دان مەدوۆنيكوۆ, «ەكسپەرت» جۋرنالى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى
الەكساندر مەحانيك, «ەكسپەرت» جۋرنالىنىڭ ساراپشىسى

«ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ميفتەرگە شىرمالىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، بىراق ونى اڭعارمايمىز. بولاشاقتىڭ تاريحىندا ءبىز جاڭا گومەردىڭ كومەگىن قالار ەدىك: گومەرلەر جاھاندىق اپاتتاردان سوڭ كەلەدى، ال ءبىز كۋا بولاتىن اپات ءالى الدا» دەپ سانايدى كورنەكتى كلاسسيكالىق فيلوسوف ازا تاحو-گودي.

دان مەدوۆنيكوۆ, «ەكسپەرت» جۋرنالى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى
الەكساندر مەحانيك, «ەكسپەرت» جۋرنالىنىڭ ساراپشىسى

«ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ميفتەرگە شىرمالىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، بىراق ونى اڭعارمايمىز. بولاشاقتىڭ تاريحىندا ءبىز جاڭا گومەردىڭ كومەگىن قالار ەدىك: گومەرلەر جاھاندىق اپاتتاردان سوڭ كەلەدى، ال ءبىز كۋا بولاتىن اپات ءالى الدا» دەپ سانايدى كورنەكتى كلاسسيكالىق فيلوسوف ازا تاحو-گودي.

ءبىز ميف دەگەن ءسوزدى ماعىناسىنا بويلاماي ءجيى پايدالانامىز. ەگەر بۇل ءسوزدى ينتەرنەت ارقىلى ىزدەيتىن بولساق، قازىرگى زامانعا قاتىستى، سونىمەن قاتار ەجەلگى گرەك ميفتەرىنە قاتىستى كوپتەگەن ءسوز تىركەستەرىن كەزدەستىرەر ەدىك: جاھاندانۋ ءميفى، كوممۋنيزم ءميفى، ليبەراليزم ءميفى، ەجەلگى گرەك ميفتەرى، ەجەلگى ەگيپەت نەمەسە ۆاۆيلون ميفتەرى... رەسەيدە ميفتەر مەن ميفولوگيانى زەرتتەۋمەن اينالىساتىن عالىم كوپ. ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ازا اليبەكوۆنا تاحو-گودي - ءوزىنىڭ جارى، ۇستازى، 1988 جىلى دۇنيەدەن وتكەن ايتۋلى فيلوسوف الەكسەي فەدوروۆيچ لوسەۆپەن بىرگە وسى ماسەلەگە عۇمىرىن ارناعان ادام.

لوسەۆ پەن ونىڭ ءبىرىنشى ايەلى 1930 جىلى «ميف ديالەكتاسى» اتتى كىتاپتى جاريالاعاندارى ۇشىن جانە ءدىني قىزمەتپەن اينالىستى دەپ ايىپتالىپ، ايدالىپ كەتەدى. 1933 جىلى لوسەۆ لاگەردەن جانارىنان ايىرىلىپ، اۋىر ناۋقاستانىپ ورالادى. ال، ازا اليبەكقىزىنىڭ اكەسى 1937 جىلى اتىلىپ كەتكەن، شەشەسى تۇرمەدە. تاحو-گودي  لوسەۆپەن سوعىستىڭ سوڭعى جىلىندا، لەنين اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا كەزدەسەدى. ۇستاز بەن شاكىرت قالعان ومىرلەرىن بىرگە وتكىزەدى.

ازا اليبەكقىزىمەن اڭگىمەمىز «ەكسپەرت» جۋرنالىندا بىلتىر جارىق كورگەن بەلگىلى فيلوسوف كارەن سۆاسيانمەن جاسالعان سۇحباتتان باستالدى.

— مەن سىزدەردىڭ جۋرنالدا [1]  جاريالانعان كارەن سۆاسياننىڭ سۇحباتىن وقىپ (قاراڭىز، «ەكسپەرت» № 14  9 ساۋىر 2007 جىل. — «ەكسپەرت») قالىڭ ويعا شومدىم. شۆەيتساريادا تۇرىپ جاتقان ول كەنەتتەن ورىس فيلوسوفياسى مۇلدە جوق دەگەن شەشىمگە كەلەدى. بۇل جاعداي مەنى قاتتى تاڭ قالدىردى، ءالى ەسىمدە ول ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ء81−شى جىلى ەرەۆاندا قورعاعان. سول كەزدە، الەكسەي فەدوروۆيچ لوسەۆتەن كومەك سۇراعان ەدى. ونىڭ عىلىمي ەڭبەگى قازىرگى زامان فيلوسوفياسىنداعى سيمۆولدار تاقىرىبىنا ارنالعان. ال، لوسەۆ بولسا، 76-شى جىلى «سيمۆول ماسەلەلەرى جانە رەاليستىك ونەر» اتتى كىتاپ شىعارىپ، كەڭەس كەزىندە سيمۆول ماسەلەسىن كوتەرىپ، ونى اقتاپ شىققان تۇڭعىش عالىم. ول كەزدە سيمۆول پروبلەماسى تىيىم سالىنعان تاقىرىپتار ساناتىندا ەدى. سونداعى كارەننىڭ الەكسەي فەدوروۆيچكە ءوزىنىڭ ورىس فيلوسوفياسىنا قانشالىقتى ءتانتى بولاتىنىن ايتىپ جازعان حاتتارىن وقىساڭىز. ولاردىڭ بارلىعى مەنىڭ مۇراعاتىمدا ساقتاۋلى. كارەن اسىرەسە گايدەنكو پياما پاۆلوۆنا، يۋري نيكولاەۆيچ داۆىدوۆ سەكىلدى فيلوسوفتارعا ەرەكشە توقتالادى. سونداي-اق الەكسەي فەدوروۆيچتان ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋعا كومەكتەسۋدى سۇرايدى. بۇدان كەيىن الەكسەي فەدوروۆيچ كارەن سۆاسياننىڭ ديسسەرتاتسياسىنا ءوزى پىكىر جازىپ، ەرەۆانعا گايدەنكو پياما پاۆلوۆنا مەن يۋري نيكولاەۆيچ داۆىدوۆتى شاقىرتقىزدى. وسىدان سوڭ كارەن ءوزىنىڭ ەڭبەگىن ءساتتى قورعاپ شىققان.

