كۇنى كەشە عانا پرەزيدەنت نازارباەۆ قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى ءۇشىنشى نۇسقاسىن قابىلداۋ جونىندە شەشىم شىعارىپ، جارلىققا قول قويدى. ءالىپبيدىڭ جاڭا نۇسقاسى بەكىتىلدى. وسىعان دەيىنگى ەكى نۇسقا حالىقتىق دەڭگەيدە قىزۋ تالقىعا  ءتۇسىپ، عالىمداردىڭ تاراپىنان سان ءتۇرلى جوبا نۇسقا ۇسىنىلدى.

وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ مەن ءالىپبيدى ازىرلەۋ جۇمىستارى جايلى ۇزدىكسىز ماتەريالدار جاريالاپ، اكادەميكتەر مەن عالىمداردىڭ، قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ پىكىرلەرىن جاريالاپ وتىردى. كەشەگى ءالىپبيى جوباسىنان بايقاعانىمىزدى ايتساق، ورايلى، ۇتىمدى جوبالار سوڭعى نۇسقادا ەسكەرىلگەنگە ۇقسايدى.

سونىمەن، اقوردا بەكىتكەن ءالىپبي نۇسقاسى جۇرت كوڭىلىنەن شىعا ما؟ وسىعان دەيىنگى ءالىپبي نۇسقالارىنان ونىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟ وسى ورايدا ءبىز ءالىپبي جوباسىن ازىرلەۋشى توپتىڭ وكىلى، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەردەن قاجىبەك مىرزانى سوزگە تارتقان ەدىك.

-ەردەن مىرزا، ءسىز وسى جاڭا ءالىپبيدى جاساۋ پروتسەسسىنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرسىز عوي. سوڭعى نۇسقا كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟ وسى سالانىڭ مامانى رەتىندە ايتىڭىزشى، بۇل نۇسقانىڭ وتكەن جولعى اپوستروفتى نۇسقادان نە ايىرماشىلىعى بار؟

-سوڭعى نۇسقا ەلباسىنىڭ كۇنى كەشە عانا شاققان جارلىعىمەن دەر كەزىندە قابىلداندى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل – تىكەلەي پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋدىڭ ناتيجەسى. ويتكەنى، ەلباسى قازان ايىندا جارلىققا قول قويعاننان كەيىن، قاراشا ايىندا ۇكىمەت باسشىسى باسقاراتىن ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلدى.  سول كوميسسيانىڭ ەڭ ءبىرىنشى وتىرىسىندا-اق، بىزگە تىكەلەي تاپسىرما بەرىلدى. "بۇل - جاڭا ءالىپبي. جاڭانىڭ اتى جاڭا، ول ءىس جۇزىندە تەكسەرىلمەگەن. سوندىقتان، جاڭا ءالىپبيدى ءسوز قۇرامىندا، ءماتىن قۇرامىندا، جازۋدا، ايتۋدا ەگجەي-تەگەيلى زەرتتەپ، قولدانىستا قالاي بولاتىنىن ءبىلۋ كەرەك، كەم-كەتىكتەرىن تولىقتىرىپ، جەتىلدىرۋ كەرەك" دەگەن تاپسىرما بەرىلدى.

سوندىقتان، ءۇش مينيسترلىك بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا كەشەندى جۇمىستاردى اتقاردى. ول: مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى،  ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگى. ۇلتتىق كوميسسيا قۇرامىندا 4 توپ جۇمىس جاسادى. ولار: ورفوگرافيالىق توپ، تەرمينولگيالىق توپ، ادىستەمەلىك توپ جانە تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتۋ توپتارى.

-ەردەن مىرزا، وتكەن جولعى اپوستروفتى ءالىپبي نۇسقاسى ۇسىنىلعاندا، ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدىڭ تولماعانىن بىلەمىز. قازىر شە؟ ءسىز باسقارىپ وتىرعان ينستيتۋت نە جۇمىستار اتقاردى؟

-راس، اپوستروفتى ءالىپبيى نۇسقاسىنا مەنىڭ جەكە كوڭىلىم تولماعان تۇستارى بولدى. ونى مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا اشىق ايتتىم. ءبىزدىڭ ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى رەسپۋبليكا بويىنشا، مەكتەپ وقۋشىلارى مەن مۇعالىمدەرى، ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىلارى، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، قاراپايىم تۇرعىندار اراسىندا ۇلكەن ساۋالناما جۇرگىزۋ ءۇشىن ارنايى قۇجاتتار ازىرلەپ، سىناق ماتىندەرىن دايارلاۋمەن اينالىسىپ جاتىر.  سوسىن وسى سىناقتاردى  قالاي وتكىزۋ كەرەك دەگەن ەرەجەلەر دايىنداپ، كوپتەگەن جۇمىستار جۇرگىزدى.  سونىڭ بارلىعى قورىتىندىلانىپ، بىرنەشە وتىرىستار، جوعارىدا ايتقان ءۇش مينيسترلىكتە، ۇكىمەتتە تالقىلاندى. اسىرەسە، وسى اپوستروفتى ەكىنشى تاڭبا رەتىندە اۋىستىرۋ، ونى باسقا ءتيىمدى تاسىلمەن وزگەرتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە ەنگىزىلدى. ناتيجەسىندە بۇگىنگىدەي ادەمى قورىتىندىعا كەلدىك.

-پرەزيدەنت اپوستروفتى نۇسقانى دا قابىلداۋ جونىندە جارلىق شىعارعان ەدى. كەيىن ول جارلىق كۇشىن جويدى ما، ايتەۋىر وسى ەڭ سوڭعى نۇسقاعا توقتالدى... مەنىڭ سۇرايىن دەگەنىم، جالپى ءالىپبيدىڭ نەشە نۇسقاسى پرەزيدەنتتىڭ قاراۋىنا، نەشە نۇسقاسى حالىقتىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلدى؟

-قاراشا ايىنان باستاپ اتقارىلعان جۇمىستار قورىتىندىلانىپ، اپوستروفتى نۇسقا اۋىستىرىلعاننان كەيىن، وسى ناتيجە ەلباسىعا باياندالدى. ەلباسى: «مەن ءۇشىن ءاردايىم حالىقتىڭ، ەلدىڭ پىكىرى قىمبات، وسى ەلگە ىڭعايلى بولسا،  مەن وسى نۇسقاسىن ماقۇلدايمىن» دەپ، قولدادى، جارلىققا قول قويدى.

-دەمەك، الەۋمەتتىك جەلىدەگى، قوعامدىق ورتاداعى حالىقتىڭ پىكىرى ەسكەرىلدى دەيسىز عوي؟

-ارينە، ەسكەرىلدى. ءسويتىپ، باسىندا قوسار دىبىستارمەن جاسالعان نۇسقا وزگەرتىلدى. نەگىزى ول ەۋروپا ەلدەرىندە داعدىعا اينالعان، قولدانىستا بار ءتاسىل ەدى. بىراق ول نۇسقا ءبىزدىڭ تىلىمىزگە كەلمەيدى. سوندىقتان، باسىنداعى قوسار دىبىستى تاڭبالاۋدان باس تارتتىق.  ودان اپوستروفقا كوشتىك. كەيىن ول اپوستروفتان باس تارتۋ ماسەلەسى ەلباسىنىڭ قاراۋىنا دەيىن جەتتى. ءسويتىپ، ءبىز وسى سوڭعى نۇسقاعا توقتالىپ وتىرمىز.

-نەگىزى مىنا جولعى ۇسىنىلعان نۇسقادا كەيبىر دىبىستار اكۋت تاياقشاسى ارقىلى بەلگىلەنىپتى. جاپى اكۋت تاياقشاسىن قولدانۋ دا الەمدىك پراكتيكادا بار ءتاسىل. بىزدە نەبارى 6 ارىپتە اكۋت تاياقشاسى قولدانىلعان ەكەن...

-اكۋت نەگىزىنەن دياكريتيكالىق تاڭبا عوي.  دىبىسقا قوسىمشا بەلگى قويىلادى. مۇنىڭ قوسىمشا ءبىر دۇرىس تۇسى – بىزدە قوسار، سىڭار تاڭبالار ءبىر تاڭبانىڭ ەكىنشى ءتۇرى عوي. مىسالى، «ۋ»-دىبىسىنىڭ جىڭىشكە ءتۇرى - «ءۇ». ياعني، ءبىر دىبىستىڭ ەكى ۆاريانتى. ءبىر تاڭبامەن بەرۋدىڭ لوگيكاسى بار. ءبىر تاڭبامەن بەرگەن كەزدە شاعىن عانا بەلگى قويىلادى. ول كەيبىر تىلدەردە ەكى نۇكتە، كەيبىر تىلدەردە سىزىقشا تۇرىندە كەزدەسەدى. سونىڭ ىشىندە اكۋت ەڭ قاراپايىمى.  سوندىقتان الدەقايدا ىڭعايلى.

-ايتسە دە، الەمجەلىدە ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. كەم-كەتىكتەرى بار دەيدى. بۇل نۇسقاعا ءالى تۇزەتۋلەر، تولىقتىرۋلار ەنگىزىلە مە؟ جوق الدە سوڭعى بەكىتىلگەن قالپى وسى ما؟

-سوڭعى نۇسقانى جەتىلدىرۋ قاجەت بولعان جاعدايدا ءبىز مىندەتتى تۇردە حالىقپەن اقىلداسامىز. كوشپەلى وتىرىستار، سەمينارلار وتكىزۋ كەرەك شىعار، بالكىم. ءباسپاسوز قۇرالدارىندا ەلدىڭ، حالىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرۋ ماسەلەسى قاشاندا ماڭىزدى. ويتكەنى، حالىقارالىق نورما بويىنشا كەز كەلگەن ەلدە ءالىپبي اۋىستىرىپ،  قابىلداۋ ءۇشىن ارنايى زاڭ قابىلدانادى. قازىن ەندى زاڭ قابىلدانۋى كەرەك. ياعني، ءالىپبي ماسەلەسى پارلامەنتتە قارالۋ كەرەك، دەپۋتاتتار بۇل ماسەلەنى تالقىلاۋى كەرەك.

سول تۇستا، قاجەت بولعان جاعدايدا، از-كەم تۇزەتۋلەر ەنگىزۋلى مۇمكىن. جالپى كەيبىر جۇرت «ءالىپبيدى، ارىپتەردى اۋستىرا سالامىز» دەپ ويلايدى. ولاي ەمەس. ول جانە وڭاي دا ەمەس.  بىز ەشقاشان ءتىلىمىزدى وزگەرتە المايمىز. ءتىل بۇل – ۇلكەن مۇحيت. ول كيەلى. ءبىز ءوز تىلىمىزگە يكەمدەپ، ىڭعايلى، ءتىلىمىزدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتە بىلەتىن ءالىپبي جاساۋىمىز كەرەك. ماقساتىمىز - وسى. ءالىپبي جاساۋ – ماقساتقا جەتتىك دەگەن ءسوز ەمەس. جەتىلدىرۋ - بۇل عىلىمدا ءاردايىم قولدانىستا جۇرەتىن پروتسەسس.

جالپى، ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى نۇسقا دەيمىز. باعىتىمىز دۇرىس، كۇننەن كۇنگە جاقسارىپ، ىڭعايلانىپ كەلە جاتىر. ءالىپبي ماسەلەسى ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. شىنىن ايتساق،  كەشەگى كۇنگە دەيىن پايدالانىپ جۇرگەن  ءالىپبيىمىز ءوز تىلىمىزگە ەشقانداي جاقىندىعى جوق، ءۇش قايناسا سورپاسى قوسلمايتىن دۇنيە ەدى. ورىس ءتىلىنىڭ بۇكىل ارىپتەرىن بىزگە توگە سالعان.

-وسى رەتتە قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەماتيكالىق ماسەلەلەرىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى عوي. قازاق ءتىلىن رەسەيدىڭ تىلىنەن تولىق ازات ەتۋ ءۇشىن دە ءدال وسى دەكيريلليزاتسيا كەرەك دەيمىز...

-قازاق قازىر ورىسشا اكتسەنتسىز سويلەيدى.  ءبىز قازاقشا سويلەپ كەلە جاتىپ، كىرمە سوزدەردى اينىتپاي  ايتامىز. ول نەگىزىنەن ماقتاناتىن دۇنيە ەمەس. ورىس ءماتىندى داۋىستاپ تۇرىپ وقىپ كورىڭىزشى. ورىس ءماتىندى داۋىستاپ وقىپ كەلە جاتىپ، كەيبىر قازاقشا سوزدەردى تازا قازاقشا ايتىپ كورىڭىزشى. «سەگودنيا ۆ ەپوحۋ جاھاندانۋ نۋجنو عارىشقا  وتپراۆليات راكەتۋ» دەگەن سويلەمدى ءبىر مىنبەردەن ايتىڭىزشى. ورىستار قالاي قابىلدايدى ەكەن. كۇلەدى عوي. ءدال سولاي، ءبىز قازاقشا سويلەي تۇرىپ، بوتەن  سوزبەن ءتىلىمىزدى بۇزىپ وتىرمىز.

ءبىزدىڭ ءالىپبي جاساۋداعى ماقساتىمىز ءتول جازۋىمىزعا ورالۋ، كەزىندە احاڭدار جازىپ كەتكەن زاڭدىلىقتاردى ءتول گرامماتيكامىزعا ەنگىزۋ. ءبىزدىڭ قازىرگى گرامماتيكامىز – ورىس ءتىلى گرامماتيكاسىنىڭ كوشىرمەسى.

رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەن – سانانى جاڭعىرتۋ عوي. بۇل – قۇلدىق سانادان ارىلىپ، ەل بولىپ، ءوزىمىزدىڭ قالپىمىزعا كەلۋ دەگەن ءسوز. قۇلدىق سانادان ارىلۋ ءۇشىن قازاققا قازاقتىڭ ءتىلى كەرەك. 70 جىلدان استام جۇرگىزىلگەن ورىستاندىرۋ ساياساتى ناتيجەسىن بەرگەنىن بىلەسىز. ارامىزدا ساناسى اۋىپ كەتكەن، قاراپايىم ماسەلەلەردى تۇسىنبەيتىن ادامدار وتە كوپ. مىسالى، قازىر «قازاق تىلىندە قانشا دىبىس بار» دەگەن سۇراققا  ءارتۇرلى جاۋاپ ايتادى. بۇل دەگەن قاراپايىم سۇراق قوي.  مىنا مەملەكەتتىك تىلدە جاريا بولعان ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەن ماقالاسى، مەملەكەتتىك دەڭدەيدەگى ۇلكەن قۇجات. ول مەملەكەتتىك تىلدە عانا جازىلىپ، مەلەكەتتىك تىلدە جاريا بولدى.  باستان اياق ءبىر تىلدە جازىلعان ساياسي دەڭگەيدەگى قۇجات. باسقا تىلدەرگە اۋدارىلدى.  بۇل دا ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىككە يە بولا باستاعانىنىڭ جەمىسى.  سوندىقتان، جاڭا ءالىپبي دە ءدال وسى ماقساتتا قابىلدانىپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىن.

-ەردەن مىرزا، پىكىر بولىسكەنىڭىزگە كوپ راحمەت!

-سىزدەرگە دە راحمەت ايتامىن.

سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz