«تامىرى «ۇيشىكتەن» باستالدى،  اتىراۋ قالاسىنا  376 جىل تولدى» دەگەن ايدارمەن وتكەن جىلى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وتارلاۋ زامانىندا ادەيى قۇلاعىمىزعا سىڭىرىلگەن تىركەستى تاعى قايتالادى. سايىپ كەلگەندە مۇنىڭ ءوزى وتكەن تاريحىمىزدى تەرەڭ سەزىنبەۋدەن تۋىنداعان تۇجىرىمدار ەكەنى بۇگىندە ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ويتكەنى قازاق تاريحىن رەسەي كوزقاراسىمەن زەردەلەۋ سانامىزدا ابدەن ورنىقتى. سوندا قازاقتىڭ سان عاسىرلى تاريحى قايدا، بۇگىنگى اتىراۋ قالاسى تاريحى 1640 جىلى كوپەس گۋري نازاروۆ  ۇلدارى ميحايل، يۆان جانە اندرەيمەن بىرگە جايىق بويىنا كەلىپ قونىستانىپ، جايىق وزەنىنەن بالىق اۋلاۋىمەن باستالا ما؟

جالپى الەمدىك تاريحتا قالا ءبىر كۇندە، نەگىزى جوق ەلدى مەكەندە پايدا بولمايدى. ماسەلەن ۋكراينا رەسپۋبليكاسىنىڭ ي.ي. مەچنيكوۆ اتىنداعى  ودەسسا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتى عالىمدارىنىڭ  دنەپروپەتروۆسك، زاپوروجيا، كيەۆ، ودەسسا، چەرنيگوۆ قالالارىنىڭ  جاسىن انىقتاۋدى قايتا قولعا الۋى جانە وتكەن عاسىرلاردا ولاردى سارالاۋدا ءتۇرلى يمپەريالىق جانە كەڭەستىك ۇستانىمداردىڭ نەگىز بولعانىن العا تارتۋى قالا تاريحىندا دا بىرجاقتى يدەولوگيالىق كوزقاراستىڭ ۇستەم بولعانىن ايعاقتايدى(كاك وپرەدەليات ۆوزراست گورودوۆ يۋگا ۋكراينى؟ // ۆەچەرنيايا ودەسسا. -2008. -№194 (8931). -23 دەكابريا). وعان كۇنى كەشەگە دەيىن تاريحىن 1854 جىلدان باستاعان الماتى قالاسىنىڭ ءوز باستاۋىن مىڭ جىل بۇرىن، استانا قالاسىنىڭ 1830 جىلدان ەمەس ءVىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن بوزوق قالاسىنان باستاۋىن اتاساق  كوپ نارسە تۇسىنىكتى بولادى. بۇگىندە سەمەي قالاسى اكىمياتى دا قالا نەگىزىنىڭ 1718 جىلى قالانعان اسكەري بەكىنىستەن  باستالۋ ماسەلەسىن عالىمدارعا مۇقيات تاپسىردى.  ويتكەنى تاريحشىلار 840-940 جىلدارى كونە سەمەيدىڭ قيماقيا مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعانىن بىرنەشە رەت كوتەردى. وزىمىزبەن كورشىلەس باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى ن.نوعاەۆتىڭ باستاۋىمەن 2012 جىلدىڭ 21-22 قىركۇيەگىندە «ورال وزەنى القابىنداعى ورتاعاسىرلىق قالا مادەنيەتى جانە كوشپەندىلەر وركەنيەتى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ،  ورال قالاسىنىڭ تاريحى 1613 جىلدان ەمەس، قالا تاريحى ءحىىى عاسىردان باستاۋ الاتىنى عىلىمي فاكتىلەرمەن دالەلدەندى. سودان بەرى ورال تاريحىن 400 جىلدان اسىرا كازاك-ورىستار قالاعان جايىق قالاشىعىنان باستاپ تويلاۋ داتاسى توقتاتىلدى. مۇنىڭ ءوزى كەشەگى كەڭەستىك زاماندا قازاقستانداعى قالالاردىڭ دەنى ورىستاردىڭ جاۋلاپ الۋىمەن سالىندى دەگەن تۇجىرىمىن جوققا شىعاردى جانە تاريحي شىندىقتىڭ ورنىعۋىنا جول اشتى. ويتكەنى ۇلان-بايتاق قازاق جەرىندە اتا-بابامىز تەك كوشىپ قانا قويمادى، ونى قورعاپ شاعىن ساۋدا-ساتتىققا قاجەتتى ەلدى-مەكەندەر سالدى. ولار التىن وردا تۇسىندا ساياسي-ەكونوميكالىق ماڭىزدى ورتالىقتار رەتىندە تانىلدى.

