اتىراۋدان شىققان الاشورداشى ازاماتتاردىڭ ومىردەرەگىن ىزدەستىرىپ جۇرگەندە، ارحيۆتىك قۇجاتتاردا ءجيى كەزدەسكەن ەسىم – س.قاراتىلەۋوۆ ەسىمى.

الاش تاريحىنا قاتىستى تاعدىرى كۇردەلى، ءومىرى مەن قىزمەتىن ۇلتىنىڭ بولاشاعى جولىندا قاسيەتتى قىزمەتكە باعىتتاعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى – سالىمگەرەي  الپانۇلى قاراتىلەۋوۆ.

س.قاراتىلەۋوۆ 1887 جىلى ورال وبلىسى، گۋرەۆ ۋەزىندە شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن (قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ءارحيۆى (قر پا), 141-قور، 1-تىزبە، 11531-ءىس). كەيبىر اۋىزشا دەرەكتەرگە قاراعاندا يندەر اۋدانىنىڭ ەلتاي اۋىلىندا تۋعان. تەگى – بايۇلىنا جاتاتىن ءالىم رۋىنىڭ ءبىرى شەكتىنىڭ شۇرەن تايپاسىنىڭ جارتى بولىمىنەن. اتا تەگىنە توقتالساق شىنىبەكتەن ءباپىل، بەرتىلەۋ، قاراتىلەۋ، جانتىلەۋ، قورىتپا. قاراتىلەۋدەن  الپان. الپاننان – سالىمگەرەي. سالىمگەرەيدەن – ءاليحان، سارا. ەڭ كىشىسى قورىتپادان بالا بولماعان سوڭ، اعاسى قاراتىلەۋ بالاسىن بەرگەن ەكەن. سول بالادان، ياعني كوشالىدەن ۇمبەتالى، ۇمبەتيار، احمەديار دۇنيەگە كەلگەن. احمەدياردان قىرعي، العي، قارشىعا تۋعان. ال قارشىعا احمەدياروۆ – قر حالىق ءارتيسى، مەملەكەت سىيلىقتىڭ لاۋراەتى، «پاراسات» وردەنىنىڭ يەگەرى، پروفەسسور.

قاراتىلەۋدىڭ ەڭ ۇلكەن اعاسى ءباپىلدىڭ بالاسى اشەن، ونىڭ بالاسى مەڭدىگەرەي دە شەبەر كۇيشىلەر بولعان، بىرنەشە كۇيلەرى بار (ساحارباەۆا ك. اتىراۋ ءان-كۇي مۇحيتى – الماتى: دايك-پرەسس، 2001. -784 ب.). مەڭدىگەرەي ءوز ونەرىن ورالدا الاشتىقتار جينالاتىن سالىمگەرەي اعاسىنىڭ ۇيىندە دە كورسەتكەن ەكەن.

قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق الاش پارتياسىنىڭ، كۇنباتىس الاشوردانىڭ بەلسەندى مۇشەسى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ جوعارى وقۋ ورىنىندا وقىعان ارناۋلى ءبىلىمدى العاشقى دا ساناۋلى قازاق اگرونومدارىنىڭ ءبىرى. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ساراتوۆ قالاسى ماڭىنداعى مارينسك اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەبىن ءبىتىرىپ، ساراتوۆ اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا وقىدى.

پاتشالى رەسەيدەگى اقپان ايىنداعى توڭكەرىس بۇكىل يمپەريا ايماعىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، ءوز قولاستىنداعى ۇلتتاردىڭ سانا سەزىمىنە تىڭ سەرپىلىس بەردى. وسى تۇستا قازاق ۇلتىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وقىعان زيالىلارى، الاش پارتياسى وكىلدەرىنىڭ باستى ۇستانعان يدەياسى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى بولاتىن. وسىلاردىڭ الدىڭعى ساپىندا بولعان سالىمگەرەي وقۋىن اياقتاماستان ورال قالاسىنا كەلىپ، ساياسي قىزمەتكە بەلسەنە ارالاسا باستادى. ۋاقىتشا وبلىستىق قازاق كوميتەتىن قۇرۋعا اتسالىستى. 1917 جىلى ساۋىردە وتكەن ورال وبلىستىق قازاق سەزىندە ورال وبلىستىق قازاق كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلاندى. كوميتەت 20 ادامنان تۇردى. ولاردىڭ اراسىندا ح.دوسمۇحامەدوۆ، ع.الىبەكوۆ، ك.جالەنوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ع.ەسەنعۇلوۆ ت.ب. بولدى.

ىسكەر، العىرلىعىمەن كوزگە تۇسەدى، ەل الدىندا بەدەلگە يە بولعان ول قازاق اۋىلدارى مەن كازاك ستانيتسالارى اراسىنداعى  شيەلىنىستى جەر ماسەلەسىن شەشۋ ماقساتىندا قۇرىلعان جەر وداعى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى (قر پا، 141-قور، 1-تىزبە، 8068-ءىس). قازاق قوعامىندا وتكىر تۇرعان جەر ماسەلەسىن قۇرىلتاي جينالىسى ارقىلى شەشۋدى قولدادى.

1917 جىلى 21-26 شىلدە ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن ءى جالپىقازاق سەزىندە ورال وبلىسى مەن ماڭعىشىلاق ۋەزىنەن قۇرىلتاي جينالىسى دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولىپ تىركەلدى. كانديداتقا ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ن.يپماعامبەتوۆ، ع.الىبەكوۆ، ع.بەرديەۆ، و.ەسەنعۇلوۆ سياقتى بەلگىلى تۇلعالارمەن بىرگە ۇسىنىلۋى دا ءبىراز ءجايدى اڭعارتسا كەرەك-ءتى. سول جىلى قاراتوبەدە وتكەن ءىى قازاق ورال وبلىستىق سەزىندە سالىق ماسەلەسىنە وراي تۋعان پىكىرتالاس ۇلت زيالىلارىن ەكىگە بولگەن كەزدە ح.دوسمۇحامەدوۆكە نارازى توپ قۇرامىندا بولدى. بىراق كوزقاراسى بويىنشا زەمستۆو قىزمەتى مەن الاشوردا ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتىنان اينىعان جوق. 1918 جىلى ناۋرىزدا اتالعان توپ مۇشەلەرى ن.يپماعامبەتوۆ، ا.كەنجينمەن بىرگە تەمىر قالاسىنا كەلىپ، ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. وكىنىشكە وراي، جازدا تەمىر ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىندەگى بولشەۆيكتەرگە نيەتتەس توپتىڭ كۇش سالۋىمەن زەمستۆو ساياساتىن جۇرگىزگەنى ءۇشىن ۋەزدىك اتكوم توراعالىعىنان بوساتىلدى. اتالعان قىزمەتتە جۇرگەن كەزدەگى كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا تۇركىستاننان كەلە جاتقان مۇستافا شوقايدى جۇرىن، تەمىر ارقىلى جىمپيتىعا وتكىزۋ ءىسىن ۇيىمداستىرعان.

بولشەۆيكتەر ساياسي ارەنادا كۇش الىپ، زەمستۆو قايراتكەرلەرىن قاماۋعا الا باستاعان تۇستا جەرلەسى ا.كەنجينمەن بىرگە الاشوردانىڭ تورعاي بولىمشەسىنە كەلدى. بۇل جەردە دە ساياسي قىزمەتكە بەلسەنە ارالاستى، ا.كەنجين، ءا. جۇندىباەۆتارمەن بىرگە الاشوردانىڭ تورعاي بولىمشەسى اسكەرىنە ەلدەن ادام جيناۋ كوميسسياسى قۇرامىندا جۇمىس ىستەدى. ازاماتتىق تەكەتىرەس جىلدارىندا 4-تورعاي الاش پولكى قۇرامىندا وترياد باسقارىپ، قوستاناي، تورعاي دالاسىنداعى بولشەۆيكتەرگە قارسى ۇرىس قيمىلدارىنا قاتىستى.

امانگەلدىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى ا.نۇرمانوۆ پەن س.بايسەيىتوۆتاردىڭ ەستەلىگى بويىنشا  سول الاساپىران جىلدارى الاشوردانىڭ دالالىق اسكەري سوتىنىڭ مۇشەلەرى م.دۋلاتوۆ، ك.توقتاباەۆ، و.الماسوۆ، م.ەسبولوۆ، ق.سەيدالين، ا.كەنجين، س.قاراتىلەۋوۆ، ا.قاسىموۆ، ش.قۇلجانوۆ، ع.ءبىرىمجانوۆتىڭ تاراپىنان كەڭەس وكىمەتىن جاقتاۋشىلار ءا.توكين، و.تىنىموۆ، د.بۇزاۋباقوۆ، م.بايماعامبەتوۆ، م.سۇماعۇلوۆ، ش.ءابدىراحمانوۆ، م.نارىمباەۆ، س.نارىمباەۆ، ءا.بەكتەسوۆ، ا.جارقىمباەۆ، ب.بەكجانوۆ، ج.بەكجانوۆ، ا.بەكجانوۆ، نيكيتين، كۋلكوۆتى ءولىم جازاسىنا كەسەدى. جوعارى دا اتالعانداردىڭ جازۋىنشا قىپشاقتار مەن ارعىندار اراسىنداعى رۋشىلدىق دەرتى اسقىنىپ تۇرعان تۇستا «الاششىل» ارعىندار تاراپىنان 48 ادامدىق وتريادتى باسقارىپ س.قاراتىلەۋوۆ پەن جامال(ۇلتى تۇرىك) قالىڭ قىپشاق رۋى قونىستانعان ايماقتان «بولشەۆيك» قىپشاقتاردى جازالاۋعا اتتانادى (قر پا، 811-قور، 6-811-تىزبە، 99-ءىس).  ال باقىتجان قاراتاەۆتىڭ جازۋىنشا  قىپشاق بولىسىنا ۆ.كافكا مەن س.قاراتىلەۋوۆتىڭ باسقارۋىمەن  50 ادامدىق وترياد كەڭەس وكىمەتىن جاقتاۋشىلاردان 500 جۋىق ءىرى ءمۇيىزدى ءىرى قارانى ايداپ كەتكەن (قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ №1227-كراتكي وچەرك يستوري الاش-وردى(ب.قاراتاەۆتىڭ جەكە قورى).

ازامات سوعىسىنىڭ قىزىپ تۇرعان شاعىندا ادميرال ا.ۆ.كولچاك شالقار مايدانىنا پولكوۆنيك موگيلەۆ باستاعان 2000-2500 اسكەر اتتاندىرادى. موگيلەۆ ءوز تاراپىنان تورعايداعى الاش بيلىگىن نىعايتۋ ماقساتىندا 800 ادامدىق وترياد بولەدى. بۇل وتريادى م.دۋلاتوۆ، س.قاراتىلەۋوۆ تورعايعا باستاپ كەلدى (قر پا،  811-قور، 6-811-تىزبە، 178-ءىس). 1919 جىلى مامىردىڭ 17-ىسىنەن 18-ىنە قاراعان ءتۇنى امانگەلدى يمانوۆتىڭ ولتىرىلگەنى بەلگىلى. باتىردىڭ قاپىل ولىمىنە قاتىستى س.قاراتىلەۋوۆتى كەيىنگى جىلدارى كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان تورعاي وقيعالارى كەزىندە ا.يمانوۆ پەن ل.تاراندى ولتىرۋگە قاتىستى دەگەن ايىپ تاعىلدى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى ابدىعاپار جانبوسىنوۆتىڭ بالاسى رۇستەم ابدىعاپاروۆ پەن سابىر سارباسوۆتىڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ل.ميرزويانعا 1936 جىلى 4 قىركۇيەكتە جازعان حاتىندا ارىز يەلەرى: «باتىر امانگەلدىنى ابدىعاپار ەمەس، دۋلاتوۆ، قاراتىلەۋوۆ، توقتىباەۆ، قارپىقوۆ جانە باسقالار ولتىرگەنىن»،- دەپ جازادى (قر پا، 891-قور، 6-811 تىزبە، 166-ءىس). بىراق س.قاراتىلەۋوۆتىڭ بۇل وقيعاعا قاتىسقانى جونىندەگى ناقتى دەرەك جوق.

ول ورال گۋبكومىنىڭ 1920 جىلعى اقپانداعى شەشىمىمەن ويىلعا جىبەرىلدى. ويىلداعى قىزمەتىندە كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان تاراتىلعان باتىس الاشوردانىڭ دۇنيە-مۇلكىن، قۇجاتتارىن قابىلداپ الۋ، ويىل، قىزىلقوعا ءوڭىرىن كەڭەستەندىرۋ ىسىمەن اينالىستى. ويىل ۋەزىنە قازاق اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ وكىلى بولىپ  كەلگەن ع.الىبەكوۆكە جەرگىلىكتى قازاق اۋىلدارىمەن ارادا بايلانىس ورناتۋدا كومەگىن تيگىزەدى. 1920 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ع.الىبەكوۆ تۇركىستان مايدانى رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتىنىڭ ۋاكىلەتتى وكىلى ۆ.ي.لەجاۆا-ميۋراتقا سالىمگەرەي الپانۇلى  جونىندە «مىنەزى قىزۋقاندى، بىراق ەتى ءتىرى، تەحنيكالىق جاعىنان دايىندىعى مول» دەگەن مىنەزدەمە بەرە وتىرىپ، ولكەلىك كوميتەتتە قىزمەتكە پايدالانۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى. 1920 جىلى بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتتى. كەيىنگى جىلدارى ۇلتشىل جانە الاشوردا قىزمەتىنە قاتىسقانىن جاسىردى دەگەن ايىپپەن پارتيا قاتارىنان ءۇش رەت شىعارىلعانى بەلگىلى (قر پا، 141-قور، 1-تىزبە، 10583-ءىس). وسى جىلدىڭ اياق شەنىندە ىسكەر ازامات ورال گۋبەرنيالىق جەر باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە تاعايىندالدى. 1921-1922 جىلدارى اشارشىلىقتا گۋبەرنيانىڭ ۇلان-عايىر جەرىندە جاپپاي تۇقىم سەبۋ ناۋقانىن تابىسپەن جۇزەگە اسىرۋدا قىرۋار قىزمەت اتقاردى. دالا تابيعاتىنىڭ كليماتى مەن گەوگرافيالىق جاعدايلارىن ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋعا وتە قولايلى ەكەندىگىن، كوشپەلىلەر ومىرىنە ەلەۋلى ورىن الاتىندىعىنا نازار اۋدارادى.  ونىڭ تاعى ءبىر قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى – اۋىلشارۋاشىلىق زيانكەستەرىن جويۋ جۇمىستارىنا، زيانكەستەرگە قارسى كۇرەسەتىن گۋبەرنيالىق «ۇشتىكتىڭ» جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسۋى. 1922 جىلى جازدا گۋرەۆ ۋەزىندە وسىمدىكتەر جاۋى شەگىرتكەگە قارسى كۇرەس ءىسىن ۇيىمداستىرىپ، ۋەزدەگى شابىندىقتاردى زياندى ناسەكومنان قورعاپ قالۋدا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتتى. ول ورال گۋبەرنياسى بويىنشا اگروجۇيە جاساقتاۋ، ۋچاسكەلىك اگرونوميا ەنگىزۋ جونىندە باستاما كوتەرىپ، ونى جۇزەگە اسىردى – وڭىردە اگروۋچاسكەلەر اشىلىپ، تۇقىمدىق ءدان نەسيەگە سول ۋچاسكەلەر ارقىلى بەرىلۋىنە قول جەتكىزدى. بۇرىڭعى اۋىلشارۋاشىلىق  ۋچيليششەسىن، اۋىلشارۋاشىلىق تاجىرىبيە ستانساسىن قالپىنا كەلتىردى (رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك ءارحيۆى، ر-3260 قور، 1-تىزبە،  25-ءىس). 

1922 جىلى 16-قازاندا رك(ب)پ قازاق وبكومىنىڭ تورالقاسى ءوز وتىرىسىندا س. كاراتىلەۋوۆ پەن ا.كەنجيننىڭ  رەۆوليۋتسيالىق قىزمەتىن ماسەلە ەتىپ قاراپ، ەكەۋىنىڭ تورعاي كەزەڭىنە دەيىنگى ءىس-ارەكەتى الاشورداعا قارسى باعىتتالعان، ال تورعاي كەزەڭىندە ولار الاشوردامەن ىنتىماقتاسۋعا جول بەرگەن دەپ تانىدى. وسى وتىرىستىڭ قورتىندىسى بويىنشا س.قاراتىلەۋوۆ قىزمەتىندە قالدىرىلدى، ال ا.كەنجين حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتىنەن بوساتىلدى.

ارحيۆ قورىندا 1922 جىلعى 6-جەلتوقسانمەن بەلگىلەنگەن، س.قاراتىلەۋوۆ پەن ا.كەنجيننىڭ تورعايداعى ءىس-ارەكەتىن تىزگەن رك(ب)پ تورعاي ۋەزدىك كوميتەتى مۇشەسىنىڭ قىسقاشا جازباسى عانا ساقتالعان (قر پا، 718-قور، 1-تىزبە، 411-ءىس). بىراق وندا امانگەلدى قازاسى تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز ايتىلمايدى.

1924 جىلى جازدا قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتى قاراماعىندا ولكەلىك دەڭگەيدە جۇمىس ىستەۋگە جىبەرىلدى. سول جىلعى جەلتوقساننان باستاپ جەر حالىق كوميسسارياتىندا ىستەدى جانە قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلاندى. 1925 جىلى ناۋرىزدا ولكەلىك پارتيا كوميتەتى بيۋروسىندا قازاقستاندا جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ ون جىلدىق جوسپارىن ۇسىندى. بۇل ماسەلە رەسپۋبليكانىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە ەلەۋلى ورىن الاتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءىس-شارا بولاتىن. جازدا قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اۋماعىن مەجەلەۋ كوميسسياسى قۇرامىنا ەنىپ،  قازاق اكسر-ءىنىڭ استاناسى قىزىلورداعا كوشىرىلگەن تۇستا ورىنبورداعى كينوقوندىرعىنى، ورتالىق كىتاپحانانى، جىلقى زاۋىتتارىن قازاق رەسپۋبليكاسىنا بەرۋ ماسەلەلەرىمەن شۇعىلداندى. 1927 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ورتالىق جەرگە ورنالاستىرۋ باسقارماسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، ولكەلىك پارتيا كوميتەتى بيۋروسىنىڭ شەشىمىمەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسى قاراماعىنا، مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتى سۋ-ماقتا شارۋاشىلىعى سەكتسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە جىبەرىلدى. مەملەكتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتى تورالقاسىنىڭ مۇشەسى بولدى. الاش قايراتكەرلەرىن قۋدالاۋ باستالعان تۇستا كۇشتەۋ ورگاندارىنىڭ «قىراعى كوزدەرىنەن» س.قاراتىلەۋوۆتە تىس قالمادى. 1928 جىلى ناۋرىزدا ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى تاراپىنان قاماۋعا الىندى. 1930-1937 جىلدارى ارالىعىندا تەمىر اۋىلشارۋاشىلىق تاجىريبە ستانساسىندا، الماتى  وبلىسىنداعى «دەگەرەس» اسىل تۇقىمدى جىلقى زاۋىتىندا ديرەكتور قىزمەتىن اتقاردى.

قىزىل تەررور اسقىنىپ تۇرعان 1937 جىلى اۋىلشارۋاشىلىق كوميسسارياتىنىڭ ماقتا شارۋاشىلعى ءبولىمىنىڭ باستىعى ع.مۇرتازينمەن «الاشورداشىل، ۇلتشىل» دەگەن ايىپپەن تۇتقىندالدى. كسرو جوعارعى  سوتى اسكەري كوللەگياسىنىڭ قاۋلىسىمەن 1938 جىلى 26 اقپاندا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. وسىلايشا اتىراۋلىق قايراتكەر سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆتىڭ ءومىر جولى قايعىلى اياقتالدى.

الاشتانۋشى عالىم ماقسات ءتاجى-مۇرات 1990 جىلداردىڭ باسىندا الماتىدا تۇراتىن جوعارى ءبىلىمدى قىزى سارامەن كەزدەسىپ اناسى اننا سەمەنوۆنا مەن اكەسى كىندىگىنەن اعاسى ءالىمحان جانە ءوزىنىڭ تاراعاندىعىن، قازاق پوليتەحنيقا ينستيتۋتىن گەولوگ-بارلاۋشى ماماندىعىمەن بىتىرگەن اعاسىنىڭ 1942 جىلى موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستاردىڭ بىرىندە قازا تاپقاندىعى تۋرالى قۇندى دەرەكتەردى جازىپ العان. ءبىر قىزىعى سارا سالىمگەرەيقىزى دا اتالعان ينستيتۋتتى گەولوگ ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن. وكىنىشكە وراي ماكەڭ سارا اپايدان جازىپ العان ەستەلىكتەر داپتەرىن كەيىنگى جىلدارى جوعالتىپ العاندىعىنا وكىنىش بىلدىرگەن بولاتىن.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ءسوز بولعانداي، تۋعان جەردىڭ پاتريوتتارى مەن سول ايماقتاردىڭ كورنەكتى تاريحي تۇلعالارىنىڭ ەلىنە اتقارعان ۇلان-عايىر ەڭبەكتەرى تۋرالى تانىمدىق-تاعىلىمدىق دەرەكتەر ارقىلى تاريحي سانامىزدى دا، ۇلتتىق ءدىڭىمىزدى شىڭداي تۇسەتىنىمىزگە سەنىمىز مول.

اققالي احمەت، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى