اتادان بالاعا اۋىزەكى قالىپ كەلە جاتقان شەجىرەلەر ءبىر ءىزدى بولا بەرمەيدى. الا-قۇلالىق، جاڭىلىس ءجيى كەزدەسەدى. سوندىقتان دا شەجىرەلەردى وڭدى- سولدى پايدالانىپ، ولاردى ناقتىلى فاكتى رەتىندە الدىعا تارتۋ اسا دۇرىس ەمەس سياقتى. ال ولاردىڭ ىشىندەگى جەكە تۇلعالار جايلى ءسوز باسقا. ۇلى بابالارىمىزدى، اسا ءىرى رۋ باسىلارىن اڭىزدان ارشىپ الىپ، تاريحي دەرەكتەر ارقىلى عىلىمي تۇردە زەرتتەۋ اسا قاجەت. سەبەبى، الدىدا وتكەن اتالارىمىزدىڭ ءومىر جولى، ءار بابانىڭ تاريحى، تۇپتەپ كەلگەندە، قازاق تاريحىنىڭ ءبىر-ءبىر پاراعى. وسى پاراقتاردى تۇگەندەسەك قازاق حالقىنىڭ تاريحى تولىعا تۇسەدى.

سول اتالارىمىزدىڭ ءبىرى، بىرەگەيى – نايمان وكىرەش شال. شەجىرەلەردىڭ ارتۇرلىلىگىنە وراي «وكىرەش شال»  كەيدە – توقپان دەگەن كىسىنىڭ لاقابى. كەيدە، توقپان-وكىرەش شالدىڭ ۇلى. ءوز زامانىندا وكىرەش شالدى – «اقمىرزا»، «اقسوفى» دەپ تە اتاپتى. قالاي دەپ اتاسا دا سول شەجىرەدەگى «وكىرەش شال» قازىرگى ءۇش-ءتورت ميلليونعا جۋىق نايماننىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ ۇلى بابالارى، نايماننىڭ «وكىرەش شال» تارماعىنىڭ باستاۋى.

كەي شەجىرەلەر، شەجىرەشىلەر بارلىق نايماندى وكىرەش شالدان تاراتادى. كەلەسىسى ءۇش توپقا بولەدى. 1. ەرگەنەكتى نەمەسە التاي نايماندارى (كوكجارلى، بۋرا، سارجومارت، تەرىستاڭبالى); 2. وكىرەش نايماندار نەمەسە تولەگەتايدىڭ ءتورت ۇلى (قاراكەرەي، ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل); 3. ۇلىتاۋدىڭ نايماندارى (بالتالى، باعىنالى). قايتالاپ ايتامىز ءبىز شەجىرە دەرەكتەرىن عانا ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل «ناقتىسى وسى» دەگەندىك ەمەس. جاڭىلىس بولۋى ابدەن مۇمكىن. ازىرشە ءدال جاۋابىمىز جوق، بىراق ايتپاسقا تاعى بولمايدى، شىمكەنت، تۇركىستان، قىزىلوردا قالالارىندا، سول ماڭدا، استانا تۇبىندە دۇرمەن نايماندار توپتاسا ورنالاسقان. قازاق شەجىرەسىنە كىرمەي قالۋ سەبەبىن، قازاق حاندىعى ابدەن قالىپتاسىپ، قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەلەرى تۇيىقتالعان سوڭ قوسىلعان دەپ توپشىلاعان ءجون سياقتى. دۇرمەندەر ءۇى عاسىرداعى نايمان كونفەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولعانى، ىقىلىمنان بەرى نايمان ەكەنى انىق. (ە. ءسالىمباي. اتا-بابا تاريحىنان، الماتى-2007 جىل، 34 بەت) ءبىز وسىلاردىڭ ىشىنەن وكىرەشتەن – بەلگىبايعا، ودان – سۇيىنىشكە (سۇگىرشە), ودان تولەگەتايعا (تولە-اتايعا، تولە-قىتايعا) تۇسەتىن تارماعىن ءبولىپ الىپ قاراستىرماقپىز. سەبەبى، ءبىز الدى-ارتىن ەمەس، وكىرەش شالدىڭ جەكە باسىن اڭداماقپىز. اڭگىمە دارا تۇلعاسىنىڭ كىم ەكەنىن انىقتاۋدا.

مەن شەجىرە بويىنشا وكىرەش شالدان تارايمىن. الايدا اتامىزدىڭ «كىندىگىنەنبىز» دەگەنگە كۇماندىمىن. ارينە، وكىرەش شالدىڭ كىندىك تولدەرى بار، بىرەۋى مەن بولۋىم دا ىقتيمال. وعان داۋ جوق. اڭگىمە ءبىر جارىم، ەكى ميلليون ادام تۋرالى. ەندى، كۇدىگىمدى تاراتىپ ايتايىن. ول ءۇشىن اتامىزدىڭ قاي تۇستا عۇمىر كەشكەنىن انىقتاۋ كەرەك. وسىعان كەلەيىك.

م.تىنىشباەۆ «اكەمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا تولەگەتاي ون التىنشى اتام» دەيدى. بۇل ماڭىزدى. تىنىشباەۆ شەجىرەنى ناقتىلى تاريح دەمەيدى، «ايتۋىنشا» دەپ كورسەتەدى. تولەگەتايدان وكىرەش شالعا دەيىن جانە ەكى اتا بار. بارلىعى – 18. بۇل مولشەرى، ءار اتاعا 25 جىلدان بولسەك، 450 جىل. بۇعان بەلگىباي تۋعانداعى وكىرەش شالدىڭ 93 جاسىن قوسامىز. بارلىعى – 543 جىل.  م.تىنىشباەۆ 1879 جىلعى 12 مامىردا تۋعانىن ءوز قولىمەن جازىپتى. دەمەك، 1879-دان  543-ءتى الامىز. سوندا وكىرەش شال مولشەرى – 1330 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن. مۇمكىن ءسال ەرتەرەك، نە كەشىرەك. شەجىرەلەردە  ءبىر-جار اتا ۇمىتىلىپ قالاتىنى بار.

قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ شەجىرەسىمەن الساق ول كىسىدەن بەلگىبايعا دەيىن   12 اتا – 300 جىل. وعان وكىرەش شالدىڭ  93 جاسىن قوسامىز. بارلىعى – 393 جىل. ەندى حان باتىر تۋعان  1692 جىلدان  393-ءتى الامىز. وندا وكىرەش شال 1299 جىلى تۋادى. م.تىنىشباەۆتىڭ شەجىرەسىمەن وكشەلەس. شەجىرەدەگى مۇنداي الشاقتىقتار قالىپتى نارسە. ءسويتىپ، نىسانا  XIII عاسىردىڭ اياعى نەمەسە XIV عاسىردىڭ باسى. نايماننىڭ ءبىر تارماعى وسى مولشەردە تۋى ءتيىس.

ءدال وسىعان سەنە المايمىن. شەجىرە ەڭ كەمى 6-8 عاسىرعا جاڭىلادى. سەبەبى:

1. نايمان مەملەكەتى ءVى-ءVIى عاسىردا قىتايدىڭ جازبا تاريحىنا ەنگەنى انىق. ورحون جازۋلارىندا قارجاۋباي سارتقوجا دالەلدەگەن ارىق بۇقا مەن سەمىز بۇقا سەكىلدى حاندار بار.
2. وكىرەش شالدان – ءسۇيىنىش (سۇگىرشە), سۇيىنىشتەن – تولەگەتاي (تولە اتاي), (تولە قىتاي). بايقاساڭىز وكىرەش – جالقى، ءسۇيىنىش – جالقى، تولەگەتاي – جالقى. تولەگەتايدان قىتاي دا جالقى. سوندا قىتاي حV عاسىردىڭ اياق شەنىندە دۇنيە ەسىگىن اشادى. قىتايدان (كەيدە كىتاي، دۇرىسى قىتاي سياقتى) – قاراكەرەي، ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل. بۇلار مولشەرى حVI عاسىردا تۋادى. ودان بەرى بەس ءجۇز جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى. ەندەشە، نايماننىڭ ءبىر عانا تارماعى قىتايدان تۋعان بالالار بەس عاسىردا ەكى ميلليونعا جەتەعابىل دەگەنگە سەنەسىز بە؟ شىڭعىسحاننان بۇرىن جاساپ كەلە جاتقان، V-عاسىردا ءىز تاستاعان قىرعىزدار سودان بەرگى 1500 جىلدا 3 ميلليوننان ەندى استى. ەندەشە، وكىرەش شالدىڭ ۇرپاقتارى حV عاسىردان بەرى قانشا قاۋلاسا دا بۇگىنگى جان ساندارى – 2 ميلليونعا دەيىن ءوسۋى مۇمكىن ەمەس. بىراق، وسىنشا ادام بار.

دەمەك ءبىر قۇپيا بولعانى عوي. راس، سولايى سولاي. وسى سىردى اشۋ ءۇشىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باقىت ەجەنحاننىڭ «نايمان حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى» اتتى ەڭبەگىنە جۇگىنەمىز. («قازاق ورداسى» 2003 ج №3). عالىم «نايماننىڭ اكىمشىلىك اتاۋى – «شال» دەپ سەنىمدى جازادى، دالەلدەر ۇسىنادى. «جاميعات تاۋاريحتىڭ» «شىڭعىس حان» شەجىرەسىندە نايمان كۇشىلىكتىڭ اپكەلەرى، قارىنداستارى مەن رۋى تۋرالى اڭگىمەدە وسى ءسوز بار: «ءامين شال، تارتۋ شال، تايان شال، تۇڭگە شال اعايىندى. تورتەۋى دە كۇشىلىكتىڭ رۋىنان. شال-حانزادا دەگەن ماعىنا بەرەدى. نايمان تايان  حاننىڭ ءبىر ءامىرى، اكي بەگىنىڭ اتى تيتيك شال. ال وسى تيتيك شالدى «يۋان چاو بي-شي»-دا «تيتيك ساقال» دەپ جازعان. سونداي-اق، «لياو شي»-ءدىڭ «شالعا» بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندەگى «ۇل» دەگەن ءسوزدى «پاتشا ۇرپاعى حانزادا» دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇل نايمانداردى حانزادانىڭ «شال» دەپ كورسەتۋىمەن ماعىناسى بىردەي. شال نەمەسە ساقالدىڭ ءمانساپ كولەمىنە كەلسەك، ولاردىڭ ءىس-قيمىلىنان (اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتتەرىنەن) مىنانى كورەمىز: شال – سىرتقا قول باستاپ شىعادى; جات رۋ-تايپالاردىڭ ىستەرىنە قاتىسادى; ەل اراسىنداعى ارازدىقتاردى كەلىستىرەدى; زاڭدى اتقارادى».

باقىت ەجەنحاننىڭ وسى دەرەكتەرىن تاراتىپ ايتساق شال:

1. اسكەرباسى. ءوز بەتىنشە، دەربەس شەشىم قابىلدايدى.

2. سىرتقى ساياسات ماسەلەلەرىن شەشەدى، شەكارا قورعانىسىن باسقارادى، بودان ەلدەرگە بيلىك جۇرگىزەدى، ىشكى ىستەرىنە ارالاسادى.

3. سوتتىڭ، ءبيدىڭ بار قىزمەتىن اتقارادى. ۇكىم شىعارادى، تورەلىك ايتادى;

4. مەملەكەتتىك زاڭداردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن باقىلايدى. زاڭ بۇزۋشىلاردى ايىپقا تارتادى. (سوتتايدى).

كورىپ وتىرسىزدار، «شال» حاننان كەيىنگى لاۋازىم يەسى.  جەكە-جەكە سالانى باسقاراتىن ۋازىرلەر سياقتى ەمەس، مەملەكەتتىڭ بارلىق سالالارىنا تىكەلەي ارالاسادى. ۋازىرلەردەن الدەقايدا جوعارى لاۋازىمدى ادام – شال. ال ۋازىردەن جوعارى حانزادا ەكەنى كىمگە دە بولسا ءمالىم. شالدىڭ قىزمەت اۋقىمى اسا كەڭ.

دەمەك، «شال»، ءسوز جوق، حان ۇرپاعىنان. ەندەشە سول تۇستا-اق حان باسقاراتىن دەربەس مەملەكەت نەمەسە ۇلىس بولعانى عوي. ول، نە دەگەندە دە، مول جۇرت. ايتپەسە، حاندىق، مەملەكەت قالىپتاسپاسا حانزادا قايدان بولسىن. بۇلاي دەسەك، ناقتى تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، VI عاسىردا بار نايمان ءحىىى عاسىردىڭ اياعىندا، تابانى جالپاق جەتى ءجۇز جىلدان سوڭ، وزىنەن جەتى ءجۇز جىل كىشى وكىرەشتەن قالاي تۋادى؟ جەتى عاسىر بۇرىن بار، ءوز اتا-باباسىنا  وكىرەش قالاي اكە بولادى؟ ءسوز باسىنداعى كۇدىگىم وسىندا جاتىر.

وكىرەش شال بارلىق نايماننىڭ اتاسى ەمەس. وكىرەش شال ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزدەگى سول تۇستا، سول ماڭدا توپتاسقان نايمانداردىڭ باسىن قوسىپ، بيلەۋشىسى. ونىڭ لاۋازىمىن ۇلىق بي دەيسىز بە، ۇلىس ءبيى دەيسىز بە، كىشى پاتشا دەيسىز بە، ءوز ەركىڭىزدە. بۇل ءبىر جاعى. «شال» ءسوزىن سارالاۋ وسىعان الىپ كەلدى.

ەكىنشى جاعى «وكىرەش» نە ماعىنا بەرەتىنىن تاپساق كورىنەدى. مۇنى قازاق نايماندارى جادىدان شىعارىپ العان ەكەن. بىراق سامارقانداعى وزبەك نايماندارى ۇمىتپاپتى. سونىمەن «وكىرەش» نە ماعىنا بەرەدى؟ بابامىز سامارقان ماڭىندا دۇنيەگە كەلىپ، سۇيەگى سامارقاننان وتىز شاقىرىم جەردەگى ۇرگىت تاۋىنىڭ ەتەگىندە وكىرەش اتالاتىن اۋىلدا جەرلەنگەن دەگەندى سامارقاندىق وزبەك نايماندارىنان 2006 جىلى ەستىگەن ەدىم. ال قازاق اراسىندا مۇنداي دەرەك جوق. وسى سەبەپتى قولدا بار جيعان-تەرگەندەرىمىزدى تەرەڭدەتە جانە ءبىر قارادىق.

راشيد اد دين نايمان مەن قيدانداردىڭ سوڭعى حانى كۇشىلىكتىڭ تاۋلى باداحشاندا سارىقول شاتقالىندا ولتىرىلگەنىن مىڭعۇلداردىڭ «التىن اقشا مەن اسىل تاستاردىڭ مول قازىنىسىن العانىن» جازادى. دەمەك، كۇشىلىك حان سوپا باسىن الىپ قاشپاعانى، ورداسىمەن، جۇرتىمەن شەگىنىپ، قازىناسىن الا جۇرگەنى عوي. نايمانداردىڭ الدى بۇگىنگى تاجىك جەرىنە كەلىپ ورنالاسقانى كورىندى (راسىندا دا قازىر تاجىكستاندا لوقاي-قازاق، ولاردىڭ ىشىندە وزدەرىن نايمانبىز دەيتىن ۇلكەن قاۋىم بار).

مولانىڭ باسىنا جەرگىلىكتى وزبەك وكىرەش نايماندار جينالىپ، قىزىل بەسجۇلدىزدان 1988 جىلى بەلگى قويىپتى. «ۋكراچ قوبيرستوني» دەپ جازىپتى. 2011 جىلى وزبەك نايماندارىمەن كەلىسىپ، تەمىردى الىپ، ورنىنا بيىكتىگى  3,5 مەتر، ەنى 1,5 مەتر قىزىل گرانيت قۇلپىتاس قويدىق. قازاقستاننان ازاماتتار بارىپ اس بەردىك. اۋىل جانىندا قارانايمان، قىزىلنايمان، ءسال ارىرەك دۇرمەن نايمان اۋىلدارى. بۇلاردا وزدەرىن وكىرەش شالدان تاراتاتىن وزبەك نايماندارى  تۇرادى. وسى ماڭدا ءتورتۋىل، جانعۇلى، بالتالى، باعانالى، سادىرساي، قاڭلى، قاراقۇرساق، قاراكەسەك، زارمان، شانىشقىلى، تاراقلى، ماڭعىت، جاعالبايلى، قاتاعان، بالعالى، سارقۇل، كەرەيت، نايمانساي، قارانايمان تابيعي قورىعى، قانجىعالى، نايمانساراي، قاراباعانالى، شاپىراشلى، شانىشقىلى، ۋيشۋن، دۇرمەن، قوڭىرات، شومەكەي، قيات اتتى قىشلاقتار ورنالاسقان. ناق ءبىر قازاق جەرىندە جۇرگەندەيسىڭ. وسى قىشلاقتاردا «وزبەكپىز» دەيتىن وسى رۋلار تۇرادى. بۇل ءبىزدىڭ كوزىمىزگە تۇسكەندەرى. كونە اتاۋلارىن جوعالتقاندارى قانشاما ەكەن؟ مىسالى، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا وكىرەش نايمان، قارانايمان، قىزىلنايمان اۋىلدارىن قوسىپ، «موسكۆا» كولحوزى اتاپتى، قازىر ءامىر تەمىر اتىنداعى شارۋاشىلىققا ۇيىسىپتى.

وسى نايماندار «ۋكىراچ» – «كىشى بۇقا» دەگەن ماعىنا بەرەدى دەيدى. «بۇقا» نايماننىڭ حاندىق اتاۋىنىڭ قوسىمشاسى ەكەنىن دالەلدەۋ قاجەت ەمەس شىعار. وعان VI عاسىرداعى نايمان حاندارى ارىق بۇقا، سەمىز بۇقا، ءحىى عاسىرداعى ينانىع بىلگە بۇقا، ءحىىى عاسىرداعى بايبۇقا، تايبۇقا، كەتبۇقا، كەلبۇقا بابالارىمىزدى ايتساق تا جەتكىلىكتى. «كىشى بۇقا» – «وكىرەشتىڭ» ماعىناسى تاعى اينالىپ حانزاداعا سوقتى. «ۋكىراچ» دەگەنىمىز وسى جەردە كىشى حاندىقتىڭ بيلەۋشىسى دارەجەسىندە تۇر دەپ پايىمداۋعا كەلەتىندەي. سەبەبى، ءبىز ءۇش جىل ارالاسقان وزبەك ۋكىراچ نايماندارى – قۇدايچۋكۋر حاكيموۆ، تاۋفيح يۋنۋسوۆ اقساقالدار ۋكىراچ بابالارىن سامارقان عانا ەمەس، تاۋلى باداحشان، قىرعىز، قازاق ەلىندەگى نايمانداردىڭ سول كەزدەگى دارا بيلەۋشىسى دەگەن پىكىردە. اتا جاس كەزىندە اسا ءىرى اسكەرباسى ەكەن، كەيىن ەگدەلەنە كەلە نايمانداردىڭ حانى. اسا ءدىندار. ءوزى ارىدان تارتار ناعىز قاراكوكتىڭ ۇرپاعى – نايمان حاندارىنىڭ بۇتاعى. وندا دا ار جاعىن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ايتادى.

– نايماننىڭ سوڭعى حانى كۋچۋلۋك تاۋلى باداحشاندا جەبە نويانمەن جەكپە-جەكتە ولگەن سوڭ، جەبە كۋچۋلۋك حاننىڭ قاتىن-بالاسىن، ءىنى-قارىنداستارىن تۇگەلدەي مىڭعۇلعا الا كەتىپتى. بىراق ءبىر ۇلىن نوكەرلەرى جاسىرىپ قالىپتى. سوڭىرا كۋچۋلۋك حاننان قالعان وسى ۇلدىڭ اتىن ەستىپ، ماڭىنا ات تۇياعى جەتەر جەردەگى نايمان جينالىپ، ءبىر قاۋىمعا جەتىپتى. مۇنى كەتبۇقا ەستىپ، ۋلۋع تاۋعا (ۇلىتاۋعا) شاقىرتادى. جوشىحاننان پايزا بەرگىزىپ، بار نايماننىڭ بيلەۋشىسى ەتىپ تاعايىندايدى. بۇل حانزادا وكىرەش اتانىڭ الدى. وكىراچ اتانىڭ ارعى جاعى كۋچۋلۋك حاننىڭ ۇرپاعى، كەتبۇقانىڭ زامانداسى. ءبىز كۋچۋلۋك حاننىڭ وسى اۋلەتىنەنبىز، – دەيدى قاريالار.

ءسويتىپ، وزبەكتەر وكىرەش شال نايماننىڭ سوڭعى حانى – كۇشىلىكتىڭ كەيىنگى ۇرپاعى ەكەنىنە كۋالىككە جۇرەدى. وسىندا جان بار. بىتىرىپ كەتكەن، ەشكىمگە مويىنسال بولماي، شىڭعىسحانمەن ون بەس جىل ارپالىسقان وركەۋدە نايماندى ۇيىستىرىپ، باس يگىزۋ ءۇشىن سوعان لايىق تەگىڭ بولۋى قاجەت. سەنى سوندا عانا مويىندايدى. مۇنداي ادام كۇشىلىكتەن قالعان ءبىر ءتول – وكىرەش شال. ونىڭ ۇستىنە كەتبۇقا شاقىرتسا، ونىڭ ۇلىتاۋدا وتىرعان، جوشىدان كەيىنگى ۇلىق بي كەزى. كەتبۇقانىڭ نايماندارعا ءىش تارتا، بار نايماندى ءبىر ورتاعا جيناۋعا پارمەن بەرۋى زاڭدى. ءوزى نايمان ادامنىڭ جاناشىرلىعىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت ەمەس.

وزبەك قاريالارىنىڭ ايتۋىنشا وكىرەش شال قارتايعاندا اسكەرىن وكىزىپتى. كەيىنىرەك ءامىر تەمىر (اقساق تەمىر) شالعا وسى ماڭدى سىيلاپتى.

– مۇندا ديحان نايماندار تۇرىپتى. ءبىز مالشى ەكەنبىز. وسىندا كەلىپ، تۇراقتاعالى بەرى كوشپەيمىز. مالشى نايماندار جيزاق، ناۋايگە قاراي تۇرادى. بۇل جاقتا نايمان كوپ. ءبىر عانا سامارقان وبلىسىندا، ەڭ ازى، بەس ءجۇز مىڭدايمىز. ءبارىمىز دە تەگىمىزدى بىلەمىز. جالپى وزبەك جۇرتى نەمەرە، شوبەرەلەرىنەن قىز الىپ، قىز بەرىسە بەرەدى. ءبىز ويتپەيمىز.

وزبەك نايماندارى وسىلاي دەدى. تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، «شال» مەن – «وكىرەش» ءبىر ماعىنادا تۇر – «حانزادا». وسى جەردە تاعى ساۋال تۋادى. وندا نەگە قوسارلاپ «وكىرەش شال» دەيمىز؟ جەكەلەپ نە وكىرەش، نە شال دەسە دە بولعانداي ەكەن. بۇل سۇراققا مىنا سوزدەر جاۋاپ بەرەدى. توقتىق-بارلىق، بايان-سۇلۋ، اق-شاعان، كەلتە-مۇقىرى، ۇرىجار-مۇحانشى. وسىلارداعى بارلىق – مىڭعۇل قالماقشا، قازاقشاسى – توقتى، باياننىڭ قازاقشاسى – سۇلۋ، اقتىڭ قالماقشاسى – شاعان، كەلتەنىڭ قالماقشاسى – مۇقىر، اقشاڭقان دەپ تە جاتامىز. مۇقانشىنى قازاقشالاساڭ – ۇرى، قاراقشى شىعادى. بۇل دا سولاي. تىلىمىزدە قالماق-مىڭعۇل تىلىندەگى سوزگە قازاقشاسى قوسىلىپ ايتىلاتىن تىركەستەر كوپتەپ سانالادى. كەيبىر قوسارلى سوزدەر جەرگىلىكتى ديالەكتىنى تۇسىنىكتى ەتۋ ءۇشىن دە جۇرەدى. «شالدىڭ» اۋەلدەگى كونە ۇعىمى، ماعىناسى ۇمىتىلا باستاعان سوڭ، «وكىرەش» قوسىلعانى كورىنىپ تۇر. كونەسى «شال» سياقتى.

ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك. گ.ن.پوتانين نايمانداردان «كوك بۇقا» اڭىزىن جازىپ الىپ، بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىپتى: «نايمانداردىڭ ءبىر بولىگى وسى كۇنگە دەيىن وزدەرىن وگىزدىڭ ۇرپاعىمىز» دەيدى. (ع.باينازاروۆا «قاسيەتتى تۇركى ەلى، الماتى، «ونەر»، 66 بەت)

زەر سالساق وكىرەش شالدىڭ عۇمىرى ءۇش كەزەڭگە بولىنەدى.

1. اسكەرباسى. تولعان ەل الدىنداعى شاعى.

2. جالپى نايماننىڭ ەلتۇتقاسى. جۇرتتىڭ ءسوزىن ۇستاعان، بيلىك ايتقان شاعى.

3. دىنگە بەت بۇرۋى. «اقسوفى»، «اقمىرزا» اتالۋى. بالالارى ءولىپ، تۇل قالۋى. ۇيلەنۋى.

قازاق شەجىرەسىندە وسى ءۇش كەزەڭنىڭ ءبىرىنشىسى جالعىز اۋىز «ەشكىمگە ەسە بەرمەگەن ەكەن» دەگەن سوزبەن ايتىلادى. وكىرەش نايماندار سامارقاننان سىرعا، ودان ارقاعا، ودان شىعىس پەن جەتىسۋعا قونىس اۋدارىپ، كوشى-قونمەن جۇرگەندە، جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋ بارىسىندا «وكىرەشتىڭ» نايمانعا عانا ءتان لاۋازىمدىق ماعىناسى تاسالانىپتى. ال سۇيەگى جاتقان وزبەكتەر ەستە تۇتقان. بۇعان نايمان حاندىعىنىڭ ءبىر جولا جويىلۋى، نايماننىڭ مەملەكەتتىك لاۋازىمدارىنىڭ قولدانىستان شىعىپ قالۋى دا اسەر ەتكەنى داۋسىز. بىراق، 1625 جىلعا دەيىن سامارقاندا بيلىكتىڭ ءبىر ۇشىن ۇستاپ وتىرعان نايماندار «بۇقانى» پايدالانباسا دا، «وكىرەش» – كىشى بۇقانى ۇمىتپاپتى. تۇپكى ماعىناسىن ساقتاپ قالعان. جەكە حاندىقتىڭ يەسى «بۇقا» سول كەزدەگى نايمان الدىمەن التىن وردانىڭ، ودان اق وردانىڭ قۇرامىنداعى ءبىر رۋعا اينالعان سوڭ سوعان لايىقتالىپ، كىشەرەيىپ «وكىرەشكە» كوشكەن سىڭايلى.

قازاق تاريحىندا ءوز ورنى بار ءبىر بابامىز – وكىرەش شالدىڭ كىم بولعانىن، قاي مەزگىلدە ءومىر سۇرگەنىن، اتقارعان قىزمەتىن قولدان كەلگەنشە انىقتاۋعا تىرىستىق. تەرەڭدەتە زەرتتەۋگە كوپشىلىك اتسالىسسا ءجون بولار ەدى.

كامال ءابدىراحمان

Abai.kz