سونىمەن  اتىراۋ  قالاسى تاريحى قاي كەزەڭنەن باستاۋ الادى؟

ولكەتانۋشى ۆ.افاناسەۆ: «1950 جىلداردىڭ اياعىندا گەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ساپار قارىمساقوۆ ماعان گۋرەۆ قالاسىنىڭ شىعىسىنا قاراي 18 كم. جەردەگى ساقول (دەرەكتە وسىلاي جازىلعان – ءا.م.) مەكەنى ماڭىندا ەجەلگى كالماق قالاشىعى تۋرالى تەرىلگەن قاعازدى ۇستاتتى. سودان ساپار ەكەۋىمىز ونى ىزدەپ تاپتىق. وسى ەسكەرتكىشتى العاش رەت 1965 جىلى ارحەولوگ م.س. مەرششيەۆكە كورسەتتىم. 1960 جىلدار سوڭىندا ەسكەرتكىشپەن كسرو عا ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ل.گالكين تانىستى. قورىتىندىسىندا بىرلەسىپ، تابىلعان ەسكەرتكىش ماتەريالدارى نەگىزىندە قونىستىڭ ءحىىى-ءحىۇ عاسىرلاردا بولعانىن دالەلدەپ ماقالا جاريالادىق. سودان ل.گالكين 1977 جىلى «ارحەولوگيچەسكيە وتكرىتيا 1977 گودا» ەڭبەگىندە التىن وردا قالاشىعىن پيتسيگاني كارتاسىنا سۇيەنىپ لاەتي قالاسى دەپ اتادى. سونىمەن جاڭادان  لاەتي اتاۋى پايدا بولدى» دەپ جازادى (افاناسەۆ ۆ.ك. رەەستر ارحەولوگيچەسكيح پامياتنيكوۆ وبلاستي. – اتىراۋ: تيپوگرافيا او «الماز ينجينيرينگ»، 1996. -س.56-57). ولكەتانۋشى «لاەتي» اتاۋىن تۇركى سوزدەرىندەگى «لاي» نەمەسە «لايلانعان» سوزدەرىمەن تۇسىندىرەدى. ال اقتوبە-لاەتي قالاسىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن ساقتالماي جويىلۋى جونىندە بۇگىندە ەكى پىكىر قالىپتاسقان. ونىڭ ءبىرى، اقساق تەمىردىڭ 1396 جىلى جاۋلاپ الۋىمەن، ەكىنشىسى، كاسپي تەڭىزىنىڭ كوتەرىلىپ اينالانى باسۋى اسەرىمەن بايلانىستىرىلادى.  ياعني، اقتوبە-لاەتي قالاشىعى بۇگىنگى اتىراۋ قالاسىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسىپ، ءحۇ عاسىردا قالا قيراتىلعان، يا جويىلعان دەۋىمىزگە ابدەن بولادى. ونى بەلگىلى ارحەولوگ ك.بايپاقوۆتىڭ  «جايىقتىڭ تومەنگى جاعىندا تاعى ءبىر ءىرى قالاشىق تابىلىپ زەرتتەلدى. اقتوبە قالاشىعىنداعى قازبا جۇمىستار تۇرعىن ۇيلەردىڭ كان جۇيەسىمەن جىلىتىلاتىنىن انىقتادى» دەي كەلە، اقتوبەدەن بيداي ساقتايتىن ىدىستار كەزدەستى، ال تابىلعان كەراميكا مەن تيىندار قالاشىقتىڭ ءحىىى-ءحۇ عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن ايعاقتايدى دەگەنى دالەلدەي تۇسەدى (بايپاكوۆ ك.م. گورودا كازاحستانا ءحىىى-ءحۇ ۆۆ. // سرەدنەۆەكوۆايا گورودسكايا كۋلتۋرا ي كوچەۆايا تسيۆيليزاتسيا باسسەينا رەكي ۋرال / ماتەريالى مەجدۋنارودنوي كونفەرەنتسي. / پود وبششەي رەداكتسيەي پروفەسسورا سدىكوۆا م.ن. –ۋرالسك، 2012. -س.37).

ەندىگى قىزىقتى ماتەريالدى 2015 جىلى تاتارستان عالىمى نۋميزماتيك ر.يۋ. رەۆا ۇسىندى. ر.يۋ. رەۆا 2006 جىلى ساراتوۆ قالاسىنان تابىلعان التىن وردالىق تيىندى وقىپ، ونى قۇتلۋكەنت قالاسىندا سوعىلعانىن انىقتادى. ونىڭ ەسەبىنشە قۇتلۋكەنت جايىق بويىندا اتىراۋدان قاشىق ەمەس جەردە ورنالاسقان ەكەن (رەۆا ر.يۋ.  (رەس. تاتارستان). و چەكانكە  مونەت ي نايمەنوۆاني نەكوتورىح گورودوۆ ۆ كونتسە  حIII -  ناچالە XIV ۆۆ. ۆ وكرەستنوستياح  سوۆرەمەننوگو  اتىراۋ.  //  قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان  «قازاق حاندىعىنان - ەگەمەن قازاقستانعا» اتتى  حالىقارالىق عىلىمي - تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا   ماتەريالدارى.  ىى ءبولىم. -اتىراۋ – 2015. –س.248-251).

اتىراۋلىق ارحەولوگ م.قاسەنوۆ ر.يۋ.رەۆانىڭ جاڭالىعىمەن تانىسىپ «ول وكىنىشكە وراي اقتوبە-لاەتي قالاسىن بىلمەيدى. ونىڭ قۇتلۋكەنت قالاسى  اقتوبە-لاەتي قالاسى بولۋى دا مۇمكىن» دەگەن وي بىلدىرەدى. دەگەنمەن تاتار عالىمىنىڭ جاڭالىعى نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق. ول 1348 جىلى قايتىس بولعان  يبن فادلاللاح ءال ءوماريدىڭ جازباسىن پايدالانعان رەسەيلىك شىعىستانۋشى ۆ.گ. تيزەنگاۋزەننىڭ اۋدارماسىنداعى «حورەزم مەن ساراي اراسىندا حيۋا جانە قۇتلۋكەنت قالالارى بار» دەگەن جولداردى تۇپنۇسقامەن قايتا سارالايدى. ناتيجەسىندە زەرتتەۋشى حورەزمنىڭ استاناسى ۇرگەنىش قالاسى، سوندىقتان ۇرگەنىش پەن ساراي اراسىنداعى كەرۋەن جولىن حيۋا جالعامايدى، ويتكەنى، حيۋا كەرۋەن جولىندا بولعانىمەن ول سارايدى ماۆرەنناحرمەن نەمەسە ۇرگەنىشتى  بۇحارامەن بايلانىستىرادى، ال حورەزم مەن سارايدى جالعاۋى مۇمكىن ەمەس  دەگەن توقتامعا كەلەدى.  ر.يۋ.رەۆا زەرتتەۋى سوڭىندا ءال وماري ەڭبەگىندەگى جولداردى  «حورەزم مەن ساراي اراسىندا ۋچيك (ۇيشىك بۇگىنگى اتىراۋ قالاسى) جانە قۇتلۋكەنت قالالارى بار» دەپ وقۋدى ۇسىنادى. ول قۇتلۋكەنت قالاسى سارايشىق قالاسىنىڭ العاشقى اتاۋى، يا بولماسا، ءالى تابىلماعان قالا بولۋى مۇمكىن دەگەن قورىتىندى جاسايدى. عالىمنىڭ پىكىرى عىلىم الەمىندە كەڭىرەك ناسيحاتتالا قويماسا دا تىڭ تۇجىرىم ەكەنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە ءحىۇ عاسىرداعى ءال وماريدىڭ زەرتتەۋىن جاڭاشا سارالاۋى، ءسوز جوق، ءبىراز ماسەلەگە وزگەشە قاراۋ قاجەتتىگىن ايعاقتايدى. ونى نازارعا الساق سوندا ۇيشىك اتاۋى التىن وردا زامانىنان بەرى كەلە جاتقانىن بايقايمىز.     