قىتايداعى قانداستاردىڭ زاڭدى قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ ون نەگىزگى جولى
1. قىتاي ەلىنىڭ كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىنا سۇيەنۋ كەرەك. ءاربىر قىتاي ازاماتى ۇلتىنا، دىنىنە قاراماستان قىتاي كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىندا كورسەتىلگەن «جالپى قىتاي ازاماتتارىنا بىردەي، تەڭ» تالاپتار بويىنشا ارىزدانىپ، بۇزىلعان قۇقىقتارىن، شەكتەلگەن ەركىندىكتەرىن قورعاپ، قالپىنا كەلتىرۋگە قۇقىعى بار. ەگەر قىتاي ءوز ەرىكتەرىمەن قابىلداعان ءوز ەلىنىڭ كونستيتۋتسياسىن، ءوز زاڭىن ءوزىنىڭ اتقارۋشى بيلىگى ۇستانباسا، وندا ول ەلدەن، ول بيلىكتەن، ول ۇلتتان نە كۇتەسىڭ؟ جوق، ولار الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا ونداي قادامعا اشىق-اشكەرە تۇردە بارا المايدى. بىراق قىتاي بيلىگى ەرتەڭ بىزگە «ەشكىم ارىزدانعان جوق، ەستىمەدىك، كورمەدىك، ونداي بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ قىسقا قايىرىپ جاۋاپ بەرۋى بەك مۇمكىن. سول ءۇشىن قىتايداعى قۇقىعى بۇزىلعان، سوتتالعان، قامالعان قانداستاردى قىتاي ورتالىق بيلىگىنىڭ قۇزىرلى ورگاندارىنا ارىز جازىپ، قۇقىعىن قورعاۋعا ۇگىتتەۋىمىز، كومەكتەسۋىمىز كەرەك. (تومەندەگى قىتاي كونستيتۋتسياسىن وقىڭىز)
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى
4-باپ:
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى بارلىق ۇلتتار تەڭ. مەملەكەت ازشىلىق ۇلتتاردىڭ زاڭدى قۇقىقتارى مەن مءۇددەلەرءىنە كەپءىلدءىك بەرەدءى. ... كەز-كەلگەن ەتنيكالىق توپقا قاتىستى كەمسءىتۋشءىلءىك پەن زۇلىمدىققا تىيىم سالىنادى. ...
41-باپ
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى كەز-كەلگەن مەملەكەتتءىك ورگاندار مەن مەملەكەتتءىك قىزمەتشءىلەرگە سىن ايتۋعا جءانە ۇسىنىستار ەنگءىزۋگە قۇقىعى بار. كەز كەلگەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ زاڭسىز، قىزمەتىن اسىرا پايدالانۋ ءارەكەتتەرءى ءۇشىن قۇزىرلى مەملەكەتتءىك ورگانعا شاعىم تۇسىرۋگە، ايىپ تاعۋعا نەمەسە اشكەرلەۋگە قۇقىعى بار. بءىراق جالعان ايتۋعا نەمەسە شىندىقتى بۇرمالاۋعا بولمايدى.
ءاربىر جەكەلەگەن ادامداردىڭ ءوز ەلىنىڭ كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىندا كورسەتىلگەن تالاپتاردى ءبارى بىردەي ساقتاي بەرمەيتىنى سياقتى بارلىق بيلىك سالاسى، بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار، بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر دە ءبارى بىردەي مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسياسى مەن زاڭداردىن ساقتاي بەرمەيدى. سوندىقتان، بيلىك تاراپىنان (مەيلى مەملەكەتتىك ورگاندار بولسىن، مەيلى جەكەلەگەن مەملەكەتتىك باسشىلار، لاۋازىم يەلەرى بولسىن) قاندايدا ءبىر زاڭ بۇزۋشىلىق، كونستيتۋتسياعا قايشى كەلىپ ازشىلىق ۇلتتارعا ادىلەتسىزدىك، تەڭسىزدىك جاساسا، قىسىم كورسەتىپ، زۇلىمدىققا بارسا، ونداي اسىرە ۇلتشىلدىققا بوي الدىرعان جاعىمسىز، جانعا باتاتىن، زىعىر قايناتاتىن زاڭسىز ارەكەتتەر، قۇبىلىستار بايقالعان ساتتە ولاردى پاكت رەتىندە امالىن تاۋىپ فوتوعا ءتۇسىرىپ، اۋديو، ۆيدەولارعا جازىپ قىتايدىڭ مەملەكەتتىك قۇزىرلى ورگاندارىنا، حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنا، قازاقستان سىرتقى ىستەر مينسترلىگىنە، بۇۇ عا ارىزدانۋعا تولىق قۇقىعىڭىز بار. وعان كوزىڭىزدى جەتكىزە ءتۇسۋ ءۇشىن قحر كونستيتۋتسياسىنىڭ (جوعارىداعى) 41-بابىن جانە مىنا تومەندەگى باپتاردى وقىڭىز.
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى
5-باپ
بارلىق زاڭدار، ءاكءىمشءىلءىك رەگلامەنتتەر جءانە جەرگءىلءىكتءى زاڭدار مەن نورماتيۆتءىك اكتءىلەر كونستيتۋتسياعا قايشى كەلۋگە بولمايدى.
بارلىق مەملەكەتتءىك ورگاندار مەن قارۋلى كءۇشتەر، بارلىق ساياسي پارتيالار (كوممۋنيستتىك پارتيانى دا ءوز ىشىنە الادى), بارلىق ءالەۋمەتتءىك توپتار، كءاسءىپورىندار مەن مەكەمەلەر كونستيتۋتسيا مەن زاڭدى ساقتاۋى كەرەك. بارلىق كونستيتۋتسياعا قايشى، زاڭ بۇزۋشىلىق ارەكەتتەر ورىن العان جاعدايدا تەرگەلۋى قاجەت.
37-باپ
پروكۋراتۋرانىڭ نەمەسە سوتتىڭ شەشءىمءى بولمايىنشا كەز-كەلگەن ازاماتتى (قوعامدىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى) ۇستاۋعا، قاماۋعا الۋعا قۇقىعى جوق.
35-باپ
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىندا سءوز بوستاندىعى، باسىلىمداردا جاريالاۋ، جينالۋ، بءىرلەستءىكتەر قۇرۋ، شەرۋشءىلەر مەن دەمونستراتسيالارعا شىعۋ ەركىندىگى بار.
2. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى (بۇۇ) قابىلداعان «ادام قۇقىقتارىنىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسىن» نەگىزگە الۋ جانە سول بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ وزىنە دە سەنىم ارتۋ، سۇيەنۋ كەرەك. (تومەندەگى بۇۇ دىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسىن وقىڭىز)
ادام قۇقىقتارىنىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسى
7 باپ
زاڭ الدىندا جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ جانە دە زاڭ ارقىلى الالانباي، بىردەي تەڭ قورعالۋعا قۇقىلى.
...
8 باپ
ءار ادام، كونستيتۋتسيامەن نەمەسە زاڭمەن بەرىلگەن نەگىزگى قۇقىقتارى بۇزىلعان جاعدايدا، قۇقىعىن قۇزىرەتتى ۇلتتىق سوت ارقىلى ءتيىمدى تۇردە قالپىنا كەلتىرۋگە قۇقىلى.
9 باپ
ەشكىمدە نەگىزسىز تۇتقىندالۋعا، قاماۋدا ۇستالۋعا نەمەسە قۋعىنعا ۇشىراتىلۋعا ءتيىس ەمەس.
