ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، 07.12.2017 ج كۇنى استانا قالاسىندا «قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ جازىقسىز قۋدالانۋى» اتتى ءباسپاسوز ماسليحاتى وتكەن بولاتىن.  بۇل ءباسپاسوزدى بىرنشە تەلە ارنالار مەن گازەت-جۋرنالدار، سايتتار جازدى، كورسەتتى. ال ازاتتقىق راديوسى سايتىندا وسى ماسەلەگە بايلانىستى اياتجان ەسىمدى ءىنىمىز پىكىر بىلدىرگەن ەكەن، وسىعان بايلانىستى الەۋمەتتىك جەلىدە اياتجانعا قارسى ءتۇرلى سىن-پىكىرلەر، ارىزدار قاپتاپ كەتتى. سوڭىندا بۇل ءىنىمىزدىڭ پىكىرىن كاراۆان گازەتى باسقان ەكەن. مەندە وسى ءباسپاسوزدى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە بۇل ءىنىمىزدىڭ پىكىرىنە جاۋاپ بەرە كەتۋدى ءجون كوردىم.

قۇرمەتتى اياتجان ءىنىم، الدىمەن سەنىڭ كاراۆان گازەتىندە بىلدىرگەن پىكىرىڭە ءبىر-بىرلەپ جاۋاپ بەرە كەتەيىن.

ءبىرىنشى پىكىر: «قىتايداعى وتتى ۇرلەگەندەر بار» -  جاۋاپ: ەڭ الدىمەن ءورتتى قويعان كىنالى ما؟ ورتەنگەن ءشوپ كىنالى ما؟ الدە ورتەنگەن كەزددەگى سوققان جەل كىنالى ما؟ وسى ۇشەۋىنىڭ قايسسى ماڭىزدى؟ ەگەر ول ونى ورتەمەسە ونى وشىرەتىندەردە ودان ارى جاندىراتىنداردا بولماس ەدى عوي، سوندىقتان ءورت قويعاندى اقتاپ، جەلدى كىنالاۋ - سانالى ادامنىڭ ويلايتىنى دا ايتاتىن دا ءسوزى ەمەس.

ەكىنشى پىكىر: «قىتايدىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسپاۋ» – جاۋاپ: بۇۇ-نىڭ «جالپىعا بىردەي، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ» دەكلاراتسياسىنا  200 گە تارتا مەملەكەت قول قويعان، سونىڭ ىشىندە قىتاي دا بار ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا قىتايدىڭ «ىشكى ءىسىمىز» دەيتىن ساندىراعىنا ەسى بار ادام يلانا قويمايدى. سەبەبى بۇل دەكلاراتسيادا كەز-كەلگەن مەملەكەت ءوز حالقىنىڭ، ۇلتىنا، دىنىنە، ناسىلىنە، جىنىسىنا قاراماستان، كەز-كەلگەن ادامنىڭ دىنگە سەنۋ، ۇلتتىق ءداستۇرىن، ءتىلىن، جازۋىن ساقتاۋعا، ءبىلىم الۋعا، شەتەلگە شىعۋعا، دەم الۋىنا ت.ب. قۇقىعىنا ەشقانداي قول سۇعىۋعا، كەدەرگى جاساۋعا قۇقىعى جوق، ەگەر ولاي بولعان جاعدايدا حالقارالىق سوت الدىندا جاۋاپ بەرەدى. بۇل وتە قاراپايىم زاڭدىلىق.

ءۇشىنشى پىكىر: «قىتايداعى ۇيعىر ماسەلەسى مەن وعان تۇركيانىڭ ارالاسۋى نە ارالاسپاۋى» – جاۋاپ: قىتايداعى قازاقتاردىڭ تاريحي وتانى قازاقستان بار، ال ۇيعىرلاردىڭ تاريحي وتانى تۇركيا ەمەس، سوندىقتاندا قىتايداعى قازاقتاردىڭ قۇقىعىن قازاقستان ۇكىمەتى نەمەسە ازاماتتارى قورعاۋى -  ۇيعىرلارمەن ەش قاتىسى جوق.

ءتورتىنشى ەڭ نەگىزگى پىكىر: «قىتايداعى قازاقتاردىڭ سوتتالۋىنا - جارقىن-7 كىنالى» – جاۋاپ: ءوزى ايتقانداي، قىتايداعى قانداستارىمىزعا جاناشىر بولىپ، اراشا ءتۇسىپ بەلسەندىلىك تانىتقان توپتىڭ نەمەسە تىكە تۋىسىنا اراشا تۇسكەن ازاماتتاردىڭ جاساپ جاتقان قارسىلىقتارىن، جازىپ جاتقان دالەلدەرىن، ءتۇرلى باسپاسوزدەر، ونداعى دۋلات يسابەك، قابدەش ءجۇمالى، سوبەت-حان عابابس، راسۇل ءجۇمالى، مارات توقاشباي ت.ب. قاتارلى ەل اعالارى مەن ساياساتكەرلەردىڭ دالەلدەرىن، الەم اقپاراتى جازىپ جاتقان حابارلارىن، قر سىرتقى ىستەر ءمينسترىنىڭ بۇل ىسكە ارالاسۋىن، اقجول پارتياسى توراعاسى ازات پەرۆاشەۆ پەن اقىن قازىبەك يسا اعامىزىدڭ قىتاي بيلىگىنە وسى «قاناداستار ماسەلەسى» تۋرالى حات تاپسىرىۋىن «شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيتىن، قۇلاعىنادا قىستىرمايتىن، ءتىپتى الەمدى دە تىڭدامايتىن» الىپ، زور قىتاي ۇكىمەتى - جالعىز «جارقىن-7 دەن قورقىپ، بۇكىل مەملەكەت اتتانىسقا كەلىپ، تيبەتتەن زۇلىم باسشى اكەلىپ، شىڭجاڭعا قىرۋار اسكەر كىرگىزىپ، تابان استىندا ساياساتىن وزگەرتىپ، قازاقستانعا بارعانداردى، كوشكىسى كەلگەندەردى، وقىعانداردى، سويلەسكەندەردى، قازاقستان اقپاراتىن وقىعانداردى ت.ب. قازاقتاردى تۇتقىنداي باستادى» دەگەندى ايتۋ جانە سولاي سەنۋ - بۇل ادامدىق سانانىڭ ەڭ تومەن دارەجەسىن كورسەتەتىن شىعار. ءارى بۇلاي ايتۋ، بالالار قىيالىنداعى ەرتەككە ۇقسايدى، ءتىپتى ەرتەك دەۋدە ارتىقتاۋ، سەبەبى، ەرتەككە دە سەنەتىن بالا قالماي بارا جاتقان، مىناۋ وركەنيەتتى زاماندا.

سوناۋ 2000 جىلداردان تارتىپ، قىتايداعى قازاق مەكەتەپتەرىن جاۋىپ، «قوس ءتىلدى» مەكتەپ جاساپ، وندا تەك انا تىلدەن باسقا پاندەردى تەك قىتاي تىلىندە وقىتىپ، قازاقتىڭ سورپا بەتىنە شىعار، دارىندى بالالرىن تەرىپ الىپ، ۇلتتىق ءتىل، داستۇردەن، تۋعان جەردەن بولەكتەپ «ىشكى قىتايدا» وقىتىپ، قىتاي يدەيالوگياسىمەن «ءبىتىمى قازاق، بولمىسى قىتاي» ەتىپ تاربيەلەگەن قىتاي ساياساتىن – قىتاي ۇكىمەتى بولاشاقتا كەلەتىن جارقىن-7 ءنى الدىن-الا بولجاپ، «ەشكىممنەن قورىقپايتىن الىپ قىتاي» جارقىن-7 دەن قورقىپ جاسادى دەۋ وتە كۇلكىلى عوي...

قىتاي ءوزى ۇرەيلەنەتىن ءار ۇلتتارعا «ءوز مايىن وزىنە قۋىرۋ» ساياساتىن وتە اككىلىكپەن جاساپ كەلەدى، ياعنىي ءوز ىشتەرىنەن جانسىز جاساپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، ولاردىڭ بىرىگىپ ۇلكەن كۇش بولماۋى ءۇشىن ەكونوميكالىق جاقتاندا، ساياسي جاقتان دا بارىن سالىپ كەلەدى، قازىر قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاپپاي تۇتقىندالۋى دا سول قىتاي ءۇشىن قىزمەت ەتكەن «ءوز قاراكوزدەرىمىز» ارقىلى جاساپ وتىر، ءتىپتى ولار الەمگە سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا دا جەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە كورىپ وىترمىز.  كەزىندە الاش ورداشىلاردى دا ءدال وسىلاي ءوز حالقىنا تالاتىپ، ءوز حالقىنىڭ قولىمەن دۇرە سوقتىرىپ، سوتتاتىپ ەدى، سونىڭ ءبىرى ۇلى اعارتۋشى، ۇستاز احمەت بايتۇرسىنۇلىنا دا ءوز قازاعى ارقىلى جالا جاۋىپ، ءتىپتى قازاقتىڭ ءتول ءالىپبيىن جاساعان احاڭا «ءبىر جاقتاعى ارابتىڭ ءتىلىن حالىققا كۇشتەپ كىرگىزدى، بۇل ادەيى حالىقتى ساۋاتسىداندىرىپ جاتىر» دەپ، «حالىق جاۋى» ەتىپ سوڭىندا اتتىرىپ تىندى.. ال قازىر قازاقتى جازىقسىز قاماپ، اياۋسىز قىيناپ وتىرعان قىتايدى اقاتاپ، «ءوزىن ءوزى جاۋ ەتىپ كورسەتكەن » مىنا سوزدەر، سول الاش ورداشىلاردىڭ زۇلمات زامانىن ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى.

سوڭىندا، قۇرمەتتى اياتجان ءىنىم، كەز-كەلگەن زاڭسىزدىقتى تەكسەرەرۋ، تەك سول ىسكە بايلانىستى تالاپ-ارىز جۇزىندە جۇزگە اساتىنىن، ارىزسىز، ءوتىنىشسىز ەش قۇزىرلى ورگانداردىڭ جۇمىس جاسامايتىنىن، ءاربىر حالقارالىق نەمەسە مەملەكەت ارالاىق ماسەلە بولسىن، بەلگىلى دالەل-فاكت، جەكە نەمەسە توپتىڭ ءوتىنىشى، ارىزى بويىنشا جۇزەگە اساتىنىن تۇسىنسەڭ وندا ءوزىڭ كىنىلاعان بەلسەندى توپتىڭ جانە جاقىنى جازىقسىز قان جۇتىپ جاتقان ارىزدانۋشىلاردىڭ، ونى قولداعان قاراپايىم حالىقتىڭ نەمەسە حالقىم دەپ شىرىلداعان جارقىن-7 ءنىڭ ىستەپ جاتقان جۇمىستارىن شۋ ەمەس، «ساۋاتتى دا سانالى ءىس-ارەكەت» ەكەنىن تۇسىنەتىن ەدىڭ...

اللاعا شۇكىر اياتجان سەكىلدى ونمىڭداعان جاس وتانىنا ورالدى، ولاردا پىكىر بىلدىرە الادى، ولاردا وقىعان، ءتۇرلى سالانىڭ مامانى، ءتۇرلى سالادا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. ال ولاردىڭ ءبارىن قىتايدان كەلگەنى ءۇشىن «پىكىر بىلدىرگەنى دۇرىس» دەسەك، سول ونمىڭنان ونمىڭ ءتۇرلى پىكىر شىعۋى مۇمكىن، قايسىسىن دۇرىس دەيمىز، ارينە تەك قىتايدان كەلىپ قويماي، وسى ىسكە بەلسەنە ارالسىپ، بەل شەشىپ كىرىسىپ جۇرگەن جاستاردىڭ پىكىرىن العان اقىلعادا، ماسەلەگەدە قونىمدى پىكىر بولار ەدى. وكپەگە قىيساقتا ولىمگە قىيمايتىن قازاقپىز، «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن عوي ۇلى اباي اتامىز، ءبىزدى نەگە جاۋ كوردىڭ ءىنىم؟ اعالىق اقىلمەن ارتىق ايتسام ايىپ ەتپەگەيسىڭ.. جالپى، «شىمشىق سويسادا قاساپشى سويسىن» دەيتىن حالىق سوزىنە بويۇسىنىپ، ءار ادام ءوز سالاسىندا ەڭبەك ەتسە جاراسىپ تۇرار ەدى.

قىدىرالى ورازۇلى

Abai.kz