2017 جىلدىڭ 20 جەلتوقسان كۇنى استانا قالاسىنداعى قر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىندا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى نۇرتاس ءداندىبايۇلى تۋرالى «نۇرتاس وڭداسىنوۆ» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەكتىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى.  ونىڭ اۆتورى قر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قانات ەڭسەنوۆ 10 شاقتى مۇراعات قورلارىمەن جۇمىس جاساپ، 400 بەتتىك عىلىمي ەڭبەكتى جارىققا شىعارعاندىعىنا وتە قۋانىشتىمىز. بۇل تۇلعانىڭ عۇمىربايانىنا ارنالعان عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ «ۇلى دالا تۇلعارى» سەرياسىمەن جارىق كورىپ كەلە جاتقان كىتاپتاردىڭ جالعاسى.

قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار دارىندى تۇلعاسى نۇرتاس ءداندىبايۇلى 1904 جىلى 26 قازاندا تۇركىستان جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعىندا اۋىل مولداسى كەرىمقۇلدان ارابشا توتە جازۋدان ءدارىس الىپ، «باتىرلار جىرى»، «قيسسا» جانە «داستانداردى» وقىپ ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەنە باستاعان. جاستىق شاعى 1917 جىلعى قوس توڭكەرىس، 1918-1920 جىلدارداعى ازامات سوعىسىنىڭ الاساپران ۋاقىتىنا تاپ كەلگەن. جاستاي اكەسى مەن شەسەسىنەن ايىرىلىپ، 1920 جىلى تاشكەنتتەگى №14 مەكتەپ-ينتەرناتىندا 1922 جىلعا دەيىن تاربيەلەۋگە قامقورلىققا الىنعان. وندا الاش زيالىسى سادۋاقاس وسپانوۆ باسشىلىق جاساعان. ورىس تىلىنەن عاني مۇراتباەۆ، اراب تىلىنەن ءامين ءجۇسىپوۆ ء(ماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ۇلى) ءدارىس بەرگەن. الاش قايراتكەرى سادۋاقاس وسپانوۆ جاستاردىڭ مىقتى جانە رۋحتى بولىپ ءوسۋى ءۇشىن نۇرتاس وڭداسىنوۆ، بەيسەمباي كەنجەباەۆ جانە وتەۋباي تۇرمانجانوۆ سياقتى تالانتتى جاستاردى تاربيەلەگەن.

نۇرتاس ءداندىبايۇلى  1922-1927 جىلدارى تاشكەنت ورمان شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىندا وقىعان. وندا مۇحتار اۋەزوۆ قازاق ادەبيەتىنەن ءدارىس بەرىپ، «ەل بولام دەسەڭ، بەسىڭىڭدى تۇزە» جانە «ءبىلىمدى ەل، بيىك ەل» دەگەن سوزدەردى ىلعيدا ايتىپ، ولاردىڭ رۋحاني زەردەسىنە نۇر قىلىپ قۇيعان عوي. ۇلكەن ۇستاز وسىلايشا قازاق جاستارىنىڭ ءومىر جولىنا باعىت كورسەتكەن.

قايراتكەر تۇلعا جاس كەزىنەن كوشباسشىلىق قابىلەتتەرىن بايقاتقان. وعان دالەل عاني مۇراتباەۆتىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، ۇيىمداستىرۋ شارالارىنا قاتىسقاندىعى. ەڭبەك جولىن 1927-1928 جىلدارى قىزىلوردا سۋ شارۋاشىلىعىندا ستاتيست بولىپ باستاعان. 1928 جىلى تالاس-اسسى سۋ كوزدەرىن ىزدەستىرۋ مەكەمەسىنىڭ، 1928-1930 جىلدارى شىمكەنت سۋ شارۋاشىلىعىندا تەحنيك مامان رەتىندە قىزمەت اتقارعان.

1930-1934 جىلدارى تاشكەنت قالاسىنداعى يرريگاتسيالىق ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى بولعان. 1934-1938 جىلدارى قازاق ورمان شارۋاشىلىعى باسقارماسىندا باسشىلىق قىزمەتتە بولدى.