بۇۇ قابىلداعان دەكلاراتسيا قۇر جازىپ قويعان، باستاۋىش وقىۋشىلارىنىڭ جاتتاۋىنا ارنالعان تاقپاق ەمەس شىعار. ەگەر ونداي ەمەس بولسا ول قاي مەملەكەت بولسا دا ناقتىلى ومىردە، بۇگىنگى قوعامدا ءوز ءرولىن اتقارۋى كەرەك. بۇۇ وزىنە مۇشە ەلدەردە دەكلاراتسيانىڭ ورىندالۋ-ورىندالماۋىن باقىلايتىن، زاڭدى قۇقىقتارى بۇزىلعان ەتنيكالىق توپتاردىڭ ارىز-شاعىمىن قابىلدايتىن، ءوز تارابىنان ساراپتاپ باعالايتىن، شەشىمىن ايتاتىن جانە قۇقىعى بۇزىلعان ەتنيكالىق توپتاردىڭ زاڭدى قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە قۋزاۋشىلىق جاسايتىن مۇمكىندىكتەرى بولۋ كەرەك. ەگەر ەشتەڭە ىستەي المايتىن بولسا، وندا بۇۇ دىڭ قىتايداعى تۋعان-تۋىسقاندارى سوتتالعانى، ساياسي ۇيرەنۋگە قامالعانى ءۇشىن، قىتايعا بارعان تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ پاسپورتتارىن، ىقتيارحاتىن قىتايدىڭ جەرگىلىكتى بيلىگى تارتىپ العانى ءۇشىن WatsApp تا ميكرو توپ قۇرىپ سول توپتا ءبىر-بىرىنە مۇڭىن ايتىپ جىلاعان (قولدان كەلەر قايىرى جوق ) ورالمانداردان نە ايىرماشىلىعى بار؟ ەگەر بۇۇ-دىڭ ادام قۇقىعىنىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسى ورىندالمايتىن بولسا، ءار ەل وزدەرى انت بەرىپ قابىلداعان كونستيتۋتسياسى، زاڭدارى ورىندالمايتىن بولسا، وندا ادامزات قوعامىنىڭ دجۋنگليدەگى جابايى جانۋارلار الەمىنەن ايىرماشىلىعى نەدە؟ ءبىز ادامزات - جابايى جانۋارلاردان بيىك تۇراتىن، جوعارى ساتىداعى،سەزىمى مەن اقىل-پاراساتى دامىعان جان يەسى رەتىندە وسى باسىمدىلىعىمىزدى قالاي ءتۇسىنۋىمىز كەرەك؟ قاي ەلدىڭ تەحنيكاسى دامىعان، ارمياسى مەن قىرىپ-جويعىش قارۋ-جاراقتارى كۇشتى ەل بولسا، سونىڭ دەگەنى بولادى دەپ پە؟ جوق، الەمدىك دەكلاراتسياعا، ءار ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىنا سەنۋ كەرەك پە؟ ەگەر كۇشتى ەل كۇشىنە سۇيەنىپ بىلگەنىن ىستەيتىن بولسا، بۇۇ الەمگە جاريالاپ دەكلاراتسياسىنىڭ، ت.ب. قۇجاتتارىنىڭ ەش ءرولى جوق بولعانى ما؟ وندا ءار ەل ءوزىنىڭ كونستيتۋتسياسىن قايتا جازسىن. الەمدەگى بارلىق مەملەكەتتەر «كونستيتۋتسيا، زاڭ» دەگەن ۇعىمنىڭ كوزىن قۇرتسىن. ال ەگەر الەمدىك دەكلاراتسياعا، ءار ەلدىڭ ءوزى انت بەرىپ قابىلداعان كونستيتۋتسياسىنا سۇيەنەتىن بولسا كەز-كەلگەن مەملەكەت كۇشتى السىزدىگىنە قاراماستان، دامىعان، دامۋشى، دامىماعاندىعىنا قاراماستان ونى ورىنداۋعا ءتيىس. «ادام قۇقىقتارىنىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسى» بار ما ورىنداۋ كەرەك. ەگەر ورىندالمايتىن دەكلاراتسيا بولسا، ونى قابىلداپ نە كەرەك ەدى. ادام ءبىر جولدا ەكى جولمەن قاتار جۇرە المايدى، سوندىقتان ءبىر جولدى عانا تاڭداپ، سول جولدا نىق قادام باسىپ الدىعا قاراي جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان، ءبىز بۇۇ-عا سەنىم ارتۋىمىز، كومەك سۇراۋىمىز كەرەك. ال كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەن بۇۇ-دىڭ قولىنان تۇك كەلمەيدى دەگەنى ەش نەگىزى جوق بوس ءسوز. (تومەندەگى بۇۇ دىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسىن وقىڭىز)
ادام قۇقىقتارىنىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسى
7 باپ
زاڭ الدىندا جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ جانە دە زاڭ ارقىلى الالانباي، بىردەي تەڭ قورعالۋعا قۇقىلى. بارلىق ادام وسى دەكلاراتسيانىڭ ەرەجەلەرىن بۇزاتىن كەمسىتۋدەن جانە كەمسىتۋگە اپارىپ سوعاتىن ارانداتۋدىڭ بارلىق تۇرىنەن تەڭ قورعالۋعا قۇقىلى.
8 باپ
ءار ادام، كونستيتۋتسيامەن، نەمەسە زاڭمەن بەرىلگەن نەگىزگى قۇقىقتارى بۇزىلعان جاعدايدا، قۇقىعىن قۇزىرەتتى ۇلتتىق سوت ارقىلى ءتيىمدى تۇردە قالپىنا كەلتىرۋگە قۇقىلى.
3. قازاق ەلى. ەلباسى، سىرتقى ىستەر مينسترلىگى، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى. ءاربىر ۇلت، ءار ءبىر ەل ەكىنشى ءبىر ەلدەگى قانداستارىنىڭ سول ەلدىڭ كونستيتۋتسياسى كەپىلدىك بەرگەن زاڭدى قۇقىن قورعاۋعا ءوتىنىش (بۇۇ دىڭ بەرگەن تۇسىنىكتەمەسى بويىنشا ول ەكىنشى ءبىر ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسقان بولىپ تابىلمايدى) بەرە الماسا، قانداستارىنىڭ سول ەلدەگى كونستيتۋتسيا، زاڭ اياسىندا الاڭسىز (ۇرەي-قورقىنىشسىز), ەركىن، ءوز ۇلتتىق مادەنيەتىن دامىتىپ، ءتىلى مەن ءداستۇرلى ءدىنىن ساقتاپ قالىپتى ءومىر سۇرۋىنە دەگەن تىلەكتەستىگىن ايتا الماسا ول ەلمەن قايسى دوستىقتى، ىنتىماقتاستىقتى ايتىپ ءجۇرمىز. ايتا كەتۋ كەرەك تسزيان تسزەميننىڭ تۇسىنا دەيىن ونداي ءبىراز مۇمكىندىكتەر بولعانىن دا جوققا شىعارا المايمىز. (تومەندەگى بۇۇ دىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسىن مەن قىتاي كونستيتۋتسياسىن وقىڭىز)
ادام قۇقىقتارىنىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسى
13 باپ
ءار ادام كەز كەلگەن ەلدەن، سونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنەن، باسقا ەلگە قونىس اۋدارۋعا جانە ءوز ەلىنە قايتىپ ورالۋعا قۇقىلى.
15 باپ
ەشكىمدى دە ازاماتتىعىنان نەمەسە ازاماتتىعىن وزگەرتۋ قۇقىعىنان ەرىكسىز ايىرۋعا بولمايدى.
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق زاڭى
10-باپ
(قىتايدا تۇرىپ سول ەلدىڭ ازاماتتىعىنان باس تارتۋعا بولادى) قىتاي ازاماتتارى تومەندە كورسەتىلگەن شارتتاردى قاناعاتتاندىرعان جاعدايدا ءوتىنىش جازىپ قحر ازاماتتىعىنان باس تارتۋعا بولادى. 1) شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ جاقىن تۋىس-تۋعانى بولىپ تابىلاتىن قىتاي ازاماتتارى. ياعني، شەتەلدە (مىسالى، قازاقستاندا) تۋىس-تۋعانى بار قىتايداعى قازاقتار ءوتىنىش جازىپ قىتاي ازاماتتىعىنان شىعىپ كەتۋىنە بولادى. 2) ازاماتتىعى قىتايدىكى بولعانمەن ءوزى شەتەلدە تۇرسا. 3) باسقا دا اقىلعا قونىمدى سەبەپتەرى بولسا.
4. تاپتالعان ءوز قۇقىقتارىن قورعاي الۋ ءۇشىن قىتايداعى قانداستاردىڭ ءوزارا بىرلىگى، قۇقىقتىق ساۋاتىنىڭ جوعارلىعى، باتىلدىعى وتە قاجەت. بىرلىك ىشكى جان دۇنيەدەگى ءوزارا تىلەكتەستىك، تىلەۋلەستىكپەن شەكتەلمەۋى كەرەك. ءاربىر ادامنىڭ قۇقىعى مەن مۇدەسى قورعالۋ ءۇشىن اينالاسىنداعى تۋىس-تۋعان، دوس-جاران، كورشى-قولاڭ قانداستارىنىڭ كومەگى اۋاداي قاجەت بولادى. بىرلىكتىڭ نەگىزگى ءبىر ءمانى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ باسىنا ءتونىپ تۇرعان قيىنشىلىق پەن ادىلەتسىزدىك الدىندا بىرىگۋ بولسا كەرەك. سوندىقتان، قىتايداعى ءاربىر قازاق ءوزىنىڭ، تۋىسقانىنىڭ، دوسىنىڭ، جەرلەسىنىڭ باسىنا تۇسكەن ءىستى، ساياسي جازالار مەن ايىپتاۋلاردى، تاعىلعان كىنالاردى جاسىرىپ قالماي، امالىن تاۋىپ تۋىسقاندارىنا دوس-جاراندارىنا، قانداستارىنا جانە قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى مەن اقپارات قۇرالدارىنا ايتا ءبىلۋى، جەتكىزە ءبىلۋى كەرەك. سوندا عانا اينالاسىنداعىلار، تۋىسقاندارىڭ، دوس-جاراندارىڭ، قانداستارىڭ وعان سۇراۋ سالىپ كومەگىن تيگىزە الادى. «جىلاماي بالاعا ەمشەك بەرمەيدى» دەگەندەي وتىرىك نامىستانىپ، نە ورىنسىز جوق نارسەدەن قورقىپ، جەرگىلىكتى شولاڭ-شوشىراڭ ۋچاسكەلىك پوليتسيالاردىڭ ايتقانىنا كونىپ جۇمعان اۋزىن اشپاسا كىمنەن كومەك بولۋشى ەدى. ونداي جاعدايدا ول ادامدار تىرىسىندە دە، ولگەننەن نەمەسە ولتىرىلگەننەن كەيىن دە ەش سۇراۋسىز كەتەرى، ەشكىمنىڭ ەسىندە دە بولمايتىنى انىق. (تومەندەگى بۇۇ دىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسىن مەن قىتاي كونستيتۋتسياسىن وقىڭىز)
ادام قۇقىقتارىنىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسى
8 باپ
ءار ادام، كونستيتۋتسيامەن، نەمەسە زاڭمەن بەرىلگەن نەگىزگى قۇقىقتارى بۇزىلعان جاعدايدا، قۇقىعىن قۇزىرەتتى ۇلتتىق سوت ارقىلى ءتيىمدى تۇردە قالپىنا كەلتىرۋگە قۇقىلى.
9 باپ
ەشكىم دە نەگىزسىز تۇتقىندالۋعا، قاماۋدا ۇستالۋعا نەمەسە قۋعىنعا ۇشىراتىلۋعا ءتيىس ەمەس.
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى
36-باپ
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىندا دىنگە سەنۋ بوستاندىعى بار.
بءىردە-بءىر مەملەكەتتءىك ورگان، قوعامدىق ۇيىم نەمەسە جەكە تۇلعا ازاماتتاردى دءىنگە سەنۋگە نەمەسە دىنگە سەنبەۋگە ماجبۇرلەۋگە بولمايدى. دءىنگە سەنۋشءى جءانە دىنگە سەنبەۋشى ازاماتتاردى كەمسءىتۋگە جول بەرىلمەيدءى.
مەملەكەت قالىپتى دءىني ارەكەتتەردى قورعايدى.
5. ۇلتى قازاق، جانى قازاق ەل ىشىندەگى ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگى. قىتايدا جازىقسىز، سوتتىڭ شەشىمىسىز ۇستالىپ، سوتتالىپ، ساياسي ۇيرەنۋگە، تۇرمەگە توعىتىلىپ جاتقان قازاقتار قازاقستانداعى ورالمانداردىڭ بىرەۋىنىڭ تۋىسقانى، قۇداسى; بىرەۋىنىڭ دوسى، كلاستاسى، اۋىلداسى بولىپ كەلگەندىكتەن، وعان بەي-جاي قاراي المايتىنى، تىنىش ۇيىقتاي المايتىنى انىق. سوڭعى كەزدە ءار كۇنىمىز، ءار ساعاتىمىز قىتايداعى تۋىسقانداردىڭ، قانداستاردىڭ مۇشكىل جاعدايىن ويلاۋمەن ءوتىپ جاتىر. سوندىقتان، قىتايدان كەلگەن "ورالمانداردىڭ" ول جاقتاعى (ارعى بەتتەگى) تۋىسقان قانداستارىنىڭ بۇزىلعان قۇقىقتارىن قورعاۋعا مالىمەت (ناقتى دالەل فاكتىلەر) جيناۋى جانە ءىستى (دەلونى), جينالعان دالەل-فاكتىلەردى قۇقىق قورعاۋشى قۇزىرلى ورىندارعا (قىتايداعى، قازاقستانداعى جانە حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنا) جەتكىزۋگە قوزعاۋشىلىق ءرول اتقارۋعا ءماجبۇر. بۇدان كەيىندە مالىمەتتەر جيناۋ جالعاستى جۇرگىزىلە بەرەدى. كەرەك بولسا قىتايداعى 3 ميلليون قازاقتان 3 قازاق قالعانشا جيناي بەرۋ كەرەك. فاكت-دالەلىڭ بولماسا، شىندىقتىڭ ءوزى جالعانعا اينالادى. سوڭىندا ءوزىڭ «ارانداتۋشى» بولىپ شىعا كەلەسىڭ. ول قالپاقتى قىتايدان بۇرىن ءوزىمىز-اق كيگىزە سالۋىمىز دا مۇمكىن. ايتا كەتۋ كەرەك قىدىرالى ورازۇلى، جارقىن جەتى، قايرات بايتوللاۇلى، اتى اتالماعان ت.ب. باستاعان «اتاجۇرت» ۇلتجاندى بەلسەندى جاستار توبى وسىعان دەيىن ءبىراز مالىمەتتەر جيناپ قحر ورتالىق بيلىگىنە جانە قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جولداعانى بارىمىزگە بەلگىلى. ءالى دە جالعاسۋدا. قىتايداعى قانداستارىنىڭ زاڭدى ازاماتتىق قۇقىعىن قورعاۋعا ات سالىساتىن بەلسەندى ازاماتتار قاراسى كوبەيسە ەكەن دەپ ۇمىتتەنەمىن.
6. قازاقستان جانە شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارى. قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك ساياساتكەرلەر، زاڭگەرلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ كومەگىنە سۇيەنۋ. قوعامدا ءبارى ويداعىداي بولسا، ءبارى كونستيتۋتسيادا، زاڭدا جانە بۇۇ دەكلاراتسياسىندا ايتىلعانداي بولسا باق-تىڭ جازارى قالماستاي بولار ەدى، قانشاما جۋرناليستتەر جۇمىسسىز قالار ەدى. مەيلى قاي ەلدىڭ قوعامى بولسىن جۋرناليستتەردىڭ ءبىر مىندەتى ونداعى زاڭسىزدىقتاردى، ادىلەتسىزدىكتەردى، جاۋىزدىقتاردى جاريا ەتۋ، حالىقتى، الەم جۇرتشىلىعىن ودان حاباردار ەتۋ، ورىن الىپ جاتقان زاڭسىزدىقتارعا، ادىلەتسىزدىكتتەرگە نارازدىلىعىن تۋدىرۋ، ءتيىستى شارالار قولدانۋعا تۇرتكى بولۋ. سوندىقتان، مۇنداي ىسكە تەك قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارى عانا ەمەس زاڭسىزدىققا، ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇراتىن، ادامزاتقا ءتان اسىل قاسيەتتەردى جاقتايتىن بارلىق باق اتسالىسۋى كەرەك.
7. قازاقستان جانە شەتەلدە تۇراتىن قازاقتاردىڭ الەمدىك ماشتابتاعى بىرلىگى. ءبىر-بىرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولۋى. ەلباسىمىز دا ايتىپ جۇرەتىندەي «ءبارىمىز – ءبىرىمىز ءۇشىن، ءبىرىمىز – ءبارىمىز ءۇشىن» دەپ جۇمىس ىستەۋدى زاماننىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىرعان سياقتى. بۇگىنگى ءار مەملەكەت ءوز ۇلتىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىن ويلاعان زاماندا – بىرلىك، ۇيىمشىلدىق قالاساق تا، قالاماساق تا بارۋعا ءتيىستى قادام دەپ ويلايمىن. جوعارى دا ايتىپ وتكەندەي بىرلىك ءوزارا سىيلاستىق، تىلەۋلەستىك رەتىندە ىشكى جان دۇنيەمىزدە كورىنبەي، قامالىپ تۇرماۋى ءتيىس. بىرلىگىمىزدى اقىل-پاراساتىمىز، قۇندى پىكىرلەرىمىز، جاقسى ۇسىنىستارىمىز، قولدان كەلگەن كومەگىمىز، ناقتى ءىس-ارەكەتىمىز ارقىلى وزگە ەل، وزگە حالىققا كورسەتە الۋىمىز كەرەك. ولار (وزگە ەل، وزگە حالىق) ءبىزدى قاي ەلدە، قاي جەردە جۇرسە دە كەمسىتە المايتىنداي، باسىنا المايتىنداي، ازاماتتىق قۇقىعىمىزدى تاپتاي المايتىنداي، سىيلايتىنداي دەڭگەيگە كوتەرۋىمىز كەرەك. قازاقتا «الباستى كىرپىككە قاراي باسادى» دەپ بەكەر ايتىلماعان. بىلىمدىلىك، اقىل-پاراساتپەن قوسا بىرلىك پەن باتىلدىق تا ۇلتتى مىقتى كورسەتەتىن كۇش.
8. قور قۇرۋ. شەتەلدەگى قانداستاردىڭ سول ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىندا كورسەتىلگەن زاڭدى قۇقىقتارىن قورعاۋ ەل ىشىندەگى ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدان گورى اناعۇرلىم كۇردەلى، اعاعۇرلىم جاپالى كەلەدى. ونىسىمەن قويماي مۇنداي ءىستى جەكەلەگەن نەمەسە توپتاسقان تۇردەگى ۇلتجاندى ازاماتتار اقىسىز ىستەيتىندىكتەن، كەيدە ءوز قالتالارىنان اقشا شىعارۋعا ءماجبۇر بولۋدا. ال كەيبىر ورالمان وتباسىنىڭ وتاعاسى قىتايدا تۇرمەدە نەمەسە ساياسي ۇيرەنۋ اتتى تۇزەتۋ لاگەرىندە بولعاندىقتان قازاقستاندا اسىراۋشىسىز ايەلى مەن جاس بالالارى قالدى، ايەلىن قىتاي جىبەرمەي ايىرىلىپ جاس بالالارىن قاراپ اكەسى ۇيگە قامالدى. اكە-شەشەلەرى قىتايدا تۇرمەدە نەمەسە ساياسي ۇيرەنۋ لاگەرىندە بولعاندىقتان كەيبىرەۋلەرىنىڭ تەك بالالارى عانا قازاقستاندا ءتىرى جەتىم بولىپ وتىر.. ەكى جاققا بولىنگەن كەيبىر وتباسىندا جەيتىن نانى، وتقا جاعاتىن كومىرى قالماي قالعان جاندار دا كەزدەسۋدە. قىتايداعى قازاقتاردىڭ قىسىم كورۋىنە بايلانىستى وسىنداي نەشە ونداعان، جۇزدەگەن ءتۇرلى قيىنشىلىقتاردىڭ بەلەڭ الۋى قور قۇرۋعا ءماجبۇر ەتۋدە. قور قۇرۋ كەرەك.
9. پرەسس كونفەرەنتسيا وتكىزۋ. ءار رەتكى پرەسس كونفەرەنتسيا وتكىزۋ ءبىراز قاراجات جۇمساۋدى قاجەت ەتەدى. وعان بيۋدجەتتەن قاراجات قاراستىرىلماعاندىقتان ۇلتجاندى، بەلسەندى، قالتالى ازاماتتار اقشا جيناپ تولەۋگە نەمەسە ارناۋلى قۇرىلعان قوردىڭ اقشاسىنان پايدالانۋعا تۋرا كەلەدى. باسقا مۇمكىنشىلىك جوق سياقتى.
10. WhatsApp, facebook ت.ب. الەۋمەتتىك جەلىلەردە توپتار قۇرۋ ارقىلى حالىق اراسىنان قىتايدا قۇقىعى تاپتالعان قانداستار جايلى مالىمەتتەر جيناۋ، تالقىلاۋ، رەتتەپ ءبىر ىزدىلىككە ءتۇسىرۋ جۇمىستارى قاجەت دەپ ويلايمىن. قازاقستان ەگەمەندىك العان 1991 جىلدان بەرى 200 مىڭنان استام قىتايداعى قانداستار تاريحي وتانىنا ورالدى دەگەن مالىمەتتەردى ەستىپ ءجۇرمىز. ءاربىر 5 ادامدى ءبىر وتباسى دەپ ەسەپتەسەك 40 مىڭ وتباسى ورالدى دەگەن ءسوز. ەگەر ءبىر WhatsApp توبىنا 250 ادام عانا توپتىڭ مۇشەسى بولىپ تىركەلە الادى دەسەك، 40 مىڭ وتباسى ءۇشىن 160 WhatsApp توبىن ء(بىر وتباسىنان ءبىر ادام توپقا مۇشە بولىپ تىركەلسە) قۇرۋعا تۋرا كەلەدى. ال قازىر قىتايدا قۇقىعى تاپتالىپ، ءزابىر كورىپ جاتقان قانداستار ءۇشىن قۇرىلعان توپ مەنىڭ بىلۋىمدە 10 نەشە توپتان اسپايدى. بۇل وتە از كورسەتكىش. توپتا ول جاقتا قۇقىعى تاپتالعان، ساياسي ۇيرەنۋگە قامالعان، سوتتالعان، پاسپورتى تارتىپ الىنعان قانداستاردىڭ مالىمەتىن جيناۋ، ساناۋ، اتى-ءجونىن، مەكەن-جايىن انىقتاۋ، يە بولعان مالىمەتتەردى جازبا، اۋديو، ۆيدەو فورماتىندا ساقتاۋ ءارى سول ءاربىر مالىمەت بويىنشا قۇزىرلى ورىندارعا ارىز ءتۇسىرۋ ءىسىن جۇيەلى تۇردە قولعا الۋ كەرەك. سەبەبى، قازىر ارعى بەتتە قانشا قازاق سوتتالدى، كىمدەر سوتتالدى، نە ءۇشىن سوتتالدى، ولاردىڭ قانداي ايىبى بار ەكەنى، تۇرمەدەگىلەر كۇنى قالاي وتۋدە، ءتۇرلى ازاپتاۋلار كورىپ جاتقان جوق پا، مۇنىڭ بارلىعى بەلگىسىز، جۇمباق بولىپ قالۋدا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ولار سۇراۋسىز ءبىر قاۋىم جۇرتقا اينالدى. بىز قازاق بۇزىلعان قۇقىعىمىزدى قورعاۋ ءۇشىن، تەڭسىزدىكپەن، ادىلەتسىزدىكپەن، زۇلىمدىقپەن قاجىماي-تالماي كۇرەسەتىنىمىزدى، ولىسپەي بەرىسپەيتىنىمىزدى قىتايعا دا، الەم ەلدەرىنە دە كورسەتۋىمىز كەرەك. (تومەندەگى بۇۇ دىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسىن مەن قىتاي كونستيتۋتسياسىن وقىڭىز)
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى
35-باپ
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىندا سءوز بوستاندىعى، باسىلىمداردا جاريالاۋ، جينالۋ، بءىرلەستءىكتەر قۇرۋ، شەرۋشءىلەر مەن دەمونستراتسيالارعا شىعۋ ەركىندىگى بار.
بارلىق ەتنيكالىق توپتار ءوزدەرءىنءىڭ تءىءلى مەن جازۋىن قولدانۋعا جءانە دامىتۋعا ەركءىندءىگى بار، بارلىق ۇلتتىڭ ءوزدەرءىنءىڭ ءادەت-عۇرىپتارىن ساقتاۋعا نەمەسە رەفورمالاۋعا مءۇمكءىندءىكتەرءى بار.
ادام قۇقىقتارىنىڭ الەمدىك دەكلاراتسياسى
19 باپ
ءار ادام نانىم-سەنىم بوستاندىعىنا جانە ءوز كوزقاراسىن ەركىن بىلدىرۋىنە قۇقىعى بار; بۇل قۇقىق ءوز نانىم-سەنىمىن كەدەرگىسىز ۇستانۋ ەركىندىگىن جانە مەملەكەتتىك شەكارالار تارتىبىنە تاۋەلدى بولىپ قالماي، اقپاراتتار مەن يدەيالاردى ەركىن ىزدەپ، كەز-كەلگەن قۇرالدار ارقىلى تاراتۋ بوستاندىعىن دا قامتيدى.
20 باپ
ءار ادامنىڭ بەيبىت جينالىستار جانە اسسوتسياتسياالاردى قۇرۋ بوستاندىعىنا قۇقىعى بار.
...، ...
28 باپ
ءار ادام وسى دەكلاراتسيادا باياندى ەتىلگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى تولىق جۇزەگە اسىرا الاتىن الەۋمەتتىك جانە حالىقارالىق تارتىپكە قۇقىلى.
كەنجەبەك قۇدىسۇلى
Abai.kz