مەنى سۆاسياننىڭ ورىس ادەبيەتىنە فيلوسوفيالىق فەنومەن رەتىندە قاراۋعا بولمايدى دەگەن پىكىرى تاڭ قالدىردى. كارەن تۇرىپ جاتقان بازەلدە1919 جىلى لوسەۆتىڭ «Die russische Philosophie» — «ورىس فيلوسوفياسى» اتتى كىتابى نەمىس تىلىندە جارىق كوردى. ەڭبەكتە ورىس ادەبيەتى مەن ورىس فيلوسوفياسى تىعىز بايلانىستا ەكەنى ايتىلعان. الەكسەي فەدوروۆيچ «جۋكوۆسكي مەن گوگولدىڭ پروزالىق شىعارمالارىندا، تيۋتچەۆتىڭ، فەتتىڭ، لەۆ تولستوي، دوستوەۆسكي مەن ماكسيم گوركيدىڭ شىعارمالارىندا فيلولسوفيانىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى تالدانادى، ارينە، ول ومىرگە باعىتتالعان، پراكتيكاعا سايكەستەندىرىلگەن ورىسقا ءتان فورمادا بەرىلەدى» دەپ جازعان. 1985 جىلى كارەن شەتەلگە كەتپەي تۇرىپ، بۇرىنعى لەنين اتىنداعى كىتاپحانانىڭ ارنايى قويماسىنداعى ەڭبەكتەردى پايدالانۋعا وعان  تىيىم سالىنعان بولاتىن. ول جۇمىستاردىڭ اراسىندا لوسەۆتىڭ وسى كىتابى دا ءجۇرىپتى. ول نەمىس تىلىنەن ورىس تىلىنە دەرەۋ اۋدارىلىپ، باسىپ شىعارىلدى. سودان بەرى ءتۇرلى باسىلىمداردا جارىق كورىپ كەلە جاتىر.

— سۆاسيان ءوز سۇحباتىندا فيلوسوفيا تۋرالى عانا ەمەس، ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى جايلى دا ءسوز قوزعايدى. ونىڭ ەۋروپالىق ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيى تومەندەپ كەتتى دەگەن پىكىرىنە قالاي قارايسىز؟

— بۇل جەردە كارەنمەن تولىق كەلىسەمىن. بۇل ەۋروپالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە عانا ەمەس، جاپپاي سيپات الىپ بارا جاتقان قۇبىلىس. دۇنيەدە الدەنە مورت سىندى. قازىر ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك ەمتيحاننان باس تارتۋعا تىرىسىپ جاتىر. دەگەنمەن، بۇدان قاشىپ قۇتىلا المايتىن سەكىلدىمىز. جوعارى بىلىكتى ماماندار ەشكىمگە قاجەت ەمەس. بىلىكتىلىگى جوعارى بولسا، اقشانى دا جاقسى تولەۋدى تالاپ ەتەدى. ورتانقول جۇمىسكەر عانا كەرەك. وسى ماقسات ءۇشىن جوعارى ءبىلىمدى جوق قىلىپ جىبەرۋگە بولادى ەكەن. وسىدان كەلىپ بولون پروتسەسى شىعادى. مەنىڭشە، بولاشاقتا كەمبريدج، وكسفورد، سوربوننا سەكىلدى تيتاندار عانا قالادى دا، قالعانى ورتا دەڭگەيگە كوشەدى. بۇل باتىستان بىزگە كەلگەن وتە اۋىر جاعداي. ارينە، بۇل جەردە كارەن وتە دۇرىس ايتىپ وتىر.

— وسىعان بايلانىستى بىزدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

— قۇلدىراپ كەتكەن. ستۋدەنتتەردىڭ عانا ەمەس، وقىتۋشىلار قۇرامىنىڭ دا جاپپاي ساۋاتسىزدىعى بەلەڭ العان. بۇل جەردە كلاسسيكالىق بولىمدەگى ءوز ستۋدەنتتەرىم تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىن، ءبىز شاعىن عانا توپپىز. ستۋدەنتتەر مەن وقىتۋشىلاردى قوسا ەسەپتەگەندە ەلۋ ادامنان اسپايدى. بىزگە ءتۇسۋ وڭاي ەمەس. بۇندا ناعىز جوعارى ءبىلىم العىسى كەلەتىندەر عانا كەلەدى. تۇلەكتەرىمىزدىڭ كوبى گيمنازيا، ليتسەي، جوعارى وقۋ ورىندارىندا لاتىن ءتىلى مەن گرەك تىلدەرىنەن ساباق بەرەدى، باسپالار مەن عىلىمي ينستيتۋتتاردا جۇمىس ىستەيدى. كوبى امەريكاندىق، اعىلشىن، يسپان، نەمىس ت.ب. فيرمالاردىڭ قىزمەتكەرلەرى. ءبىزدىڭ تۇلەكتەر گرەك، لاتىن تىلدەرىنەن وزگە بىرنەشە شەت ءتىلىن ءبىلىپ شىعادى. ارقايسىسى كەمىندە بەس ءتىل بىلەدى، ارقاشان جۇيەلى، تىڭعىلىقتى جۇمىس جاسايدى. گرەك، لاتىن تىلدەرىندە جاي ەمەس، فيلوسوفيالىق، عىلىمي ءماتىندى وقىپ كورىڭىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەردى ىسكەر توپ قۋانا قابىلدايدى. ولار عىلىم جولىنان تايماي وتىرىپ، وتە ماڭىزدى جوبالارمەن اينالىسادى.

— الدىن الا كەشىرىڭىز، عىلىمنىڭ بۇل سالاسىندا قانداي جاڭالىق اشۋعا بولادى؟

— نەگىزىندە تاقىرىپ وتە كوپ. دۇنيەجۇزىنىڭ عالىمدارى گومەر تۋرالى ۇلكەندى كىشىلى مىڭداعان زەرتتەۋ جازدى. بىراق ونى قالايشا تولىق يگەرىلدى دەپ ايتۋعا بولادى. گومەر ۇنەمى جاڭا قىرىنان اشىلىپ وتىرادى. گومەر پوەمالارىن ستۋدەنتتەرمەن وقي وتىرىپ، مىندەتتى تۇردە جاڭالىققا كەزىگەسىز. تەك وتە مۇقيات وقۋ كەرەك. جانە، ارينە، سول گومەر تۋرالى جاڭا ءسوز ايتۋ ءۇشىن بۇرىنعى سوڭعى جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ بارلىعىمەن تانىس بولۋىڭ كەرەك.

— ول «جاڭالىقتاردىڭ» ءبىر-ەكەۋىن مىسال رەتىندە كەلتىرە الاسىز با؟

— مىسالى، انتيك داۋىرىندەگى ەتيكا ماسەلەلەرى تۋرالى ايتۋعا بولادى. بۇرىن بۇل تۋرالى ءسوز بولعان ەمەس، سەبەبى وسى كۇنگە دەيىن انتيكتىك داۋىردە مورال ماسەلەسى تۋىنداماعان دەپ سانالىپ كەلدى. بۇدان كوپ جىلدار بۇرىن پروفەسسور ۆيكتور ياركو وسىلاي دەپ مالىمدەگەن. سوندا ەجەلگى گرەكتەردە ۇيات، ار-وجدان، جاۋاپكەرشىلىك تۇسىنىكتەرى بولماعان بولادى عوي. ەندى، قازىر، ديسسەرتاتسيا جازىلىپ جاتىر. ول جەردە قازىرگى انتيكتانۋشى كوزىمەن كونە زامانداعى مورول ماسەلەلەرىنىڭ تەرەڭ دە جان-جاقتىلىعى دالەلدەنەدى.

- انتيك ءداۋىرى بويىنشا ءسىزدىڭ سۇيىكتى اۆتورىڭىز، سۇيىكتى ءداۋىرىڭىز، ۇناتاتىن شىعارمالارىڭىز بار ما؟

- ارينە، بۇل جەردە دە گومەردى ايتپاي كەتە المايمىن. ماعان سونداي-اق الەكساندر ماكەدەونسكيدىڭ شاپقىنشىلىعىنان كەيىن تۋعان ەللينيستىك ءداۋىر دە ۇنايدى. وسى كەزدە شىعىس پەن باتىس العاش رەت تۇيىسكەن بولاتىن. گرەكتەردىڭ ءريمنىڭ قول استىنا ءوتىپ، ريمدىكتەردى پوەزياعا، ونەرگە، ءتىپتى ميفولوگياعا ۇيرەتكەن كەزەڭى دە قىزىقتى. ريمدىكتەردىڭ وزدەرىنىڭ ارحايكالىق، يتاليالىق ميفولوگياسى بولعان، ال ريمدىك كلاسسيكالىق پانتەون تۇگەلگە دەرلىك گرەكتەردەن كەلگەن. ول جەردە كەيىپكەرلەردىڭ اتتارى عانا باسقا، لاتىنشا. ارينە، اقىر اياعىندا ريمدىكتەر دە وزدەرىنىڭ ۇلى ادەبيەتىن جاساپ شىقتى، بىراق گرەكتەردەن سوڭ كوپ ۋاقىتتان كەيىن. گرەك ادەبيەتى مەن فيلوسوفياسىنىڭ وركەندەگەن ۋاقىتى حريستوس تۋعانعا دەيىنگى بەسىنشى ءۇشىنشى عاسىر، ال ريمدىكتەردىكى حريستوس تۋعانعا دەيىنگى ءبىرىنشى عاسىر. وسى جەردە ۆەرگيلي، گوراتسي،  وۆيدي پايدا بولدى. پاتريارحالدىققا قۇشتار ريمدىكتەر باسىندا گرەكتەردىڭ اعارتۋشىلىق ارەكەتىنە بارىنشا قارسىلاستى. بۇل تۋرالى سىزدەرگە گەورگي ستەپانوۆيچ كنابە  وتە تاماشا اڭگىمەلەپ بەردى (قاراڭىز «گدە كونچايۋتسيا ريمسكيە تەني» [2] № 37  8 قازان 2007 جىل. — «ەكسپەرت»). دەگەنمەن اقىر اياعىندا كوپتەگەن گرەكتەر لاتىنشا جازا باستادى، ال ريمدىكتەر ءوز كەزەگىندە گرەكشە قالام تەربەدى.

ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنا مەن ءومىرىمدى ارنادىم. ونىڭ نەگىزىندە ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسى مەن ادەبيەتى پايدا بولدى. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. بىرىنشىدەن، «ميف» ءسوزىنىڭ ءوزى گرەك تىلىندە «ءسوز» دەگەن ماعىناعا يە. بىراق گرەكتەر «ءسوزدى» «ميف» جانە «لوگوس» دەپ ءبولىپ قاراعان. «ميف» - ءسوزدىڭ تۇتاس العانداعى جالپىلاما-ماعىنالىق تولىقتىعىن، قۇنارلىعىن بىلدىرەدى. ال «لوگوس» - ەلەمەنتتەردىڭباستاپقى قالپىنان  بولىنىپ شىعۋى جانە ءتۇرلى بەلگىلەرى بويىنشا توپتالىپ، قايتا جيناقتالۋى. «ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا قۇدايلار مەن قاھارماندار تۋرالى اڭىزدار «ميف» اتالىپ، ال «لوگوس» مازمۇنى فيلوسوفيا مەن عىلىمدى قامتىعانى كەزدەيسوق ەمەس. بىراق «لوگوس» «ءميفسىز» پايدا بولىپ، دامي المايتىن ەدى. ءبىر «ءسوز» كەلەسىسىن تىركەستىرىپ، قاجەت ەتىپ تۇرادى. ەكىنشىدەن، گرەك ميفولوگياسى، ەگەر ەستەتيكالىق دەگەندى بارىنشا مانەرلىلىك دەپ تۇسىنەتىن بولساق، مول ەستەتيكالىق قۇنارعا يە. سونداي-اق ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسى مەن ادەبيەتى ميفكە نەگىزدەلەدى، سەبەبى ءميفتىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن وتە ماڭىزدى جانە ماڭگىلىك يدەياعا قۇرالعان. بارلىق گرەك تراگەديالارىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسقا ەمەس، ميفتەرگە بايلانىستى بولىپ كەلەتىنى دە سوندىقتان. ارينە، كوپ ادام كۇندەلىكتى تۇرمىس ماسەلەلەرىن وزەكتى دەپ ەسەپتەيدى، قوعامدا بولىپ جاتقان بارلىق ساۋالداردىڭ جاۋابىن سودان كورەدى. بىراق وزەكتى ماسەلە تەز ۇمىتىلادى. ءبىر جىل بۇرىن نە بولعانى ەشكىمگە قىزىق ەمەس. ال ەجەلگى گرەك ميفتەرىندەگى ماڭگىلىك يدەياسى بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتى، ەرتەڭ دە سولاي بولماق. سوندىقتان دا ول ماڭگى.

— دەگەنمەن، «وزەكتى» اريستوفان ادەبيەت تاريحىندا ەۆريپيد پەن سوفوكلمەن قاتار قالدى ەمەس پە.

—اريستوفانعا كوپتەگەن تۇسىنىكتەمە قاجەت. ال، «انتيگوندى» تەاتردان كورسەڭىز، وقيعانى بىردەن ۇعاسىز. ال، اريستوفان ەڭبەكتەرىندە ءار سوزگە تۇسىنىكتەمە بەرۋ قاجەت، سەبەبى ونىڭ ساياسي وزەكتىلىگىن قازىر ەشكىم قابىلدامايدى. بۇل جەردە وقىرمانعا ايتۋلى فيلولوگ، كلاسسيك زەلينسكيدىڭ ۇلى، وتىز جەتىنشى جىلى قازا تاپقان ادريان پيوتروۆسكيدى اۋدارماسى مەن تۇسىنىكتەمەلەرى ەنگەن ەكى تومدىق تاماشا جيناق جاقسى كومەكشى بولا الادى.

دەگەنمەن ميفتەرگە قايتىپ ورالايىق. ءميفتىڭ ءوز تاريحى، كلاسسيكاعا دەيىنگى نەمەسە ارحايكالىق، كلاسسيكالىق نەمەسە قاھارماندىق دەپ اتالاتىن كەزەڭى، ءتىپتى پوستكلاسسيكاسى بار. ارحايكالىق ءداۋىر العاشقى مىڭ جىلدىقتا باستالىپ، حريستوس تۋعانعا دەيىنگى ەكىنشى مىڭ جىلدىقتا اياقتالادى. كونە ميف تۋىسقاندىق، رۋلىق، سونىڭ ىشىندە وتباسىلىق قارىم-قاتىناستارعا قۇرالعان. بۇل - ادامدى قورشاعان الەم شىن مانىندە ءبىر وتباسى كولەمىنە سىيىپ كەتەتىن ۋاقىت بولاتىن.

بىراق بۇل الەم ادامزاتپەن تانىس ەمەس ەدى، ونى مەكەندەۋشىلەردىڭ بارلىعى ءوزىنىڭ قۇپيا، تىلسىم ومىرلەرىن سۇرەدى. ارحايكاداعى باستى، انىق تا شىنايى نارسە سانسىز ۇرپاققا ءومىر بەرگەن جەر عانا. جەردەن تۋعان تىرشىلىك ونىڭ بەسىگىندە تەربەلىپ، ءوسىپ-ءونىپ، وزىنىڭ ەرەكشە عۇمىرىن ءسۇرۋد

ە، سەبەبى ءومىردىڭ قۋاتى تىرى جانە ءولى تابيعات اراسىندا ەش ايىرماشىلىق جوق الەمگە جومارت توگىلگەن. ءاربىر زاتتىڭ ءوز سيقىرلى كۇشى بار. ول كۇشتىڭ اتاۋى جوق، ول تابيعاتتىڭ بويىنا تۇگەل شاشىلعان، قۇبىجىق، جارتىلاي ادام، جارتىلاي اڭ سەكىلدى ءتۇرلى سيپاتقا يە بولادى، ياعني ميكسانتروپيكالىق، ارالاس، قۇبىلما. بولاشاق كلاسسيكالىق اپوللون ول كەزدە قۇبىلما قاسقىر، ءسابي جەيتىن قۇبىجىق. جەردىڭ تەرەڭ دانالىعى، مىسالى، جىلان ارقىلى كورىنىس تابادى. ورىستىڭ «جىلان» جانە «جەر» سوزدەرىنىڭ تۇبىرلەس كەلۋى بەكەر ەمەس. حايۋانات كەيپىندەگى فەتيشتەر ۋاقىت وتە ۇمىتىلا باستاعاندا، دانالىق افينا بويىنان كورىنىس تاپتى. ال، ونىڭ نەگىزگى سيمۆولى جىلان بولىپ قالدى.

پاتريارحالدى قاۋىمعا وتۋگە بايلانىستى كلاسسيكالىق كەزەڭ ميفولوگياسىندا ادام سيپاتتى قۇدايلار پايدا بولدى، ولار كەزىندە تۇسىنىكسىز دە قاتەرلى تابيعات قىسىمىنا تۇسكەن ادامزاتتىڭ قيالىندا تۋىپ، ۇرەيلى قۇبىجىقتارمەن كۇرەسىپ، جەڭىسكە جەتەدى. اپوللون پيفي اجداھاسىن جان ءتاسىلىم ەتەدى دە سول جەرگە ءوزىنىڭ ورداسىن تۇرعىزادى. ۇساق قۇدايلار مەن پەرىلەردىڭ ورنىنا، ولاردىڭ ءبارىن باعىندىراتىن ەڭ باستى قۇداي زەۆس پايدا بولادى. پاتريارحالدى قوعام ەندى اسپاندا، ياعني وليمپ تاۋىندا ورنالاسادى.

ارحايكادان كلاسسيكاعا ءوتۋ ميفتەردە جاقسى كورىنىس تاپتى. مىسالى، زەۆستىڭ باسىنان تۋعان ايەل قۇداي افينا تۋرالى ءميفتى الايىق. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. زەۆستىڭ ءبىرىنشى ايەلى مەتيدا (گرەكتىڭ «وي» سوزىنەن) دانالىقتىڭ بەلگىسى، وليمپكە دەيىنگى تيتاندار مۇحيت پەن ونىڭ ايەلى تەفيدانىڭ قىزى. اسپان ۋران مەن جەر گەيانىڭ بولجامى بويىنشا، مەتيدا زەۆسكە كەمەڭگەر قىز بەن ۇل تۋىپ، ولار وسكەننەن كەيىن زەۆستى تاقتان تايدىرىپ، بيلىكتەن ايىرۋعا ءتيىس بولاتىن. بۇنى ەستىگەننەن كەيىن قۇدايلار مەن ادامداردىڭ بيلەۋشىسى ءوزىنىڭ زايىبىن جۇتىپ سالادى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن زەۆستىڭ باسىنان دانالىق پەن جەڭىمپاز قۋاتتىڭ يەسى افينا دۇنيەگە كەلەدى. وسىلايشا زەۆس دانالىقتىڭ جالعىز كەنى بولىپ قالادى، ال افينا بولسا زەۆستىڭ ويىنىڭ جالعاسى، ونىڭ شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋشىعا اينالادى.

بۇدان ءارى قاراي پوستكلاسسيكا كەتەدى، وندا باتىرلار وزدەرىن قۇدايلاردان جوعارى قويا باستايدى، بۇنىڭ ىشىنە گومەردىڭ ەپوسى دا ەنەدى. بۇل شىعارمادا ەسكى، قاتىگەز قاھارماندىق ورنىنا جاڭا، تالعامپاز باتىرلىققا وتپەلى كەز كورىنىس تاپقان. جاڭا كەيىپكەرلەر بۇرىنعىدان قايسار، ولاردىڭ قۇدايلارمەن قاتىناسى ەركىن سيپات الادى، ولار ءتىپتى قۇدايلارمەن سايىسقا تۇسە باستايدى. وسىدان قاھارمان الەمنىڭ كۇيرەۋى باستالادى، قۇدايلار ولاردى وپاسىزدىقتارى مەن باتىلدىقتارى ءۇشىن جازالاۋعا كىرىسەدى. جەڭگەندەر دە، جەڭىلگەندەر دە جەڭىلىس تاباتىن ترويا سوعىسى دا وسىدان تۋىندايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ميفولوگيا وسىمەن ءتامامدالادى. گومەر پوەمالارى كەزىندە ميف - نەگىزىندە ادەبيەت تۋىنداعان عالامات، وتكەن ءداۋىر رەتىندە قابىلدانعان.

— كوپ ۋاقىت وتپەي ادەبيەتپەن قاتار فيلوسوفيا دا پايدا بولدى.

- تاڭ قالاتىن نەسى بار؟ الەكسەي فەدوروۆيچ لوسەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «انتيكتىك فيلوسوفيا دورەفلەكتيۆتى ميفولوگيادان باستالدى، ونى ول رەفلەكسيا ارقىلى باعىندىردى، اقىرى رەفلەكتيۆتى ميفولوگيامەن، ياعني ديالەكتيكامەن اياقتالدى». العاشقىسى، سوكراتقا دەيىنگى فيلوسوفتار، قاراپايىم دانالار، «سوفيستەر». دەگەنمەن سوفيست اقشا ءۇشىن حالىقتى ارسىز ريتوريكاعا ۇيرەتەتىن الدامشى ەمەس، سوفيستەردى بۇلاي قابىلداۋ بەسىنشى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ورىن الا باستادى. ەجەلگى «سوفيستەس» ءسوزى دانالىق دەگەن ماعىناعا يە. بۇل دانالىقتىڭ كوزى تابيعاتتا، سەبەبى ادام تابيعاتتان جاراتىلدى. سوكراتقا دەيىنگىلەردىڭ قۇداي تابيعاتى، ادام تابيعاتى، جالپى تابيعات تۋرالى سۇيىكتى يدەيالارى وسىدان شىعىپ وتىر. بۇل فيلوسوفيالىق تاجىريبەلەر سوكراتقا دەيىن بولعان. سوفيستەر ادام ساناسىنىڭ ماسەلەلەرىن زەرتتەسە، سوكرات بۇنىمەن كەلىسپەيدى. ول ءومىردى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە، پروبلەماعا اينالدىرعىسى كەلەدى. ءارى قاراي پلاتون كەلەدى، سودان سوڭ اريستوتەل. اريستوتەل جيىرما جىل پلاتوننىڭ جانىندا تۇرعان، ونىڭ اكادەمياسىندا ءدارىس العان. ونىڭ اريستوتەل ەمەس، پلاتوننىڭ شاكىرتى عانا بولعان كەزىندەگى ديالوگتارى بىزگە جەتكەن جوق. بىراق ءبىر قىزىعى، شىعىستاعى ارابتاردىڭ اۋدارمالارىندا ساقتالىپ قالعان. 529 جىلى يمپەراتور يۋستينيان بۇل ماجۋسيلىك دانالىققا تىيىم سالىپ، پلاتون اكادەمياسىنىڭ قىزمەتىن توقتاتقاندا، اكادەميكتەردىڭ كوبى شىعىسقا كەتتى. اراب تىلىنە اۋدارىلعان ديالوگتاردىڭ تاريحى وسىدان شىعادى. شىعىس پەن باتىستىڭ ءتۇيىسۋى دە العاش رەت وسى كەزدە ورىن العان.

انتيكتىك فيلوسوفيا ميفولوگيادان باستالىپ، ميفولوگيامەن اياقتالادى. دەگەنمەن ميفولوگيالىق نەگىزىنە قاراماستان، انتيكتىك فيلوسوفيا نازىك ديالەكتيكالىق كەزەڭدەردى باستان كەشىپ، اقىر اياعىندا قاتاڭ دا جۇيەلى قۇرىلعان ديالەكتيكا كەيپىندەگى سانانىڭ جوعارى سالتاناتىنا اينالدى. باستاپقى ميفولوگيا تامامدالعاننان كەيىن ودان تۋىنداعان ديالەكتيكا دا ءتامامدالدى، ديالەكتيكا تامامدالعاندا انتيكتىك ميفولوگيا تىرشىلىگىن توقتاتتى.

ميفتەردە جانە گومەر شىعارمالارىندا باياندالاتىن وقيعالار تاريحي جاعىنان قانشالىقتى شىنايى دەگەن سۇراق تۋادى. XIX  عاسىردا حريستوس تۋعانعا دەيىنگى ەكىنشى مىڭ جىلدىقتا سالتانات قۇرعان ۇلى مادەنيەت، ترويا سوعىسى، ەكىنشى مىڭ جىلدىقتىڭ سوڭىندا ورىن العان وقيعالار ۇلكەن كۇمانمەن قارالدى. الاپات اپاتتاردان كەيىن گرەكيا ءوزىنىڭ دامۋ ساتىسىنان ءبىر عاسىر كەيىن شەگىنىپ، جازبا مادەنيەتىن جوعالتتى، ناتيجەسىندە جازۋ-سىزۋدى قايتا ويلاپ تاپتى. دەگەنمەن، XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا بۇل سالادا ۇلى زەرتتەلۋلەر جۇرگىزىلدى. شليمان ترويادا قازبا جۇمىستارىن جاسادى. حح عاسىردىڭ باسىندا اتاقتى ەۆانس كريت-ميكەن مادەنيەتىن اشتى، قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتجەسىندە كنوسس سارايى تابىلدى. ول مينوي حاتتارىن زەرتتەدى، ءتىپتى قازبا جۇمىستارىمەن الاڭسىز اينالىسۋ ۇشىن كريت ارالىنىڭ ءبىر بولىگىن ساتىپ الدى. ول ميكەن مادەنيەتىنىڭ مۇراجايىن دا اشقان ەدى، بىراق ونى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە نەمىستەر بومبالاپ، تاس-تالقانىن شىعاردى. وسى وقيعادان كەيىن قاريا ەۆانس قايتىس بولدى. بۇل جۇمىس - ونىڭ ءومىرىنىڭ ماعىناسى ەدى.

اقىر اياعىندا وزىندىك كريت-ميكەن جازبا ءتىلى بار ايرىقشا مادەنيەت اشىلعان بولىپ شىقتى. ال كەزىندە ميفتىك بولىپ ەسەپتەلىپ كەلگەن ترويا سوعىسىنىڭ تاريحي وقيعا ەكەنى دالەلدەندى. سونداي-اق ميكەن مادەنيەتىنىڭ جويىلۋى دا، سولتۇستىك جاقتان كەلىپ، وزدەرىن گەراكلدىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ەسەپتەيتىن دوري تايپالارى باسقىنشىلىق جاساپ، گرەكيانى كۇيرەتىپ، قاراڭعىلىققا بوكتىرگەنى دە تاريحي ورىن العان جايتتار. وسى قاراڭعىلىق كەزىندە ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن بولعان وقيعالاردى باياندايتىن ەپوس دۇنيەگە كەلەدى. گومەردىڭ ەپوسى وتكەن ومىردەگى سالتاناتتى ەسكە ءتۇسىرۋ. وسىلايشا جاڭا مادەنيەت قايتادان كۇشىنە ەنەدى.

— بالكىم، مينوتاۆر دا ومىردە بولعان شىعار؟

— ال ءسىز قالاي ويلايسىز؟ مينوتاۆر ەجەلگى ميفولوگيانىڭ رۋديمەنتى، ميكسانتروپيكالىق تۇلعا، ادام مەن حايۋان سيپاتىن جيناقتاعان ارالاس ءتۇر، تەراتامورفتىك، ياعني ۇرەي تۋدىراتىن تىرشىلىك يەسى; گرەكشە «تەرراس» عاجايىپ، قۇبىجىق دەگەن ماعىناعا يە، «تەررور» ءسوزى وسىدان شىققان. مينوتاۆر وبرازى - جەراستى الەمىنە بايلانىستى، كريت لابيرينتتەرى مەن ادام ساناسىنىڭ قويناۋىندا تىعىلىپ جاتقان قورقىنىشتى قۇبىجىق تۋرالى وتە كونە تۇسىنىكتىڭ بەينەسى. بىراق ول سونىمەن قاتار استەري، ياعني «جۇلدىزدى»، نۇرلى دەگەن ەسىممەن دە اتالادى، ونىڭ شەشەسى پاسيفەيا، گەليوستىڭ، كۇننىڭ قىزى. سونداي-اق ول پوسەيدوننىڭ ۇلى نەمەسە جالعاسى رەتىندە قابىلدانادى. ال پوسەيدون بولسا، سۋ قويناۋى. دەمەك مينوتاۆر كونە ادام ءۇشىن ۇرەيگە تولى ەجەلگى عارىشتىڭ جالپىلاما بەينەسى. قاھارماندىق عاسىرىندا مينوتاۆر تەسەيدىڭ قولىنان قازا تابادى.

— حريستياندىقتى ميفولوگيالىق قۇبىلىس رەتىندە قاراۋعا بولا ما؟

— بۇدان جاماندىق ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ابسوليۋتتىك ميفولوگيا بار دا، سالىستىرمالى ميفولوگيا بار. لوسەۆ بۇل تۋرالى «ميف ديالەكتيكاسىندا» ايتادى. ول بويىنشا ابسوليۋتتىك ميفولوگيا دەگەنىمىز وزىنەن ءوزى شىعىپ، دامىپ وتىراتىن ميفولوگيا. دەمەك، ەش نارسەگە تاۋەلدى ەمەس. لوسەۆ بويىنشا ابسوليۋتتىك ميفولوگياعا يدەيا مەن ماتەريانىڭ، سەنىم مەن ءبىلىمنىڭ جوعارى سينتەزدى تەپە-تەڭدىگى ءتان. ابسوليۋتتىك ميفولوگيا سۋبەكت پەن وبەكتىنى، ماڭگىلىكتى، شەكسىزدىكتى، حاباردارلىقتى، ابسوليۋتتىكتى جيناقتايتىن جاڭا كاتەگوريانىڭ قاجەتتىگىن تانىتادى. باسقاشا ايتقاندا، لوسەۆ ديالەكتيكالىق ءتاسىلدى قولدانۋ ارقىلى تۇلعالىق قۇداي تۋرالى، ءوزىنىڭ ابسوليۋتتىك تىرشىلىگىندە تولىققاندى كورسەتىلگەن ماگيالىق اتاۋ تۋرالى ءىلىم، ياعني پەرسوناليزم ميفولوگياسىن جاساپ شىقتى. بۇل تەكتەس ابسوليۋتتىك ميفولوگيا ءوزىنىڭ ءبىر عانا ءپرينتسيپىن پايدالاناتىن سالىستىرمالى ميفولوگيالار ءۇشىن نورما، ۇلگى، شەك پەن ماقسات بولىپ تابىلادى. قۇداي تۋرالى وسى ىلىمگە لوسەۆ «ميف ديالەكتيكاسى» كىتابىنىڭ ەكىنشى ءبولىمىن «تولىقتىرۋ» دەپ اتاپ، ارناعان ەدى. وندا جۇماق پەن توزاق كاتەگوريالارى ورىن الۋعا ءتيىس بولاتىن، سونداي-اق كۇندەلىكتى تۇرمىستا قالىپتاسقان نانىمدار، سالىستىرمالى ميفولوگيانىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان ءتۇرلى تيپتەرى: حريستيان، گرەك، ريم، يۋدەي، ءۇندى جانە باسقا دا، ياعني قۇداي تۋرالى وزىنە ءتان تۇسىنىكتەرى بار حالىقتار تۋرالى تۇسىندىرۋلەر ەنۋگە ءتيىس ەدى. لوسەۆ وسىنداي «تولىقتىرۋ» اتتى قالىڭ كىتاپ جازىپ شىقتى، ونىڭ جۇزدەگەن پاراعى فسب-نىڭ باس مۇراعاتىنان، ءبىر بولىگى تەرگەۋ ىسىنەن، تاعى ءبىر جارتىسى ۇيدەگى مۇراعاتىنان تابىلدى. «ميف ديالەكتيكاسى» مەن «تولىقتىرۋ» ءبىر تومدىق بولىپ 2001 جىلى باسىلىپ شىققان.

— الەكسەي فەدوروۆيچتى 1930 جىلى «ميف ديالەكتيكاسى» ءۇشىن سوتتادى ەمەس پە؟

- ءيا. «ميف ديالەكتيكاسى» تسەنزۋرا رۇقساتىمەن جارىق كورگەن. ول كىتاپتا قوعام ميفولوگياسى، سوتسياليزم ميفولوگياسى، كوممۋنيزم ميفولوگياسى زەرتتەلىپ، ونىڭ اقىر اياعى نەگە اكەلىپ سوقتىراتىنى جازىلعان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تولىعىمەن اشكەرەلەۋ. باتىستا ورۋەلل بۇل تاقىرىپتى لوسەۆتان سوڭ شامامەن وتىز جىلدان كەيىن قوزعادى. ال لوسەۆ «ميف ديالەكتيكاسىندا» الدىن الا بولجام جاساپ، كوممۋنيزم ميفولوگياسىنىڭ قالتارىس-بۇلتارىستارىن اشىپ بەردى. وسى جاريالانىمى ءۇشىن سوتتالدى. كەيىن «ميف ديالەكتيكاسىنا» رەسمي رۇقسات بەرىلگەنىمەن، تسەنزور كوپ جەرىن كەسىپ تاستاعان. ال، ۆالەنتينا ميحايلوۆنا لوسەۆا بولسا، ول جەرلەردى بايقاتپاي ورنىنا قايتا قويىپ وتىرعان. بۇل وتە باتىل قادام ەدى. كىتاپ جارىق كوردى. بۇدان كەيىن لوسەۆ ايەلىمەن تۇرمەگە قامالدى. ال، «تولىقتىرۋلاردى» تسەنزۋرا جاريالاۋعا تىيىم سالعان. 95-ءشى جىلى فسب ماعان الەكسەي فەدوروۆيچتىڭ قولجازبالارىن قايتاردى، وندا 2350 پاراق بار ەكەن. پاراقتار ەسكى، كولەمدى. قازىر ولار مەنىڭ مۇراعاتىمدا ساقتاۋلى. فسب-دا قولجازبانى قاراعان كەزدە ىشىندە «ميف ديالەكتيكاسى» دا، «تولىقتىرۋلار» دا بار ەكەن. مەن عانا ەمەس، فسب مۇراعاتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن «ەندى «تولىقتىرۋلار» دا جاريالاناتىن بولدى» دەپ قۋانىپ كەتتىك. بىراق، وكىنىشكە وراي ول ءبىرىنشى بەتى عانا ەكەن. ءماتىن جوق. دەگەنمەن، كەيىن «تولىقتىرۋلار» باسقا جەردەن تابىلدى.

— لوسەۆپەن جولدارىڭىز قالاي ءتۇيىستى؟

— بۇل ۇزاق اڭگىمە. مەنىڭ اكەم داعىستاندا تۋعان. ماسكەۋدەگى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، 1916 جىلى  اياقتادى. قۇقىق تاريحشىسى، كنياز ەۆگەني نيكولاەۆيچ ترۋبەتسكويدان ءدارىس الدى. ءوزى دە قۇقىقتانۋشى بولىپ شىقتى. ورىس مادەنيەتىنىڭ قۋاتتى كۇشىن سەزىنگەن ول توڭكەرىستەن كەيىن اعارتۋ سالاسىندا حالىق كوميسسارى بولىپ، داعىستانعا ورىس مادەنيەتىن ەنگىزۋگە تىرىستى. 20-شى جىلى اشتىق جايلاعان ماسكەۋگە «قىزىل داعىستان» پويىزىن جەتكىزگەن دە مەنىڭ اكەم ەدى. ول لەنين قابىلداۋىندا دا بولدى. بۇل تۋرالى دەرەك لەنين شىعارمالارى جيناعىندا بار. اكەم تسيكا مۇشەسى بولعان، كوپتەگەن ءىرى تۇلعالارمەن، سونىڭ ىشىندە سەرگو وردجونيكيدزە،  نادەجدا سەرگەەۆنا الليلۋەۆامەن،  يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالينمەن جاقسى تانىس ەدى.

كاۆكازدىڭ بولاشاعى قانداي بولۋى كەرەك وداق پا الدە فەدەراتسيا ما دەگەن ساۋال تالقىلانعان كەزدە، بۇل ماسەلەمەن ستالين اينالىسقان، مەنىڭ اكەم ماسكەۋگە جينالىسقا ءجيى كەلىپ ءجۇردى.

29-شى جىلى داعىستاننان ماسكەۋگە كوشتىك، سەبەبى ول تاۋلىق شارۋالاردىڭ جەدەل تۇردە كولحوز قۇرىپ، تۇرمىس سالتىن وزگەرتۋىنە قارسى بولدى. ول اسىرەسە كاۆكاز ءۇشىن بۇل وزگەرىستى جىلدام ەنگىزۋگە بولمايدى دەپ ەسەپتەدى. ماسكەۋدە ۆكپ(ب) -نىڭ ورتالىق كوميتەتىندەگى مەكتەپ بولىمىندە مەڭگەرۋشى بولدى. ول كەزدە ورتالىق كوميتەت بارلىق كوميسسارياتتار ءۇشىن شەشىم قابىلدايتىن.

— ءسىزدىڭ شىعارماشىلىق جولىڭىزدى تاڭداۋ كەزىڭىزدە اكەڭىزدىڭ ىقپالى بولدى ما؟

— مۇمكىن جەكەلەي بولعان شىعار. ول ءوزىنىڭ ۆلاديكاۆكازدا كلاسسيكالىق گيمنازيادا، ۋنيۆەرسيتەتتە قالاي وقىعانى تۋرالى اڭگىمەلەگەندى ۇناتاتىن. ال، فيلولوگيانى تاڭداعان سەبەبىم، مەنىڭ شەشەم نينا پەتروۆنانىڭ، ول ورىس بولاتىن، ءىنىسى پروفەسسور لەونيد پەتروۆيچ سەمەنوۆ بەلگىلى فيلولوگ ەدى. اكەم ماعان پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ كىتاپحاناسىنان كىتاپتار اكەلىپ بەرەتىن، ال ول جەردەگى كىتاپحانا وتە جاقسى ەدى. كەيدە ءتىپتى سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار، XVIII عاسىر باسىلىمدارى دا كەزدەسىپ قالاتىن. قايدا وقيمىن دەگەن سۇراق تۋعان كەزدە مەن ادەمى، كونە، انتيكتىك جولدى تاڭداعىم كەلدى. بۇل، ارينە، ناعاشى اعامنىڭ اسەرىمەن قابىلدانعان شەشىم ەدى. تۋىسقاندارىم مەنىڭ تاڭداۋىمدى قۋانا قولدادى، سەبەبى انتيكتىك ءداۋىر ول زاماننان تىم الىس، سوندىقتان ەشكىمنىڭ مەندە شارۋاسى بولمايدى دەپ ەسەپتەلدى. 1937 جىلى مەن جەتىنشى كلاستى بىتىرگەننەن كەيىن اكەم تۇتقىندالىپ، كەيىن اتىلىپ كەتتى. اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى بۇيرىقتا يوسيف ۆيسساريونوۆيچتىڭ قولى تۇردى.

بۇدان كەيىن 1940 جىلى مەكتەپ بىتىرگەن مەنى ەشبىر وقۋ ورنى قابىلدامادى. امالسىز سول كەزدە ءۇشىنشى سۇرىپتى بولىپ سانالاتىن رازگۋليايداعى كارلا ليبكنەحت اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا وقۋعا ءتۇستىم. وندا دا ول وقۋ ورنىنداعى عىلىم جونىندەگى ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى مەنىڭ اكەم كسرو حالىقتارى ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى جانە ديرەكتورى بولىپ تۇرعاندا ورىنباسار بولعان كىسى ەدى. ول عىلىمي ينستيتۋت جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەندەر ءۇشىن وزىندىك ءبىر اسپيرانتۋرا، ءتىپتى دوكتورانتۋرا سەكىلدى بولاتىن. مەنى وقۋعا قابىلداعان كىسى وتە باتىل، ادال جان ەدى. اكەم تۇتقىندالعاننان كەيىن كوپ تانىستارىمىز بىزدەن باس تارتتى، ولاردىڭ اراسىندا ءتىپتى تۋىسقاندار دا بولدى. سودان كەيىن كارلا ليبكنەحت اتىنداعى ينستيتۋت لەنين اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا قوسىلدى. ال لەنين اتىنداعى ينستيتۋتقا الەكسەي فەدوروۆيچ لوسەۆ ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنەن ارىپتەستەرى يدەاليست دەپ ۇستىنەن ارىز ءتۇسىرىپ، قۋدالاعاننان كەيىن اۋىستىرىلعان بولاتىن. بۇنى جالا دەپ ايتۋ دا قيىن. ونسىز دا بەلگىلى نارسە - لوسەۆ جالعىز جانە ەڭ سوڭعى يدەاليست بولاتىن. ال مەن ينستيتۋتتىڭ كلاسسيكالىق بولىمىندە وقىپ ءجۇردىم، لوسەۆ تا وسى كلاسسيكالىق بولىمگە اۋىستىرىلدى. ءبىز وسىلايشا تانىستىق. تاعدىر سولاي بولدى. بۇل 44-ءشى جىل ەدى.

— انتيكتىك فيلوسوفياعا ورالايىق. انتيكتىك فيلوسوفيا مەن حريستياندىق اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟

— بايلانىس تۋرالى ايتۋ قيىن. حريستياندىق پەن انتيكتىك فيلوسوفيا ارقايسىسى ءوز بەتىمەن دارا قۇدايعا قاراي جول شەكتى. بۇل لوسەۆتىڭ كوپ تومدىق «انتيكتىك ەستەتيكا تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە جاقسى كورىنىس تاپقان. ەڭبەكتە تەك انتيكتىك ەستەتيكا تاريحى عانا ەمەس، انتيكتىك فيلوسوفيا مەن مادەنيەت تاريحى اڭگىمەلەنەدى. ءبىز ەستەتيكالىق جولمەن بەرىلگەن انتيكتىك فيلوسوفيانىڭ تاريحىن كورەمىز. لوسەۆ بۇل ءتاسىلدى كەزدەيسوق تاڭداپ وتىرعان جوق. ول فيلوسوفيا نەعۇرلىم كونە بولسا ول سوعۇرلىم ايشىقتىراق، دەمەك ەستەتيكالىق جاعىنان كۇشتىرەك دەپ ەسەپتەگەن. «انتيكتىك ەستەتيكا تاريحىندا» الەم جايلى، قۇداي تەكتەس جاراتىلىس تۋرالى كونە تۇسىنىكتەردىڭ مونوتەيزمگە قاراي جىلجىعان ەۆوليۋتسياسى وتە تاماشا كورىنىس تاپقان. بۇل ەۆوليۋتسيا حريستياندىق ءداۋىر باستالعانعا دەيىنگى ەكى مىڭ جىلعا سوزىلاتىن مەرزىمدى قامتيدى. كوپ قۇدايلىقتان، پوليتەيزمنەن مونوتەيزمگە اكەلگەن ساپار تىم ۇزاق ەدى. ونى زەرتتەگەن ادام پوليتەيزمنىڭ جىڭىشكەرىپ كەلىپ، تۇتاس نەمەسە دارا قۇداي تۋرالى تۇسىنىككە اينالعانىن كورەدى. بۇل تۇسىنىكتىڭ نەگىزىندە پلاتوندىق، فيلوسوفيالىق يدەيالار جاتىر. بىراق پلاتونيزمدە دارالىقتىڭ اتاۋى جوق. ال حريستياندىقتا بۇل دارالىق ءوزىنىڭ اتاۋىنا، ءوز ءومىربايانىنا، ءوزىنىڭ ومىرىنە جانە الەمگە ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.

— ۇشتۇتاس دەگەن ۇعىم بار.

— بۇل ەندى حريستياندىق دوكترينا — ۇشەۋى تۇتاسىپ بىرەۋگە اينالادى. بۇل ءۇشتۇتاس يدەياسى تەك حريستياندىققا ءتان ەمەس، ونىڭ نەگىزىندە ءۇشىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن، نەوپلاتونيزمنىڭ اتاسى پلوتون دوكتريناسى جاتىر، ونىڭ يدەياسى دا ءۇش نەگىزگى تۇعىر ديالەكتيكاسىنا: تۇتاستىق، اقىل مەن عارىشتىق جان ۇعىمىنا قۇرالعان.

— ياعني  نەوپلاتونيكتار حريستياندىققا جاقىن بولعان با؟

— ۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋعا بولمايدى. نەوپلاتونيزمدى ميفولوگيانىڭ جاڭا ءتۇرى دەۋگە بولادى. بۇل - ميفولوگيالىق جولمەن بەرىلگەن فيلوسوفيا. ميفولوگيالىق جانە ماجۋسيلىك بولا وتىرىپ نەوپلاتونيزم فيلوسوفياسى مونوتەيزمگە قاراي جىلجىدى. بۇل بەسىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن پروكل جالعىز قۇدايعا، ياعني اپوللون — كۇنگە جەتكەنگە دەيىن جالعاستى.

ماجۋسيدە انتروپومورفتىق قۇدايلار اراسىندا ۇنەمى كۇرەس ءجۇرىپ وتىرعان. اقىر اياعىندا اپوللون جەڭىمپاز بولىپ شىقتى. كلاسسيكالىق اپوللون كۇن، نۇر بولىپ تابىلادى. اپوللون ءوزىنىڭ اكەسى زەۆستى جۇتقان. ول وزىنە بارلىعىن ءسىڭىرىپ العان. اياعىندا جالعىز قۇداي، كۇن قۇدايى عانا قالادى. نەوپلاتونيزم مونوتەيزمگە اينالعانىمەن، نەوپلاتونيزم مەن حريستياندىق اراسىندا وشپەندىلىك بولعان.

— دەگەنمەن، حريستياندىق نەوپلاتونيزمنىڭ جەكەلەگەن يدەيالارىن قابىلدادى ەمەس پە.

— ارينە، سودان كەيىن حريستياندىق نەوپلاتونيزم كەلدى. جالعان-ديونيسي ارەوپاگيتتىڭ جۇمىستارى حريستياندىق نەوپلاتونيزم بولىپ تابىلادى، ول قايتا ورلەۋ داۋىرىنە دەيىن جانە ودان كەيىن دە جالعاسىن تاپتى.  گەليوتسەنتريكالىق يدەيا دا قايتا ورلەۋگە دەيىن ۇمىتىلعان جوق ەمەس پە. كوپەرنيك وسى ءداستۇردىڭ مۇراگەرى. گەليوتسەنتريزم — ونىڭ جۇيەسىندەگى فيلوسوفيالىق نەگىز.

— سىزدىڭشە، قازىرگى ومىردە ميف جوق پا؟

— ميف قازىردىڭ وزىندە جەتىلىپ ارتىلادى. سالىستىرمالى ميفتەر، ەگەر لوسەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق. امەريكاندىقتاردىڭ امەريكاندىق ارمان تۋرالى ۇلى ءميفى بار. بىزدە سوتسياليزم ءميفى، بولاشاقتا كۇتىپ تۇرعان تاپسىز قوعام تۋرالى ميفتەر بولدى.

— بۇل ميفتەردىڭ ءوز گومەرى عانا جوق.

— گومەر بولمايتىن دا شىعار. گومەر تەك ۇلكەن اپاتتاردان كەيىن عانا كەلەدى.

— ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اپات ەمەس پە؟

— جوق، ول ءالى اپات ەمەس. گرەكتەر ءۇشىن ءبىز ايتىپ وتكەن كەزەڭ، ارينە، تولىق اپات بولدى. ال، ءبىزدىڭ كەزەڭ تۋرالى ايتاتىن بولساق، سىزدەردىڭ جۋرنالدارىڭىزدان مەن فيزيكتەردىڭ، ماتەماتيكتەردىڭ، ينجەنەرلەردىڭ سۇحباتتارىن وقىدىم، ءوز باسىم فيزيكادان دا، ماتەماتيكادان دا ەش نارسە ۇقپايتىن بولسام دا، ءبىر تۇسىنگەنىم: ءبىزدى الدا الاپات اپات كۇتىپ تۇر ەكەن.

— بىزدى اينالىپ وتەدى دەپ ۇمىتتەنەيىك…

— ۇمىتتەنەتىن ەشتەڭە جوق. مەن اپاتتى كۇتۋدەمىن. ءيا، ءيا، ءبىزدى الاپات اپات كۇتىپ تۇر. بۇل انىق. ماسكەۋدە ەلەكتر ەنەرگياسىن ءسوندىرىپ تاستاپ كورىڭىز، بۇنىڭ ءوزى اپاتتىڭ باسى بولادى. بارلىعىن كۇتۋگە بولادى. مەن ءوزىم پەسسيميستپىن. سوندىقتان ارقاشان اپاتتاردى كۇتىپ جۇرەمىن، ادامزاتتى جاڭارتىپ، جاڭا ساپاعا كوتەرەتىن اپاتتاردى. بۇيىرتسا، كورەرمىز، جاڭارا ما ادامزات، جاڭارماي ما.

اۋدارعان مادينا وماروۆا.