1938 جىلى اقپان-ماۋسىم ايلارىنىڭ ارالىعىندا شىعىس قازاقستان وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ، وسى اتالعان جىلدىڭ ورتاسىندا سوۆناركوم (ۇكىمەت) توراعاسى بولىپ تاعايىندالعان. 1938-1951 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان ۇكىمەتىن باسقارىپ، ەلدىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان تۇلعا. ماسەلەن، 1944 جىلى كونسەرۆاتوريا، جەنپي، پەدۋچيليششەنى اشۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىسىن شىعارعان. 1942-1944 جىلدارى «سامارقان» دەگەن بەلگىسىز اتاۋمەن سالىناعان مەتاللۋرگتەر قالاشىعىنا «تەمىرتاۋ» دەپ ات قويعاندا ن.د. وڭداسىنوۆ ەدى. سوعىس جىلدارىندا مايدان تىلىنداعى جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋدىڭ باسشىلىعىندا ءجۇردى. قازاقستانعا دەپورتاتسيالانعان جانە ەۆاكۋاتسيالانعان حالقتى قابىلداپ، ولاردى ورنالاستىرۋدا قانشاما قامقورلىق جاسادى. وسى سوعىس جىلدارىندا «قازاقفيلمنىڭ» نەگىزىن قالاۋعا تىكەلەي ىقپال ەتكەن. ەلدەگى مادەنيەت پەن ونەردىڭ دامۋىن ءوزى قاداعالاعان. مىسالى، 1943 جىلى مايدان دالاسىنان ن.د. وڭداسىنوۆقا باۋىرجان مومىشۇلى حات جولداپ، ەلدىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن اقىندار ايتىسىن وتكىزىپ، ۇلتتىق ويىندار مەن ءداستۇردى جاڭعىرتۋ كەرەك دەيدى. وسىنى نازارىندا ۇستاعان نۇرتاس ءداندىبايۇلى وسى اتالعان جىلدىڭ 11 جەلتوقساندا رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىن وتكىزىپ، حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرگەن. وعان سول كەزدە جامبىل جاباەۆ، كەنەن ازىرباەۆ جانە نارتاي بەكەجانوۆ سياقتى اقىندار قاتىسىپ، جۇلدەلەر العان.

ال، 1943 جىلى قوستاناي وبلىسى، ۇزىنكول اۋدانىنا ىسساپارعا بارعان ۇكىمەت توراعاسى ن.د. وڭداسىنوۆ 16 جاسار حاكىمجان ناۋرىزباەۆتىڭ تالانتىن بايقاپ، ونى الماتىعا وقۋعا شاقىرتىپ، ءمۇسىنشى ولگا كۋدرياۆتسەۆاعا تاپسىرىپ، ۋكراينا مەن رەسەيگە وقۋعا جىبەرتكەن. كەيىن حاكىمجان ناۋرىزباەۆ قازاق حالقىنىڭ اتاقتى ءمۇسىنشىسى بولدى. ول ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «قايراتكەر ن.د. وڭداسىنوۆ بولماسا، ءمۇسىنشى ح. ناۋرىزباەۆ بولماس ەدى» دەپ جازعان ەكەن.

1945 جىلى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋگە ۇكىمەت قاۋلىسىن شىعارىپ، ونىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ءوزى قاداعالاپ، اباي ەلىنە بارعان.

1945-1946 جىلدارى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ىرگەسىن قالاسۋعا قاتىسىپ، ق.ي. ساتباەۆتى قولداپ، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.ل. كوماروۆقا تانىستىرىپ، عىلىمدى ۇيىمداسترۋعا باسشىلىق قىزمەتكە اكەلگەن. عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاعانىن قالاردا «قازاقستان عىلىمى كۇمىستەي سىڭعىرلاعان تازا بولسىن» دەپ ىرىمداپ، ءبىر ۋىس تەڭگە شاشقان. 1947-1950 جىلدارى وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى قوساتىن مويىنتى-شۋ تەمىر جولىن سالۋعا باستاما كوتەرىپ، ۇسىنىس جاساۋدا ل. بەرياعا ءوز ءسوزىن وتكىزىپ، كەڭەس وداعىن ورتالىعىنان قاراجات ماسەلەسىن شەشكەن. ءسويتىپ، بۇرىنعى 7-8 تاۋلىكتىك جولدىڭ قىسقارتىپ، 1 تاۋلىكتە اقمولادان الماتىعا جەتەتىن جاعداي جاساعان.

قايراتكەر تۇلعا 1951-1953 جىلدارى ماسكەۋ قالاسىنداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرىلگەن. ودان كەلگەننەن كەيىن 1954-1955 جىلدارى قازاقستان جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ، ەلدىڭ دامۋىنا وڭ وزگەرىستەر اكەلەتىن زاڭداردى شىعارىپ، وعان ءوز قولىن قويعان.

1955-1962 جىلدارى گۋرەۆ وبلىسىندا باسشىلىق قىزمەت اتقارىپ، مۇنايلى ولكەنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان. قازىرگى اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ جەرىندەگى مۇنايلى ءوندىرىس وشاقتارىن اشۋعا جاعداي جاساپ، مۇنايشىلارعا قامقور بولعان. سول ۋاقىتتا قاراجامباس، جەتىباي، جاڭاوزەن جانە تاعى باسقا مۇناي ءوندىرىس ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن. 1957 جىلى گۋرەۆتە ونەرپازداردى جيناپ، ولاردىڭ ىشىنەن 500 دومبىراشىنى وتىرعىزىپ قويىپ، قۇرمانعازىنىڭ «سارىارقا» كۇيىن ورىنداتىپ، ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرگەن. 1959 جىلى گۋرەۆ قالاسىندا وداقتىق كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، وعان ق.ي. ساتباەۆ جانە تانىمال عالىمدار قاتىسىپ، مۇناي ءوندىرىسىن دامىتۋ ماسەلەسىن تالقىلاعان. ول تۋرالى مۇنايشى ارداگەرلەر – س. وتەباەۆ، ح. وزبەكقاليەۆ جانە تاعى باسقا مۇنايشىلار ءوز ەستەلىكتەرىندە جاقسى لەبىز بىلدىرگەن. 1959 جىلى گۋرەۆتە وتكەن القالى ماجىلىستە بۇرىنعى بور پوسەلكەسىنىڭ اتاۋىن «اقتاۋ» قالاسى دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىم شىعارعان دا ن.د. وڭداسىنوۆ ەدى.

وكىنىشكە وراي، 1962 جىلى ن.د. وڭداسىنوۆتى گۋرەۆ وبلىسى باسشىلىعىنان 58 جاسىندا كەتىرۋگە قۇپيا تاپسىرما بەرگەن ن.س. حرۋششەۆ بولعان. ويتكەنى، ەكەۋى ءۇش ماسەلەدە كەلىسپەي قالعان. ۇلت قايراتكەرى ءبىرىنشى، تىڭ يگەرۋگە، ەكىنشى، وڭتۇستىك قازاقستان اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە جانە ءۇشىنشى، ماڭىستاۋ مۇنايىن يگەرەمىز دەگەن دە،  ن.س. حرۋششەۆ ءسىبىر مۇنايىن يگەرەمىز، ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ قاجەتى جوق دەپ ايتىسىپ قالعان. كەڭەستىك قىزىل يپەريا باسشىسىنا پىكىرىن اشىق ايتىپ، قارسى شىققانى ءۇشىن ونىڭ قىرىنا ىلىككەن. بىراق، ودان تايساقتاپ، كەشىرىم سۇراپ يىلمەگەن. ۇلتتىق مۇددەنى قورعاي بىلگەن ازامات. سول سەبەپتى، ونى ەرتەرەك زەينەتكەرلىككە شىعارتۋعا استىرتىن ارەكەت جاسالعان.

نۇرتاس ءداندىبايۇلى 1962-1989 جىلدارى ماسكەۋدە تۇرىپ، زەينەتكەرلىك جاسىندا شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ، 6 كىتاپ جازعان. ونىڭ 3 تومى «قازاق-اراب» جانە «قازاق-پارسى» سوزدىكتەرى. ءبىرۋى «اراب تەكتى قازاق ەسىمدەرى»، «شىعىس حالىقتارىنىڭ ماقال-ماتەلدەرى» جانە تۇرىك ساتيريگى مەحمەد تەۋفيكتىڭ «بۇ ادام» كىتابىن قازاقشاعا تارجىمالاعان.

جالپى، قايراتكەر نۇرتاس وڭداسىنوۆ 27 جىل زەينەتكەرلىك جاسىندا ماسكەۋدە تۇرىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ، قازاقستانداعى زيالى قاۋىممەن تىعىز ارالاسىپ وتىرعان. ماقالالار جازعان، حاتتار جولداعان. ماسەلەن، ماناش قوزىباەۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، راحمانقۇل بەردىباەۆ جانە تاعى باسقالارمەن ارالاسقان.

1989 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا قازان ايىنىڭ سوڭىندا ومىردەن وزىپ، سۇيەگىن تۋعان جەرى تۇركىستانعا اكەلىپ جەرلەگەن. قايراتكەر مۇردەسىن قازاقستانعا جەتكىزۋگە اتسالىسقاندار – سەرىكبولسىن ءابدىلدين، وزبەكالى جانىبەكوۆ جانە ساعيدوللا قۇباشەۆتار ەدى.

ۇلت قايراتكەرىنىڭ سوڭىندا شىعارماشىلىق ەڭبەگىنەن باسقا ۇلاعاتتى سوزدەر دە قالعان. مىسالى، نۇرتاس ءداندىبايۇلىنىڭ «ءۇش تازالىق دانا» ءسوزى:

«بىرىنشىدەن، قانشاما جىل قولىمدا بيلىك بولسا دا، بىرەۋدەن ءبىر تيىن دا پارا المادىم – قولىم تازا!

ەكىنشىدەن، ۇشتىكتىڭ ءبىرى بولىپ، بىرەۋدىڭ سىرتىنان قول قويعان ەمەسپىن، ياعني، ەشكىمنىڭ قانى مويىنىمدا جوق – ارىم تازا!

ۇشىنشىدەن، ادامداردى اتاعا، رۋعا، جۇزگە بولگەن دە، تىپتەن ەشكىمنىڭ ەشقاشان ءجۇزىن سۇراعان دا ەمەسپىن – ءجۇزىم تازا!».

*****

«تاعدىر ماعان ەل باسقارۋدى، حالىق ءۇشىن قام جەۋدى سىيلاپتى. ونداي سىي العان ادام ءوز وتباسىنىڭ مۇددەسىنەن گورى ەل، حالىق مۇددەسىن جوعارى قويۋ كەرەك. ەل باسقارۋ بىلگەنگە – مەحنات، بىلمەگەنگە قاناعات».

مىنە، وسى جوعارىدا اتالعان تاريحي وقيعالاردىڭ بارلىعى قانات ەڭسەنوۆتىڭ «نۇرتاس وڭداسىنوۆ» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىندە باياندالعان.

عاني قاراساەۆ

قر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ

باس عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz