويىرتپاق بوتقامىزدى ءىشىپ الىپ، «تəربيەشىلەرىمىزدىڭ» بۇيرىعىمەن ۇيقىلى-وياۋ كونتسەرت دايىندايمىز. ءوزىم «موسكونتسەرتتىڭ» ءəنشىسى ەدىم. كۇيەۋىمدى اتىپ تاستاپ، ءوزىمدى «حالىق جاۋىنىڭ» əيەلى دەپ تۇرمەگە قاماعانى، ەتاپتان ەتاپ، تۇرمەدەن تۇرمە، ەڭ سوڭىندا «الجيردەن» ءبىر-اق شىقتىق قوي… ارنايى زەكتەردىڭ ۆاگونىمەن بىزدەردى — əيەلدەردى مəسكەۋدەن، كيەۆتەن، لەنينگرادتان، ودەسسادان، باكۋدەن، تبيليسيدەن، تاعى باسقا قالالاردان «26-شى نۇكتەگە» تاسي بەردى. ىشكەنىمىز — ۋ، جەگەنىمىز — جەلىم بولدى. قايعىدان قان جۇتتىق… سىمباتتى əيەلدەرگە نكۆد-نىڭ جەندەتتەرى سۇقتانىپ، دەگەنىنە كوندىرە الماي، ەڭ اۋىر جۇمىستارعا جەككەنى، ولاردىڭ تəلكەگىنە توزە الماي، وزدەرىنە قول سالعاندارى، اقىل-ەستەرىنەن اداسىپ، پسيحيكالىق اۋرۋعا ۇشىراعاندارى دا بولدى».

كسەنيا اپاي ەسىندە قالعان ءبىراز تۇتقىنداردىڭ اتتارىن اتاپ، ولاردىڭ قيلى تاعدىرلارىن قابىرعاسى قايىسا وتىرىپ ەسكە الدى:

— Əيگىلى بالەت ءبيشىسى راحيل ميحايلوۆنا پليسەتسكايا، گالينا كوۆتيۋك، سوفيا ۆيكەنتەۆنا شپەل، ەكاتەرينا ميحوشينا، گالينا كولدونوسوۆا، ەلەنا پياتنيتسكايا، زويا پوپوۆا، كلاۆديا جۋنكو، تاتيانا تورينا، ۆالەنتينا دۋمبادزە، ۆالەنتينا پودۆويسكايا، پولينا نەستەروۆا، ەكاتەرينا ساۆەلەۆا، فاينا جəنە زويا ساركيسوۆنا شاحمۋرادوۆا، ەلەنا تاتاەۆا، زينايدا تاتاەۆا، زينايدا ديبەنكو، تامارا ۆاسيلەۆا، كسەنيا پۋتينتسەۆا، فەدوسيا دۋبينينا، ۆەرا لاپينا، انتونينا اكيموۆا، مəسكەۋ وپەرەتتاسىنىڭ ديريجەرى ماريا يوسيفوۆنا لەر، نينا سترەلكوۆا، ماريا سكوبورينسكايا…

يə، ءبəرى وتكىنشى، ءəرى وكىنىشتى… ورتەنگەن وزەكتىڭ ءورت شالعان ءحالىن قوس جاناردان اعىزعان جاستى ءبىر سىعىپ العان 1937 جىلدىڭ قۇربانى، قاتىگەزدىكپەن قارۋلانعان گولوششەكين، باسكەسەر ەجوۆتىڭ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قورعايمىن دەپ، ولاردىڭ قىرىنا ۇشىراعان قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ العاشقى حاتشىسى بولعان سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ جەسىرى كۇلəندام اپا ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قابىرعاسى قايىسا وتىرىپ ءبىراز ماعلۇماتتارمەن ءبولىستى. — تۇركىستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتى مەن قازاق وبكومىندا حاتشى بولعان، قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەتىن ن.ي.ەجوۆ كوزى جەتەر جەرى سەمەي گۋبكومىنان باستاپ، بۇكىل باسشى قىزمەتتەگىلەردى ۇستارامەن قىرعانداي تىپ-تيپىل جاسادى ەمەس پە؟! Əر ءۇيدىڭ باس ەگەلەرىن تۇگەلدەي اتىپ، يت جەككەنگە ايداعانىمەن تۇرماي، ولاردىڭ əيەلدەرىنە، كəمەلەتتىك جاسقا تولعان بالا-شاعالارىنا دا قىرعيداي تيگەنى تاريحي شىندىق ەدى. سۇلتانبەكتى الىپ كەتكەن سوڭ، ەكى ايدان كەيىن مەنى دە قاماۋعا الدى. تۇرمە قابىرعاسىنداعى كورگەن ازاپتارىمىزدى ەسكە الۋدىڭ ءوزى قيامەتپەن تەڭ. Əسىرەسە ەسىمنەن كەتپەيتىنى — ەڭ كىشىسى ەمشەكتە، ۇيىندە قالعان بەس بالاسىن ايتىپ ەڭىرەپ جىلاعان جاپ-جاس وزبەك əيەلىمەن قوسىلا جىلاعانىمىز، ءبىر-ءبىرىمىزدى جۇباتىپ باسۋ ايتىپ، بارلىق قيىندىقتاردى تەڭدەي بولىسكەنىمىز.

ءتىپتى، كەيبىر əيەلدەردى ەمشەكتەگى بالالارىمەن قاماۋعا الدى. اشتىقتان شىرىلداپ جىلاعان ءسəبيدىڭ داۋسىن ەستىپ تۇرۋ قانداي قيىن؟.. ءۇش جاستان اسار-اسپاس سəبيلەردى انالارىنىڭ قولىنان شىرىلداتىپ بالالار ۇيىنە الىپ كەتىپ جاتتى. انانىڭ، بالانىڭ قانداي جازىعى بار ەدى؟! تاڭعى تورتتەن كەشكى توعىز-ونعا دەيىن اۋىر جۇمىسقا əيەلدەر قارۋلى كۇزەتپەن اپارىلاتىن، شارشاپ قۇلاعانداردى رەزەڭكە تاياقپەن سۇلاتىپ سالاتىن قانىشەرلەر… قازاقستان لەنينشىل كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ جەتەكشىسى قايسار تاشيتوۆتىڭ جەسىرى ساعادات اپامىز كۇيەۋى اتىلعاننان كەيىن قاماۋعا الىنىپ، 11 جىل تۇرمەدە وتىرىپ شىققان…

— مەن تۇرمەدە مارشال تۋحاچەۆسكي، ەگوروۆ، گرامارنيكتىڭ سەمياسىمەن، بەيىمبەت ءمايليننىڭ əيەلى كۇنجامالمەن، سانجار اسفەندياروۆتىڭ əيەلى رابيعامەن بىرگە وتىردىم. ءبىر كۇنى ۇشقىش يرينا ۆيشنەۆسكايانى əكەلىپ قامادى. بىراق سوعىستىڭ ەڭ قيىن كەزەڭىندە يرينانى سوعىسقا الىپ كەتتى… بالالىق بال دəۋرەننىڭ ءدəمىن تاتپاعان «حالىق جاۋلارىنىڭ بالالارى» دەگەن اتپەن قوعامنان شەتتەتكەن قورعان مۋسين، يلفا، سانجار جاندوسوۆتار، ميرا، كاتاياما قۋاتوۆتار، بولات ايۋحانوۆ، سەرىك تىلەۋلين، الما تەمىربەكوۆا، الدان بەردەنوۆ تاعى باسقا تولىپ جاتقان جاس وركەندەر اتا-اناسىنىڭ ايالى الاقانىن سەزىنبەي ءوستى. كەزىندە جىلاي-جىلاي كوزىمىزدە جاس تا قالماعان، بالام، ول جىلدار وتە ۇزاققا سوزىلعان جامان ءتۇس سياقتى ەلەستەيدى قازىر… حالقىمىزدىڭ قارا əرىپپەن جازىلاتىن تاريحىن تەك شىندىقتى جازۋ ارقىلى جازىقسىز جاپا شەككەندەردىڭ ارۋاعى الدىندا جۇزدەرىڭ اشىق بولماق، ەش نəرسەنى بۇرمالاماي، تەك شىندىقتى جازىڭدار، — دەپ əڭگىمەسىن اياقتادى. ءستاليننىڭ تۇسىندا شىندىق شىنجىرلاندى، اقيقات ارقاندالدى. جازىقسىز حالىقتىڭ قانىنا بويالىپ، كوز جاسىمەن سۋارىلعان قازاق دالاسىنىڭ قاق تورىندە «قارلاگ»، «الجير» لاگەرلەرىنىڭ پايدا بولۋى بەكەر ەمەس.  كورشىسى «حالىق جاۋى» بولىپ ۇستالىپ كەتسە، جان-جاعىنداعىلارى ەندىگى كەزەك مەنىكى شىعار دەپ كۇدىكتەنىپ، «شىقپا،  جانىم،  شىقپا»  دەپ وتىراتىن زامان بولدى…

ەل باسقارعان ادامدى  قوشەمەتتەپ، تاماق بەرۋ — ءدəستۇرىمىز. «حالىق جاۋىنا» تاماق بەرگەن «تانىسى»  دەپ،  تالاي بەيكۇنə ادامدار تۇرمەگە قامالعان زامان بولدى…

تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ əيەلى Əزيزا ەمشەكتەگى بالاسىمەن، شەشەسىمەن «الجيردە» بىرگە بولدى.  وسىايشا  جازىقسىز، ەش كىنəسى جوق جانداردى جانۇياسىمەن  تۇرمەگە قاماعان زامان بولدى… ءتىپتى مال باعىپ جۇرگەندە ولگەن ءبىر  بۇزاۋعا بولا ەكى əيەلدى اتىپ تاستاپ، قالعاندارىنا «ەندى بۇزاۋ ولەتىن بولسا،  وسىلاي جازالاناسىڭدار» دەۋشىلەردى قالاي جەندەت دەمەيسىڭ؟! قيىندىققا شىداماي وزىنە قول سالىپ، جىندانىپ كەتكەندەر قانشاما؟!   ميرزوياننىڭ əيەلى، حاديشا مۋسينا، شولپان يۋسۋپوۆا دەگەن اپالارىڭ لاگەردەن كەلگەننەن كەيىن جىندانىپ كەتتى.  «26-شى نۇكتەدە» ادام ءولىمى ءجيى بولىپ تۇراتىن. بىرەۋلەرى اۋرۋ-سىرقاۋدان، ەكىنشىسى قايعىقاسىرەتتەن، ءبىراز əيەلدەردى باعىپ جۇرگەن مالدى ءولتىرىپ الدىڭ دەپ، سوتتىڭ ۇكىمىنسىز سول جەردە اتىپ، دەنەلەرىن لاگەردىڭ سىرتىنا شىعارىپ، نەشە كۇن جەر قويناۋىنا بەرمەي، لاگەردەگىلەرگە ۇرەي تۋعىزۋ ۇيرەنشىكتى جاعداي بولعان. ولگەن ادامداردىڭ اياق-قولىنا ءنومىر جازىلعان قالاقشا (جەتون) بايلاپ، تابىتقا سالىپ، جەرگە كومە سالاتىن. لاگەردە ادام ولىمىمەن اينالىساتىن ارنايى ءبولىم بولدى…

ون جىل كورگەنىمدى ءبىر كۇندە ايتىپ بىتىرە الماسپىن، ۇلتىمىزعا، ۇلىسىمىزعا قاراماي، بəرىمىزگە ورتاق ءبىر جامان ات  — «حالىق جاۋىنىڭ  əيەلى» دەگەن اتپەن قازاقستاندا «26-شى نۇكتە»، ياعني «الجيرگە» əكەلىپ قاماپ جاتتى عوي. مەنىمەن بىرگە زاكاۆكازە  رەسپۋبليكالارى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ  حاتشىسى  اليادار كاراەۆتىڭ əيەلى حايدارحانۋم، پرەزيديۋمنىڭ مۇشەسى ەفەنديەۆتىڭ əيەلى، جازۋشى ءحانافيدىڭ əيەلى،  رەۆوليۋتسيونەر Əلي بايشاروۆتىڭ əيەلدەرى بولدى. ءبىرازىنىڭ اتتارىن ۇمىتىپ قالدىم. باكۋ تۇرمەسىنەن  ون كۇن ءجۇرىپ قازاقستانعا كەلدىك. جول-جونەكەي ءبىزدى  سۋ بەرمەي، تۇزدالعان  بالىقپەن تاماقتاندىرىپ كەلدى. «الجير» ون جىل ءومىرىمدى جۇتتى.  نەبىر قيىن جۇمىستاردى اتقاردىق. قۇرىلىس جۇمىستارىنان باستاپ، قاقاعان قىستىڭ سۋىعىندا، جازدىڭ ىستىعىندا ازاپ شەكتىك. نەبىر قازاق زيالىلارىنىڭ əيەلدەرى مال باعىپ، كوڭ تاسىپ، كىرپىش قۇيىپ، ەڭ اۋىر دا ازاپتى جۇمىستارعا جەگىلدى… وسىنداي جاۋىزدىعىمەن ەلدى قورقىتىپ، اتىپ، اسىپ ۇرەيلەندىرگەن  ستالين — ناعىز باسكەسەر! ءومىرىمنىڭ ەڭ قيىن، ەڭ قاتال كەزەڭىن بىرگە وتكەرگەن  اقمولا لاگەرىندەگى قازاق انالارعا، جازىقسىز جازالانعاندارعا مىڭ-مىڭ سəلەم ايت، بالام! — دەپ،  əزىربايجاندىق سۇلەيمەنقىزى شۇكىريە اپامىز بىزبەن تازا قازاق تىلىندە قوشتاستى.

ۇلتى نەمىس گەرترۋدا پلاتايستىڭ  ەستەلىگى بويىنشا جازىلعان  «كۋرت — دراگوتسەننىي   كامەن» اتتى ولەڭىندە  لاگەردەگى ازاپتى جۇمىس اتقارىپ جۇرگەن انالارعا  تۇرمەگە جاقىن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ  جاناشىرلىق əرەكەتتەرى جايلى  باياندالعان. بەلۋارىنان ساز كەشىپ، قار ارالاس ەگىن دالاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن əيەلدەرگە  تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنان اۋىل ادامدارى، əسىرەسە بالاشاعالار  قاراپ تۇرادى ەكەن. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ۇلكەن-كىشىسى بار ءبىر توپ اۋىل تۇرعىندارى قاباقتارى ءتۇيۋلى، ىزالى كەيىپتە  اپپاق تاستارمەن  جۇمىس ىستەپ جۇرگەن əيەلدەردى اتقىلاي باستايدى.

ونسىز دا  كۇننىڭ سۋىقتىعىنان اياعىنان سىز وتكەن بەيشارا əيەلدەر جاسقانىپ، تاعدىرىنا نالىپ، جاندارى كۇيزەلىسكە تۇسەدى. Əلسىرەپ،  قارداي جاۋعان تاستاردان يمەنگەن  گەرترۋدا  اق تاستارعا بەتىمەن سۇرىنە قۇلاپ تۇسەدى. اق تاستان شىققان  سۇتتىڭ  يىسىنەن بويىنا قان جۇگىرىپ،  جالما-جان تاستاردى قالتاسىنا  سالىپ، əيەلدەرگە دە ىممەن تاستاردى قالدىرماي جينا دەپ بەلگى بەرەدى. قۇلاعىنا جەندەتتەردىڭ «قاراشى، سەندەر سياقتى ساتقىنداردى بالالار دا جەك كورەدى» دەپ قارقىلداپ راحاتتانا كۇلگەن داۋىستارى كەلەدى.  لاگەردەگى قازاق əيەلدەرىنە بۇل نە تاس دەپ كورسەتكەندە، ولار ونىڭ سۇتتەن جاسالاتىنىن، ۇلتتىق تاعام — قۇرت ەكەنىن تۇسىندىرگەن. وسىلايشا جەرگىلىكتى حالىق جازىقسىز جاپا شەككەن انالارعا قولىنان كەلگەنشە قولداۋ كورسەتكەن… يə، «الجير» تۋرالى، ونداعى انالارىمىزدىڭ وكسىكتى ومىرلەرى جايلى كوپ جازىلدى. مۇراجايعا كىرگەندە ونداعى سىزدى وقيعالار، اششى تاعدىرلار، سول زارلى زاماننىڭ كۋəگەرلەرى ايتقان، شەرتكەن əڭگىمەلەرى وسى ماقالانىڭ تۋىنا əسەر ەتتى.

تۇركيادا 17 مىڭ ايەل مەن 560 نارەستە تۇرمەدە نەگە وتىر؟

انا، əيەل رەتىندە، əسىرەسە قولىما قالام ۇستاپ جۇرگەن قاسيەتتى جۋرناليستىك ماماندىعىندا جۇرگەن سوڭ، بارىنشا شىندىقتى، اقيقاتتى جازۋعا تىرىسامىن. وسى ماقالانى جازۋ ۇستىندە تۇركياداعى əيەلدەردىڭ دە تۇرمەلەردە زورلىقزومبىلىق، جاۋىزدىق كورىپ جاتقان دەرەكتەرىنە كۋə بولدىم. بۇل وقيعانى سوناۋ كەڭەس يمپەرياسىنداعى بولعان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇقساتتىم. جالما-جان زەرتتەي باستادىم. ءسىز دە نازار اۋدارىڭىز. سەبەبى بۇل زورلىق-زومبىلىق جايلى ءسىز دە، ءبىز دە، ءبəرىمىز دە ءبىلۋىمىز كەرەك جəنە قوس قولىمىزدى كوتەرىپ قارسى تۇرۋىمىز قاجەت.

تۇركيادا 17 مىڭ əيەل مەن 560 نəرەستە تۇرمەلەرىندە: SCF (ستوكگولم بوستاندىق ورتالىعى)

SCF باسىپ شىعارعان «تۇركيادا əيەلدەردى قاماۋ: قۋدالاۋ جəنە قورقىتۋ» اتتى بايانداماسىندا، تۇركياداعى مىڭداعان əيەلدەر بالالارىمەن مەملەكەت تاراپىنان زور-لىق كورسەتىلىپ، تۇرمەگە جابىلىپ جاتقانىن حابارلادى. «تۇرىك ەلىنىڭ جاڭا تۋعان نəرەستەنى اناسىنان ايىرىپ، نە جۇكتى əيەلدەردى تۇرمەگە قاماۋى تۇرىك قوعامىندا ۇرەي تۋعىزۋدا»، — دەيدى SCF.

SCF-تىڭ ايتۋىنشا، جۇكتى əيەلدەردىڭ بوسانعاننان كەيىن بالالارىنان ءبولىپ، وزىنە كەلۋگە مۇرشا بەرمەي قاماۋعا الىنۋى بىرنەشە رەت ورىن العان. وكىمەتكە قارسى پىكىردەگى ازاماتتاردى جازالاۋ ءۇشىن جاسالعان زاڭ جۇيەسىن جەكە باسىنىڭ پايداسىنا قولدانىپ، اباقتىداعى كۇيەۋلەرىنىڭ جاعدايىمەن تانىسۋعا كەلگەن əيەلدەردى، قولىنداعى سəبيلەرىنىڭ كوز جاسىنا قاراماستان، əكەلەرى ازداي، انالارىن دا تۇرمەگە قاماپ تاستادى. ءبىر جولى پوليتسيا تاراپىنان زورلىق كورگەن əيەلدى ەسىنەن تانىپ قالعانىنا قاراماستان قايتا تۇرمەگە لاقتىرعان. باسقا ءبىر əيەل جۋرناليست كۇيەۋىنىڭ بوستاندىقتا جۇرگەنى ءۇشىن قامالعان. كوپتەگەن جاعدايدا əيەلدەر كۇيەۋلەرى تۇركيانىڭ پرەزيدەنتى رەجەپ تايپ ەردوعانعا قارسى وپپوزيتسياعا قولداۋ كورسەتكەنى ءۇشىن تۇرمەگە قامالۋمەن قوسا، مال-مۇلكى تارتىپ الىندى. Əيەلدەردىڭ قۋدالانۋى، ەردوعان مەن مەملەكەت قاھا-رىنان ەشكىمنىڭ قاۋىپسىزدىكتە ەمەس ەكەنىن كورسەتەدى. بۇلار مەملەكەتتىك زاڭعا جəنە تۇركيا مۇشەسى بولعان حالىق-ارالىق ۇيىمداردىڭ ەرەجەلەرىنە قاراما-قايشى»، — دەيدى SCF پرەزيدەنتى ابدۋللاح بوزكۋرت.

سوت قىزمەتكەرلەرىنەن جۋرناليسىنە، مۇ-عالىمىنەن دəرىگەرىنە دەيىنگى قاماۋعا الۋلار گۇلەن قوزعالىسىنىڭ تاراپتارىنا قارسى مەملەكەتتىك قۋعىن باعدارلاماسىندا ەرەكشە ورىن الدى. ايتىلعان əيەلدەردىڭ ەشقايسىسى بۇرىن-سوڭدى ايىپتالىپ كورمەگەن، قازىر مەملەكەت ولاردى «تەرروريست» جəنە «توڭكەرىسكە قاتىسى بار» دەپ قاماۋدا ۇستاپ وتىر. ولار ءəلى سوتتالمادى، ءتىپتى ايىپ تا تاعىلعان جوق، بىراق سوتقا دەيىنگى قاماۋدا جاتىر. SCF تىركەگەن كوپتەگەن جايتتاردا əيەلدەردىڭ فيزيكالىق جəنە پسيحولوگيالىق دەنساۋلىعى قاماۋعا الىنعاننان كەيىن، تاماق، گيگيەنالىق جابدىقتاردىڭ جوقتىعىنان، پسي-حولوگيالىق ايىقتىرۋ قىزمەتتەرى كورسەتىلمەگەندىكتەن كۇرت ناشارلاعان. Əيەلدەردىڭ سەبەپسىز تۇتقىندالۋى تەك ولارعا عانا ەمەس، بالالارى مەن وتباسىلارىنا دا كەرى əسەرىن تيگىزدى. SCF بايانداماسىندا كورسەتىلگەن-دەردىڭ ولارعا ءمəلىم بولعاندارى عانا ەكەندىگىن، كوپ جاعدايدا ادامدار قۋعىنعا ۇشىراۋ ۇرەيىنەن كورگەندەرىن كوپشىلىككە بىلدىرمەيتىندىگىن ايتتى. بىزگە جەتكەن وقيعالاردىڭ ازدىعىنا قاراماستان، تۇركياداعى جان تۇرشىك-تىرەر جاعدايلاردى بولجاۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى»، — دەيدى SCF. «Əيەلدەرگە قارسى قۋدالاۋدى باستاعان ەردوعان مەن مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى، تۇركيا بالالارى مەن انالارىنا جويقىن əسەرىن تيگىزگەنى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلۋى قاجەت»، — دەپ قوستى SCF.

SCF-تىڭ تولىق بايانداماسىن وسى جەردەن قاراي الاسىزدار: http:// stockholmcf.org/wp- content/uploads/2017/04/Jailing-women-in-Turkey.pdf.

سونىمەن قاتار، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تۇركيادا ادام قۇقىعىن اياققا تاپتاعان بىرنەشە وقيعا ورىن الدى. Əلەمدە ەڭ ينتەللەكتۋال تۇرمە تۇركيادا. وتكەن جىلدىڭ 16 شىلدەسىندە جۇزەگە اسپاعان «əسكەري توڭكەرىستەن» كەيىن 100 مىڭنان استام ادام جۇمىستان قۋىلىپ، تەڭ جارتىسى تۇرمەگە توعىتىلدى. ولار: مۇعالىمدەر، اكادەميكتەر، دəرىگەرلەر، جۋرناليستەر، سوت، جوعارى سوت مۇشەلەرى، پوليتسيا، پروكۋرورلار. سولاردىڭ ىشىندە دەنە مۇشەلەرىنىڭ 82 پايىزى قيمىلدامايتىن مۇگەدەك əيەلى، اۋرۋ بالاسى بولا تۇرا، مۇگەدەك كۇيەۋىن «əسكەري توڭكەرىكە» قاتىسى بار دەگەن جەلەۋمەن تۇرمەگە توعىتقان. وزدىگىنەن ءجۇرىپ تۇرا المايتىن، دəرەتحاناعا بارا المايتىن 80 جاستان اسقان قاريالار دا بار. وستەوكلازيۋ (سۇيەكتىڭ ەرۋى), گەموفيليا سەكىلدى اۋرۋعا شالدىققان، قاتەرلى ىسىك اۋرۋىمەن اۋىراتىن ادامدار تۇرمەدە. زورلىقزومبىلىقتان ءولىپ كەتكەندەرى دە بار. ءبىر جىلعا جۋىق تۇرمەدە وتىرعاندار بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قانداي قىلمىس جاساپ، زاڭ بۇزعانىن بىلمەيدى. ومىرگە بالاسىن ەندى عانا əكەلگەن انالاردى ەرتەسى كۇنى تۇرمەگە قاماۋ ءجيى ورىن الدى. بۇل تۋرالى əلەۋمەتتىك جەلىلەردە «ومىرگە نəرەستە əكەلگەننىڭ قولىنا كىسەن سالادى، ال ولگەندى تۇرمەدەن بوساتادى» حەشتەگىمەن قوعامدىق رەزونانس تۋعىزعان. سول كەزدە عانا بيلىك شارتتى تۇردە جازالاۋعا كەرەك دەپ شەشىم شىعارعان. تۇركيا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى دəل قازىر تۇركيا تۇرمەلەرىندە 560 سəبي انالارىمەن بىرگە تۇرمەدە وتىرعانىن ءمəلىم ەتتى. 1 جاسىندا — 128 سəبي، 2 جاسىندا — 114, 3 جاسىندا — 81, 4 جاسىندا — 70, 5 جاسىندا — 31 ءسəبيدىڭ تۇرمەدە وتىرعانى، جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى سəبيلەردىڭ دəرىگەرگە قارالۋى، ارنايى تەكسەرىستەن ءوتۋى كەرەك ەمەس پە. الايدا، تۇرمەدە ونداي مۇمكىندىك جوق. 1 جاسىنداعى بالاسىن ەمىزۋ ءۇشىن تۇرمەدەن ۇيىنە 50 شاقىرىمدىق جولدى كۇنىنە 2 رەت جۇرەتىن انانىڭ وقيعاسى باق-تا جاريا بولعان-دى. بالالارىنىڭ كوزىنشە əكە-شەشەلەرىن قولىنا كىسەپ سالىپ، سوراقىسى ۇيدەگى 3 جəنە 5 جاستاعى بالالاردى جالعىز تاستاپ كەتكەن.

ءتۇيىن: ەكى ەل. ءبىرى — كەڭەس وداعىنداعى 1937-54 جىلدار ارالىعى انالار كورگەن زوبالاڭ. ەكىنشىسى — تۋىسقان تۇركيا مەملەكەتىندە قازىر بولىپ جاتقان زوبالاڭ. ۇقساستىق بار ما، بار. ەكى جىلعا جەتپەيتىن از ۋاقىتتا تۇرىك ايەلدەرىنىڭ باسىنان كەشكەن زۇلماتتارىن وقىعاندا ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرايدى. نەگە بۇلاي؟ مەملەكەت ولارعا مۇنشاما زورلىق-زومبىلىق كورسەتەتىندەي نازىك جاندىلاردىڭ كىناسى، جازىعى نە؟ تۇركيا مەملەكەتىنىڭ، باسشىلىعىنىڭ مۇنىسى قالاي دەگىم كەلەدى. وسى جاعدايدى بىلە تۇرا بىلمەگەنسىپ، تەرىس اينالۋعا مەنىڭ ءداتىم جەتپەدى. ويتكەنى ولار دا مەن سياقتى انا عوي. انا مەن بالانى ايىرۋعا كىم قۇقىق بەردى سىزدەرگە؟ انا ءۇشىن بۇدان وتكەن قاسىرەت جوق قوي الەمدە. ءبارىڭ دە انادان تۋدىڭدار. انا مەن بالانى ساياسات  قۇربانى ەتپەيىك، انانى جىلاتپايىق ..! الەمدەگى جاقسى قاسيەتتەردىڭ بارلىعى انانىڭ اق سۇتىنەن دارىماي ما؟ «جۇماق انالاردىڭ تابانىنىڭ استىندا» دەگەن ءسوزدىڭ مانىنە ۇڭىلەيىكشى ءبىر ءسات. انالاردى قادىرلەۋدى پايعامبارىمىزدان (س.ع.س.) ۇيرەنەلىك. انانىڭ اق ءسۇتىنىڭ كيەسى جامان بولادى. انالارىن قورلاعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاعدىرى نە بولدى؟ ساباق الىڭىزدار سودان! بالالاردى، انالاردى ازاپتاۋدىڭ شەگى بار ما؟ وبال-ساۋابى كىمگە؟ بۇل سۇراقتارىما كىم جاۋاپ بەرەر ەكەن؟

سəۋلە مەشىتباەۆا، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

ماتەرالدىڭ تۇپنۇسقاسى: elana.kz

Abai.kz