ولاي بولسا ل.گالكين، ر.يۋ. رەۆا زەرتتەۋلەرىندەگى اقتوبە-لاەتي – ۇيشىك – قۇتلۋكەنت قالالارى  بۇگىنگى اتىراۋ قالاسىنىڭ باستاۋىندا تۇردى دەۋىمىزگە تولىق قۇقىعىمىز بار. ال ولاردىڭ ورنىندا كەيىنىرەك جاڭا قالاشىقتىڭ سالىنۋى تىكەلەي موسكۆا پاتشالىعىنىڭ ازيا باعىتىنداعى وتارلاۋ تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستى. 1580-1581 جىلدارى سارايشىق قالاسىنىڭ تالقاندالۋى، كازاك-ورىستاردىڭ موسكۆانىڭ قولداۋىمەن جايىق بويلارىن باسىپ الۋى، ونىڭ ىقپالىمەن گۋري نازاروۆتىڭ جايىق تارماعىنا ورنالاسۋى اتىراۋ قالاسىنىڭ جاڭا دامۋ كەزەڭىن قۇرادى. سوڭىندا كونە قالاشىق ورنى  جايىق وزەنىندەگى قالاشىق، كەيىن بۇگىنگى ورال قالاسى ورنىندا ۆەرحني يايتسكي (جوعارى جايىق) قالاشىعىنىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى نيجني يايتسكي (تومەنگى جايىق) قالاشىعى اتاۋىن يەلەنەدى. اراعا ۋاقىت سالا ۋست-يايتسك قالاشىعى بولىپ وزگەرەدى. 1848 جىلى ۆ.يۋماتوۆ «ورەنبۋرگسكيە گۋبەرنسكيە ۆەدوموستي» گازەتىندە وسى ماسەلەنى ارنايى كوتەرىپ،  قالا  1708 جىلدان باستاپ گۋرەۆ دەپ اتالا باستاعانىن جاريالادى(يۋماتوۆ ۆ. يسسلەدوۆانيە و ناچالە گۋرەۆا گورودا // يستوريا ي كۋلتۋرا اتىراۋ ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح ء(حۇىىى-حح ۆۆ.). توم ءۇ / سوست. م.ك.كيپيەۆ // ناۋچ. رەد. ر.ا. بەكنازاروۆ. –اتىراۋ: «اتىراۋسكي فيليال سويۋزا پيساتەلەي كازاحستانا»، 2016. –س.43-44). مۇنى بايقاعان ۆ.فوسس 1868 جىلعى «وچەركي گۋرەۆا-گورودكا» ەڭبەگىندە: «قالا ەرتەدە، ءحۇىىى عاسىرعا دەيىن جايىق قالاشىعى نەمەسە جايىق وزەنى ساعاسىنداعى قالاشىق، كەي كەزدە تاس قالاشىق اتالدى. قالاشىق ءحۇىى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا (1640-1645 جىلدار ارالىعىندا) قالاندى» دەپ جازادى. ورىس پاتشاسىنىڭ 1708 جىلعى 18 جەلتوقسانداعى جارلىعىندا  قازان گۋبەرنياسىنا باعىناتىن استراحان قالاسى قاراماعىنا «گۋرەۆ، يايتسكي (بۇگىنگى ورال – ءا.م.), كراسنىي ي چەرنىي يار» قالالارى بەرىلگەن.  1732 جىلى استراحاننان حيۋا مەن بۇحاراعا بارىپ قايتقان ي.گ.گەربەر ءوز جازباسىندا گۋرەۆ قالاشىعىندا بولىپ قالانىڭ پاتشاعا باعىنۋى ءۇشىن سالىنعانىن راستايدى (گەربەر ي.گ. جۋرنال و پۋتەشەستۆي يز استراحاني ۆ حيۆۋ ي بۋحارۋ 1732 گ. // يستوريا ي كۋلتۋرا اتىراۋ ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح ء(حۇىىى-حح ۆۆ.). توم ءى / سوست. م.ك.كيپيەۆ // ناۋچ.رەد. ج.شالگىنباي. –اتىراۋ: يپ «سيسەنگاليەۆ ج.م.»، 2014. –س.88). 1734 جىلى قالاشىق  گ.نازاروۆ ەسىمىنە رەسمي  بەكىتىلەدى (كاريموۆ ت. ميحايل گۋرەۆ // proza.ru/2012/07/06/1715كوپيا). مۇنىڭ ءوزى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ءوز تاپسىرماسىن ورىنداۋشىلارعا دەگەن ەرەكشە قۇرمەتىن كورسەتسە كەرەك. سونىمەن ورىس پاتشاسىنىڭ قازاقستاندى وتارلاۋى بارىسىندا اتىراۋ قالاسى جايىق – تومەنگى جايىق - تاس جايىق - ۋست-يايتسك – گۋرەۆ قالاشىعى بولىپ وزگەرتىلەدى.

قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ ورناعان كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا 1920 جىلى گۋرەۆ قالاسى قىزىل كوماندير ۆ. چاپاەۆ ەسىمىنە بەرىلگەنىمەن، جارتى جىلدان سوڭ گۋرەۆ اتاۋى كەرى قايتارىلادى. بۇل ارادا بولشەۆيكتىك بيلىكتىڭ وتارلاۋشىلار قالىپتاستىرعان اتاۋدان اسا الماعانى بايقالادى.  ال 1991 جىلى 4 قازاندا ەل تاۋەلسىزدىگى قارساڭىندا گۋرەۆ قالاسى  حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسى  گۋرەۆتى  اتىراۋ اتاۋىنا اۋىستىرىپ تاريحي اقيقاتتى قالپىنا كەلتىردى. سونىمەن بۇگىنگى اتىراۋ قالاسى تاريحى ءحىىى عاسىرداعى اقتوبە-لاەتي – ۇيشىك – قۇتلۋكەنت - جايىق - تومەنگى جايىق - ۋست-يايتسك – گۋرەۆ – چاپاەۆ - گۋرەۆ قالالارىنان باستاۋ الادى. ولاي بولسا قالا تاريحىن ءحىىى عاسىردان باستاۋدى ۇسىنامىز. مۇنىڭ ءوزى اتىراۋدىڭ باي تاريحىن دالەلدەپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە سان-عاسىرلىق ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ ەش ۇزىلمەگەنىن ايعاقتايدى. ال قالا كۇنى بۇرىنعىسىنشا ۇيرەنشىكتى قازان ايىندا اتاپ وتىلە بەرسە بولادى. بىزدىڭشە، قالامىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى وسىدان باستالماق.

ابىلسەيىت مۇقتار – تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz