جۇسىپبەك پەن سۇلتانماحمۇت
(پوەما)
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ 125 جىلدىعىنا ارنالادى
(بۇل شىعارما 2017 جىلى الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان «الاش ارمانى – تاۋەلسىز قازاق ەلى» اتتى حالىقارالىق ءمۇشايرادا ەكىنشى جۇلدەگە يە بولعان)
قاراڭعى قازاق كوگىنە،
ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام!
سۇلتاماحمۇت
ەندىگى تىلەۋ، ەلىمىزگە تىلەۋ – ەلىمىزگە ەس كىرىپ،
ەر ەتەگىن ءتۇيىپ، جەر-سۋ، ءۇرىم-بۇتاقتىڭ قامىن
ويلاتار كۇن بولسىن!
سوندا الاش تۋى جەلكىلدەپ تۇرلەنەرسىڭ،
سوندا الاش بالاسى ىرگەلى ەل بولارسىڭ!
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ
باستاۋ
قوساتىن قۇتقا قايىر، ىرىسقا ءمان،
توسىندە تۋعان دا امان، تۋىس تا امان.
قىزىلتاۋ اۋليەلى، باياناۋلا،
باۋىرىڭنان قانات قاعىپ كىم ۇشپاعان!
قۇياتىن جۇرەگىڭ مەن جۇيەڭە نۇر،
باسىڭدى يە دە ءبىل، سۇيە دە ءبىل.
توسىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ دانام تۋعان،
بۇل ءوزى – يەلى ءوڭىر، كيەلى ءوڭىر!
زاماننىڭ جاپقان كەزدە مۇڭ قاباعىن،
ارماندا كەتكەن تالاي تۇلعالارىم.
الاشتىڭ ايماڭدايى ايماۋىتوۆ –
ول-داعى پەرزەنتى ەدى بۇل دالانىڭ!
جىلجىعان جايباراقات سايدا كوشى،
سول دالا – تاڭى نۇرلى، مايدا كەشى.
قازاقتىڭ ماڭدايىنا سىيماي كەتكەن،
تايشىقوۆ قادىر تۋعان ايماق وسى!
كۇندى اڭساپ سول جاقسىلار كەرمەتتەي،
قولدارى نەگە جەتتى، نەگە جەتپەي؟!
كۇڭىرەنىپ سۇلتانماحمۇت ول دا كەتكەن،
تۇنەكتە شام اينالعان كوبەلەكتەي!
بەرەتىن كەلبەتىمەن جانعا قايرات،
وسى ەدى جاقسىلاردان قالعان ايماق.
...ءۇمىتىن الاشىنىڭ العا بايلاپ،
بۇل جەردەن كىم وتپەگەن ارمانايلاپ!
تورايعىرداعى اۋىل. سۇلتانماحمۇت
ارىدە – تەرى توندى تۇركىمىز دەپ.
بەرىدە – بايتاق دالا جۇرتىمىز دەپ،
باستايىق ءبىر اڭگىمە، ال، ەندەشە،
القيسسا، ايتار ءسوزدىڭ كىلتىن ىزدەپ.
بايانتاۋ – بەرى تارتساق اڭىزدى ەلدەن،
وسى عوي اڭگىمەگە ماڭىز بەرگەن.
...كەز ەدى شىلدە كوشىپ، ءشوپ سارعايىپ،
تارانىپ تاۋ ىشىنە تامىز كەلگەن.
كەشەگى قوڭىرايىپ بارقىن دالاڭ،
تاقىرعا وتى قاشقان مال تۇرماعان.
قورىنداي كون سابانىڭ سارقىلماعان،
ايدىنى تورايعىردىڭ سالقىنداعان.
انا تاۋ مىنا تاۋدان كەم كورىنبەي،
ايدىن كول قول اينانىڭ شەڭبەرىندەي.
سارىالا تارتقان دالا كوگى ازايىپ،
ءسابيدىڭ جۋىلماعان جورگەگىندەي.
قاراعاي تاسقا ورمەلەپ، قىرعا قۇلاي،
كارى جون، قاريا تاۋ – قۇنداعى باي.
كۇزەككە ورالماعان باي اۋىلى،
جايلاۋعا جىلجىپ كەتكەن جىلداعىداي.
بۇلتتاردىڭ بۋىرىنا تۇندىك ىلگەن،
اقبەتتىڭ تۇمان اسىپ كىندىگىنەن.
جاتاقتا قالىپ قويعان قاراشا جۇرت،
كۇن كەشكەن جايباراقات تىرلىگىمەن.
ايتىلماي باياعىشا ءان-جىر، ولەڭ،
قويناۋدا قاراشا اۋىل ءسال جۇدەگەن.
سۇرىنگەن كەبىسىنە كارى-قۇرتاڭ،
جالىققان كۇندەگى ايتار اڭگىمەدەن.
ماڭ توبەت ماڭق ەتۋگە ەرىنەدى،
كۇنگەيدە كارى مىسىق كەرىلەدى.
سۋسىنى ءتورت-بەس ءۇيدىڭ – بىرەر ساۋىن،
مۇلگىگەن كۇن استىندا جەلىدەگى.
جالىققان اۋىل-ءۇيدىڭ وسەگىنەن،
ەرىككەن ەركەككىندىك ەسەبى كەم.
كۇنگەيدە كۇڭكىلدەيدى كارى-قۇرتاڭ:
«ماحمۇت قالاي ەكەن كەشەگىدەن؟!».
–ە، وسىلاي سونەدى دە جالعان-شىراق،
قۋ دۇنيە، كەتەدى ەكەن، الدامشى باق...
–كىم ءبىلسىن، بەرى قارار... تاڭ الدىندا،
ءىشىپتى بىرەر جۇتىم ساۋمال سۇراپ...
–اي، قايدام، بەتى قاتتى كەسەلىنىڭ،
...اللادان باسقا بىراق شەشەدى كىم؟!..
–جاراتقان كوپ كوردى عوي بۇنى بىزگە،
جان ەدى جانىپ تۋعان كەشەگى كۇن..!
–...كەلمەسە كەرەكۋدىڭ دارىگەرى،
كولىك جوق اپارۋعا ءارى-بەرى...
وسىلاي كۇڭكىلدەسكەن ءتورت-بەس ادام،
قارايدى قاراشا ۇيگە ارىدەگى.
...ارتا الماي ءۇمىت-قايىر ەرتەڭىنە ەش،
كۇن-كەرۋەن قاسىرەتتەن ەرتەدى كوش.
قاراشا ءۇي اناۋ تۇرعان اۋلاقتاعى،
اۋىلدىڭ كوزى سوندا ەرتەلى-كەش.
بەيمالىم، بولجاۋسىز كۇن تۇرسا ىلگەرى،
بەيقامداۋ جاتقان اۋىل ءبىلسىن نەنى؟
تورىندە قاراشا ءۇيدىڭ – سۇلتانماحمۇت،
ارىعان، اۋرۋ ءمۇجىپ، قۇر سۇلدەرى.
جابىسقان وسى ءبىر دەرت كولدەنەڭنەن،
نە پايدا كەۋدەدە جان ولمەگەننەن.
...اق ىشسەم ازعانا كۇن ايىعارمىن،
دەپ بىلتىر سەمەي جاقتان ەلگە كەلگەن.
جابىسقان وسى كەسەل قوس وكپەدەن،
الىسىپ استىندا اعاش توسەكپەنەن.
قان قۇسىپ جاتىر اقىن،
ساعاتپەنەن،
قالدىعىن عۇمىرىنىڭ ەسەپتەگەن!
«قۇبىلىپ قوعام نەگە كەرمەكسيدى،
نەلىكتەن ەل دە وكسيدى، جەر دە وكسيدى؟!».
اھ ۇرىپ اۋرۋ اقىن وسىنى ويلاپ،
امالسىز توسەگىندە دوڭبەكشيدى.
«ۇزىلسە ورتا جولدا ەرتە ولەڭىم،
ءومىر-اي، ءدال وسىنشا كەلتە مە ەدىڭ؟!
كوبىرەك جۇرە تۇرىپ اراڭىزدا،
كەلىپ ەدى، ەلىم، ساعان ەركەلەگىم!
تاعدىردىڭ ءتۇسىپ ەندى سىناعىنا،
تەپسەڭگە تىككەن تۋىم قۇلادى ما؟!
كۇن بولام قازاعىما دەپ ويلاۋشى ەم،
قايتەيىن، جەتە المادىم مۇرادىما!
قايتەيىن، جەتە المادىم مۇرادىما،
تاعدىردىڭ بۇل-داعى ءبىر سىناعى ما؟!
الاشتىڭ اتىن جازىپ تۇمارىما،
اينالسام دەپ ويلاۋشى ەم ۇرانىنا!
قىلام دەپ قولدان كەلسە قالاي دارمەن،
ارتىما قايتا-قايتا قارايلاۋمەن.
قايتەيىن، وتە شىقتى قىسقا عۇمىر،
قاراڭعى ەل قازاق دەگەن – سەنى ويلاۋمەن.
ايىرماي ارسىز بەنەن ارلىنى كىم،
اعايىن، وتە مە ەكەن بار عۇمىرىڭ؟
عاسىردىڭ الماعايىپ كەزەڭىندە،
نە بولار ەندى سەنىڭ ارعى كۇنىڭ؟!
تابىلماي تال بويىڭنان قادىر-قايرات،
ءوزىڭنىڭ – ءوزىڭ ءجۇرسىڭ باعىڭ بايلاپ.
ەي، قازاق، نە بولادى ارعى كۇنىڭ،
جۇرگەندە جانىڭدى ويلاپ، مالىڭدى ويلاپ؟!
باسقاعا باقاستىقپەن بولىپ ايگى،
تارتپايتىن ءبىر حالىقسىڭ جانى قايعى.
كورمەيسىڭ ءوز جاقسىڭدى ورگە تارتار،
بەرمەيسىڭ ناداندىقتان تاعى بايگى.
ءبارىبىر، كوسەۋىڭ نە، كوسەمىڭ نە،
اتاتىن دايىن تۇرار كەسەگىڭ دە!..»
...وتكىزىپ ساناسىنان وسىنى اقىن،
امالسىز كۇرسىنەدى توسەگىندە!
جاقسىنىڭ شىعارمايتىن تورگە ءبىرىن،
نە تابار ايتقانمەنەن ەلگە مۇڭىن.
اقىندى قينايتىنى – ءوزى كەتسە،
تاعدىرى نە بولارى ەڭبەگىنىڭ!
جۇرسەڭ دە جەر بەتىندە ءتىرى تۇرىپ،
كىم ۇتىپ كۇن كەشەدى، كىم ۇتىلىپ.
ويلايدى: «ءوزىم كەتسەم جازعانىمنىڭ
بارلىعى قالا ما دەپ ۇمىتىلىپ؟!».
جاراتقان بەرگەنمەنەن ساناعا قۇت،
ءبىر ساۋال تىنىم بەرمەي مازانى الىپ:
ومىردەن بۇگىن وتسە، ولەڭ تۇگىلى،
ءوزى دە ۇمىتىلىپ قالارى انىق...
تەڭەمەي قويسىن ءتىپتى شىن اسىلعا،
ىزدەيتىن ادام جوق پا، راسىندا؟!
ارتىندا قالعان جازبا مۇراسىن دا،
جاراماي جوقتاسۋعا، سۇراسۋعا.
بەرەمەيدى داۋاسىز دەرت مۇرساتتاۋدى،
جان-جاعى جار مەنەن قۇز، قۇرساقتاۋلى.
باسىندا كەرەگەنىڭ قارا قورجىن،
ىشىندە بار جازعانى تۇر ساقتاۋلى.
ماقساتى، ارمان مەنەن تالابى دا،
ىشىندە قارا قورجىن قالادى ما؟
جوعالىپ كەتە مە ەكەن ءبىرجولاتا،
نەمەسە بىرەۋ ىزدەپ تابادى ما؟!
توقتاماس ۋاقىتقا جىلجىپ ەرىپ،
اتاتىن بۇگىن تاعى كۇندى كورىپ.
جاتقاندا وسىنى ويلاپ سۇلتانماحمۇت،
ەسىكتەن ءبىر جەڭگەسى كىردى كەلىپ.
جاتقاندا ويىڭ ازىپ، ءۇمىت جۇدەپ،
شاما جوق ازىلدەسەر ءتۇرىپ بىلەك.
جەڭگەسى اياقپەنەن ساۋمال اكەپ،
ۇسىندى: «تاڭدايىڭدى ءجىبىتشى!» – دەپ.
–قايتەسىڭ قۋا بەرىپ سارى ۋايىمدى،
ازىراق ءجىبىتشى ەندى تاڭدايىڭدى.
شامالى تەر شىعىپتى، – دەدى جەڭگە،
سۇلگىمەن سۇرتەيىنشى ماڭدايىڭدى!
...ايتپاقشى، جۇسىپبەك كەپ جاتىر دەيدى،
سۇراپتى اركىمدەردەن حال-جايىڭدى...
–جۇسىپبەك؟! قاشان كەپتى؟ امان با ەكەن؟!
اپىرماي، ءبىزدىڭ جاققا سوعار ما ەكەن؟
بايانعا كەلگەن شىعار قۇداي ايداپ،
قاپىدا تىلدەسە الماي قالار ما ەكەم؟!
ادالدىڭ اق پەرىشتە جولداسى بار،
جىبەرگەن مۇندا ءسىرا، اللا شىعار!..
سونى ايتىپ سۇلتانماحمۇت ءسال نۇرلاندى،
جانىنا جۇگىرگەندەي بولماشى ءنار.
–ادام عوي شەت جايىلعان، قيىر ءجۇرىپ،
حالىقتىڭ كەتپەكشى دە كۇيىن ءبىلىپ.
سەمەيدەن كەشە كەلىپ ادەيى ارناپ،
باياندا جاتىر دەيدى جيىن قىلىپ.
بەرگەسىن ءتاڭىر ساۋلە زەردەسىنە،
ازامات الادى عوي ەلدى ەسىنە.
سەمەيدەن كەشە كەپتى، –دەپ تاعى دا،
بىلگەنىن ايتىپ جاتىر جەڭگەسى دە.
–اپىراي، بەرسەك ەكەن قالاي حابار؟!
سوعا ما ءبىزدىڭ جاققا الايدا ولار...
بايانعا كىم بار ەكەن جۇمسايتۇعىن،
جەڭەشە، سۇراۋ سالشى ماڭايعا بار!
–...جىلقىدان كەلىپ ەدى تۇنەمەلىك،
ازىردە بولعان شىعار تۇرەگەلىپ.
ءىنىڭىز قاراعىزدىڭ ءاشىمى بار،
سول ۇلدى حابارشى عىپ جىبەرەلىك...
–ەندەشە شاقىر، جەڭگە، سول بالانى،
قاينىڭدى دايىن ەتشى جولعا كانى.
جەتكىزسە ءبىر جاپىراق حاتىمدى الىپ،
قۇدايدىڭ قولداعانى سول بولادى!
جول ۇستىندە. ءاشىم
كوگىنەن تارقاپ مۇنارى،
اقبەتتاۋ بولەك تۇر ءانى.
ميىعىن جالاپ جارتاستىڭ،
ميزامنىڭ التىن شۋاعى.
ءدىر ەتىپ بەتى سامالدان،
اۋمايتىن ناركەس جاناردان.
جاسىباي – اينا،
جاعالاي،
قاراعاي، قايىڭ تارانعان.
كولەڭكە قۇلاپ تاۋ-شىڭنان،
اينالا جارتاس قاۋسىرعان.
قاراقات سەمىپ، مەزگىل بۇل،
دولانا باسى تاۋسىلعان.
قاراعاي، جارتاس جان-جاعى،
اسۋعا بەتتەپ الداعى.
قۇلاما جولمەن تىرمىسىپ،
كەلەدى جالعىز اربالى.
اسۋدان اسىپ وتكەلەڭ،
جاعالاپ قۇزدى تەپ-تەرەڭ.
بۇل ءاشىم ەدى اربالى،
بايانعا قاراي بەتتەگەن.
قاپتالداپ قيا، توبەنى،
شۋ-شۋلەپ ءاشىم كەلەدى.
قوينىنا تىققان ءۇشبۋ حات،
سۇلتەكەڭ جازعان سالەمى.
الاقانداي-اق كولەمى،
اعاسى جازعان سالەمى.
جۇسىپبەككە سونى جەتكىزۋ،
ساپاردىڭ مىناۋ سەبەبى.
تورايعىر – بايان اراسى،
جارىم كۇن ساپار شاماسى.
دۋانعا بولعان ورتالىق،
باياناۋىلدىڭ قالاسى.
اعامنىڭ جازعان بۇل حاتىن،
جەتكىزە السام عوي، قۇرىسا تىم.
تاپسىرسام جۇسىپبەككە مەن،
جەڭىلدەتەر ەم سىرقاتىن!
جۇسەكەڭ مۇمكىن بولماي قاپ،
بەرە الماي قالسام سور قايناپ...
سونى ويلاپ ءاشىم كەلەدى،
شۋ-شۋلەپ اتىن ورگە ايداپ.
ماقسات قىپ ساپار ارىگە،
اۋىلدان شىققان سارىدە.
اسىققانىمەن بۇل ءاشىم،
جەتە الماي كەلەد ءالى دە.
باياناۋىلدا. جۇسىپبەك
جالعاسىپ ايداۋ جولدىڭ ورەسى ءارى،
جەتكىزەر مىنا ساپار ەمەس ءالى.
دەگەندە، كىشى بەسىن شاماسىندا،
كورىندى باياننىڭ دا توبەسى ءانى.
اسۋدان اسىپ تۇسcە شامالىدا،
جەردە تۇر تاياق تاستام قالا مىنا.
بايقاسا سابىندىنىڭ جاعاسىنا،
جينالعان ءبىراز ادام قارا-قۇرا.
كوز سالىپ، ءسال ايالداپ ماڭايعا جاي،
«جۇرەم بە تەرىس كەتىپ ابايلاماي».
دەپ ءاشىم، بىلەيىن دەپ بۇل نە جيىن،
تۇزەدى اتتىڭ باسىن سولاي قاراي.
جينالعان ءار اۋىلدان سو شامادا،
كەلىپتى ءبىراز ادام وسى اراعا.
ىشىندە ەڭسەلى ءۇيدىڭ جيىن، ءسىرا،
كۇزەتشى ءبىر جىگىت تۇر بوساعادا.
جيناعان تورەسىن دە، قاراسىن دا،
بايقاسا تالاي ادام بار وسىندا.
جەروشاق تۇتىندەيدى جايباراقات،
اۋلاقتاۋ تۇرعان ەكى ءۇي اراسىندا.
توپ-توپ بوپ كەڭەسكەن جۇرت انادايدا،
كەلدىڭ دەپ بۇعان ەشكىم قاراماي ما...
جاقىنداپ ءجون سۇرادى ءاشىم ەندى،
كىرەتىن باسا-كوكتەپ شاما قايدا.
كەلگەسىن كوپشىلىكتىڭ اراسىنا،
بايقادى بىرەر ادام جاڭا، ءسىرا.
–اي، قالقام، كىم بولاسىڭ؟ – دەدى بىرەۋ،
بۇ جاقتىڭ ۇقسامايسىڭ بالاسىنا.
–جايلاعان تورايعىردىڭ توڭىرەگىن،
ايدابول، ابەت اۋىلى – مەنىڭ ەلىم.
ارقالاپ ءبىر اعامنىڭ اماناتىن،
ارنايى وسى اراعا كەلىپ ەدىم.
دەدى ءاشىم: «سالەمشى بوپ اراعا ءبىز،
كەپ قالدىق، جات بىرەۋگە ساناماڭىز.
ەسىمىن ەستىپ جاتقان شىعارسىزدار،
دەيتۇعىن سۇلتانماحمۇت بار اعامىز.
جەتكەنمەن بولىپ بۇگىن جولىم امان،
بۇل ارا شۋلاسقان جۇرت، تولىپ ادام.
حاتى بار سۇلتەكەڭنىڭ جۇسىپبەككە،
تاپسىرۋ كەرەك ەدى سونى ماعان...
ءبىر تۇستىك ءجۇرىپ كەتسەك جول ارامىز،
جايىمدى مەنىڭ ەندى جوبالاڭىز.
سۇلتەكەڭ... ەستىپ جاتقان شىعارسىزدار،
سىرقاۋلى بىلتىرعىدان سول اعامىز...».
–قاراعىم، بايقاپ تۇرمىن كۇيىڭدى ۇعىپ،
كەلىپسىڭ ءبىراز جەردەن قيىن ءجۇرىپ.
ىزدەگەن جۇسىپبەگىڭ اناۋ ۇيدە،
كەشەدەن جاتىر بۇندا جيىن قۇرىپ.
قازاقپىز تاۋسىلمايتىن وسەگى ەپتەپ،
ەل جاتىر شاعىم ايتىپ، ەسەلەپ كەپ.
جۇسىپبەك سونى قاراپ جاتىر، بىلەم،
ازىرشە كىرە الماسسىڭ باسا-كوكتەپ.
تۇك تە جوق بۇل ارادا ۋايىمدايتىن،
جۇسەكەڭ جاقسى ادام عوي پايىمدايتىن.
بىرىنەن ۇيگە كىرگەن پىسىقتاردىڭ،
حاتىڭدى بەرىپ جىبەر، جايىڭدى ايتىپ.
جوباسىن كەلگەن ەلدىڭ شامالاعان،
دەپ سولاي اقىل بەردى جاڭاعى ادام.
سەبەبى ۇيگە كىرۋ وڭاي ەمەس،
جان-جاقتان حالىق مىناۋ قامالاعان.
اپىرماي، جاعداي ەندى نە بولادى،
جالعايتىن كىمدى تابام دەپ ارانى.
تۇرعاندا اياق استى قۇداي ايداپ،
كەز بولا كەتتى تانىس ەل ادامى.
امانات ورىندالسا اردىڭ ءىسى،
تاپسىرۋ ءۇشبۋ حاتتى – بار جۇمىسى.
–وي، ءاشىم، قاشان كەلدىڭ، ەل امان با؟
دەپ سوسىن ءجون سۇرادى الگى كىسى.
بايقاۋسىز بولماسىن دەپ تەرىس ۇعىم،
ءمانىسىن جەتكىزدى ءاشىم كەلىسىنىڭ.
كورسەتتى قوينىنداعى حاتىن الىپ،
ايتقاسىن اماندىعىن ەل ءىشىنىڭ.
–شۋلاعان مىناۋ ەلدەن ىلگەرى ءوتىپ،
ماعان بەر، تاپسىرايىن بىردەڭە ەتىپ.
جۇسەكەڭ حاتىڭدى السا، كىم بىلەدى،
وزىڭمەن قالادى ما بىرگە كەتىپ...
شارۋاڭدى بەرەيىنشى شەشىپ تەگى،
ەرتەرەك دۇرىس بولار ەسىتكەنى.
حاتتى العان الگى كىسى، – دەدى سوسىن،
بىرەۋدەن تاپسىرارمىن ەسىكتەگى.
بەتكە الىپ شۋىلداسقان تامام ەلدى،
حاتتى الىپ جاڭاعى ادام بارا بەردى.
...دوعارىپ ارباداعى قاراگەردى،
توسۋمەن ءاشىم بالا قالا بەردى.
كەزدەيسوق تاپ بولعانداي توسىن جايعا،
تىلدەسەر ادام تاپپاي وسىندايدا،
تۇرعاندا، بيە ساۋىم ۋاقىت وتپەي،
داۋىستاپ بىرەۋ شىقتى: «ءاشىم قايدا؟».
–شۋلاما، اي، اعايىن، قۇر جامىراپ،
ەسىكتىڭ ىعىسىڭدار ءبىر جاعىن اپ.
ابەتتىڭ اۋىلىنان ءاشىم قايسىڭ،
كىرسىن دەپ جاتىر مۇندا جىلدامىراق!
داۋىستى ەستىگەسىن كوپ قاراماي،
جونەلدى ءاشىم ەندى توپقا قاراي.
جۇسەكەڭ كىرسىن دەپتى، راس بولسا،
ىشىنەن: «تاۋبە، – دەدى، حاق تاعالا-اي!».
اللا دەپ، بوساعادان اتتاپ ءارى،
ءاشىمنىڭ ءتۇستى كوپكە قوس جانارى.
بايقاسا سۇيىندىكتىڭ وسى ارادا،
جينالعان جايساڭى مەن قاسقالارى.
جاسقانباي جاقسىلاردان جانارى ءالى،
كوزىمەن كوپتىڭ ءىشىن ارالادى.
قالاشا كيىم كيگەن توردەگى ادام،
جۇسىپبەك سول شىعار دەپ شامالادى.
اق جەيدە، جاعاسى تىك، ارلەنگەن،
سىرتىندا قارا بەشپەنت ءسانى كەلگەن.
قىر مۇرىن، قايىرما شاش، جازىق ماڭداي،
تۇلعاسى بولەك مىناۋ قالىڭ ەلدەن.
وتىرعان ورىن سوناۋ الىپ توردەن،
شىراقتاي جان-جاعىنا جارىق بەرگەن.
–سەنبىسىڭ، وي، ىنىشەگىم، – دەدى الگى ادام،
سالەمىن سۇلتەكەڭنىڭ الىپ كەلگەن؟
بەرەتىن اللا ءبولىپ ىرىسىڭدى ءار،
جينالعان بوتەنىڭ بار، تۋىسىڭ بار.
بۇل بالا سۇلتەكەڭنىڭ ءىنىسى ەكەن،
قانەكەي، ورىن بەرىپ ىعىسىڭدار!
جينالعان جاقسىلارى ەل ءىشىنىڭ،
كىم ءبىلسىن سەرىسى كىم، پەرىسى كىم.
ءاشىمدى بالاسىنباي جۇسەكەڭ دە،
بۇل جاققا جايىن ايتتى كەلىسىنىڭ:
«جەتكەسىن بايانتاۋدىڭ الابىنا،
تىڭدايمىز ۇلكەندى دە، بالانى دا.
حاباردار بولۋ ءۇشىن كەلدىم مۇندا،
ايتاتىن ەلدىڭ تىلەك، تالابىنا.
ازىرشە بار جاعداي وسى، بالا،
جۇرەرمىز، اللا جازسا، بەسىن اۋا.
سۇلتەكەڭ شاقىرعاندا بارا الماسام،
دەپ ءجۇرمىن ول كىسىنى نەسىنە اعا؟
قىزىلتاۋ – باياناۋلا توڭىرەگىڭ،
دەسە دە ءبارى اعايىن، مەنىڭ ەلىم.
بىراق تا سۇلتەكەڭنىڭ ءجونى بولەك،
ءوزىم دە ءبىر كورسەم دەپ كەلىپ ەدىم.
تىرلىكتە ۇزىلمەگەن ارالاسىم،
اعام ەدى سىيلايتۇعىن قارا باسىن.
ال، باۋىرىم، دەدى سوسىن، ابىرجىما،
جۇرەمىز مىنا جيىن تاراعاسىن.
تورايعىرداعى اۋىل. سۇلتانماحمۇت. جۇسىپبەك
...اسۋدان كوز بارىندا ءوتىپ الىپ،
جاتايىق ءبىرجولاتا جەتىپ انىق.
دەپ مىنە، بەسىن اۋا قوس اربالى،
اتتاندى تورايعىردى بەتىنە الىپ.
–بايقايمىن، بالا ەكەنسىڭ جۇمىسقا ادال،
سالايىق شاما كەلسە جۇرىسكە بار.
جۇسەكەڭ دەدى اشىمگە: «جولدى باستا،
جىعىلساق جەتىپ الىپ دۇرىس بولار».
شىدايتىن بەلدى ات قانا سالماعىنا،
ساپار بار اجەپتاۋىر الدا مىنا.
اقبەتتاۋ، نايزاتاس پەن ارقار اسۋ،
وپ-وڭاي جول ەمەس بۇل اربالىعا.
جاراتقان بەرە گور دەپ دەنگە ءناسىپ،
جىلجۋمەن تاۋدان اسىپ، بەلدەن اسىپ.
كەلەدى قوس اربالى اياڭداۋمەن،
ساي مەنەن وزەكتى ءوتىپ، ورگە باسىپ.
بيىگى ارتتا قالىپ تالاي قىردىڭ،
كۇن باتىپ، تارتتى ءبىر ءسات ماڭاي كۇلگىن.
ەل جاتا جولاۋشىلار قوس اربالى،
ءىلىندى جاعاسىنا تورايعىردىڭ.
العانداي تۇننەن مىنا دالا سابىر،
تىم-تىرىس كۇي كەشكەندەي تاماشا ءبىر.
بەس-التى ءۇي قاراۋىتقان قىر استىندا،
كورىندى قاراڭعىدا قاراشا اۋىل.
باسىنا توسەگىنىڭ شىراق قۇرىپ،
كىسىدەن كىرىپ-شىققان سۇراپ ءبىلىپ.
ۇيىقتاماي سۇلتەكەڭ دە جاتىر ەدى،
تىقىرعا دالاداعى قۇلاق ءتۇرىپ.
قوبالجىپ كوڭىل دەگەن ءسىرا، مىنا،
ءتوزىمنىڭ تاۋسىلعانداي شىدامى دا.
يت ءۇرىپ ءبىر مەزگىلدە، الدەكىمنىڭ،
سويلەسكەن داۋىسى جەتتى قۇلاعىنا.
«ا، قۇداي، جۇسىپبەك پە شىنىمەنەن،
توسقانىم وسى ەدى عوي تۇنىمەنەن.
ايتەۋىر اماناتىمدى ايتىپ كەتسەم،
ارمان جوق دەسەم-داعى «بۇگىن ولەم!».
ساناعان ءومىرىنىڭ ءار ساعاتىن،
تاڭىلعان توسەگىنە شارشاپ اقىن.
قايتەيىن، شامام دا جوق دەپ وكىندى،
دالادان قۇشاقتاسىپ قارسى الاتىن.
ءتاڭىردىڭ جازعانىنان اسا ما ادام،
قايتەمىن، توسام ەندى وسى ارادان.
دەگەنشە، «وۋ، سۇلتەكە، قايداسىڭ؟!» – دەپ،
جۇسىپبەك ءوزى اتتادى بوساعادان.
ۇمىتىپ قايعى مەنەن مۇڭ ازىعىن،
كوڭىلدىڭ سەرپىگەندەي قۇلازۋىن.
–ويپىرماي، مەنى ىزدەيتىن جان بار ەكەن،
قۇداي-اۋ، بۇگىن الساڭ رازىمىن!
دەدى اقىن قۋانىشتان القىنىپ ءبىر،
جۇزىندە قىزىل بوياۋ شارپىلىپ نۇر.
تۇرۋعا توسەگىنەن شاماسى جوق،
سابيدەي قولىن سوزىپ تالپىنىپ قۇر.
–جۇرەگىم جارىلماسىن نەگە مەنىڭ،
قۇسادان كەلمەي كەتسەڭ ولەر ەدىم!
–سۇلتەكە، ويدەمەڭىز، شىنىم وسى،
شاقىرۋ ايتپاساڭ دا كەلەر ەدىم.
–تاعدىردىڭ تاپ بولعاسىن تۇساۋىنا،
باسىڭنان باقتىڭ قۇسى ۇشادى ما.
ءوزىڭدى ساعىنۋمەن وتىر ەدىم،
كەل، قانە، الايىنشى قۇشاعىما!
دەرت مىناۋ، جاتقان كۇندە ءتاندى ۇگىپ جەپ،
جەتپەسەڭ نە بولار ەد ءدال بۇگىن كەپ!
سۇلتەكەڭ قۇشاقتادى جۇسىپبەكتى،
داۋىسى قۋانىشتان ءسال دىرىلدەپ.
جادىراپ كوڭىلى دە كەرمەكتەنگەن،
قۋانىپ سۇلتەكەڭ دە سەرگەكتەنگەن.
–جەڭشەم وياۋ ما ەكەن، شاي اكەلسىن،
ءتۇرى بار جۇسىپبەكتىڭ شولدەپ كەلگەن...
شايدىڭ دا بولا جاتار ىشىلمەگى،
ءىس بولدى-اۋ، كورگەندەي ءبىر تۇسىمدەگى.
سەنى ىزدەپ جاتىر ەدىم، ەي، باۋىرىم،
شەرىمدى تارقالى ىشىمدەگى!
وسىلاي قايعى-مۇڭنان ارىلىسىپ،
جەڭگەنىڭ داستارحاننان ءدامىن ءىشىپ.
كوز ىلمەي تاڭ اتقانشا سىرلاسىپ ەد،
قوس بوزداق جولىعىسقان ساعىنىسىپ.
جۇسىپبەك:
–سۇلتەكە، جىراق كەتتىم مەن دە مۇلدە،
بىلەسىز، كەپ جاتقام جوق ەلگەن كۇندە.
ايتەۋىر تاۋبە دەيمىن جاراتقانعا،
ءوزىڭدى ساۋ-سالامات كورگەنىمە!
تىرلىكتىڭ شىر اينالعان شەڭبەرىندە،
تاتامىز ءتاتتىسىن دە، كەرمەگىن دە.
شامام جوق قاسىڭىزدا بىرگە بولىپ،
دەرتىڭ مەن قاسىرەتىڭدى تەڭ بولۋگە!
زاماننىڭ قارايمىز دا قاباعىنا،
كونەمىز يت تىرلىكتىڭ امالىنا.
شىنى سول، ماعجان اقىن جاي جازعان جوق،
بۇل تىرلىك اباقتى عوي – سانالىعا.
ومىردەن الاتۇعىن ۇلەسىڭ نە،
كىم ءبىلسىن، جىلايسىڭ با، كۇلەسىڭ بە؟
جارالعان دۇنيەگە پەندە شىركىن،
وسىلاي تاعدىرمەنەن كۇرەسۋگە.
سول تاعدىر – ايىراتىن شىراي باقتان،
سول تاعدىر – تورعا قاماپ، مۇڭ ويلاتقان.
...كۇرەسە ءبىلۋ كەرەك قيىندىقپەن،
سۇلتەكە، جارامايدى بۇلاي جاتقان.
بولسا دا قازاق ءۇشىن باعاڭ ايگى،
جاقسىعا جامان كەلىپ جولامايدى.
سەمەيگە الىپ كەتەم ەرتەڭ بىرگە،
ءدال بۇلاي جاتا بەرگەن جارامايدى.
كۇن بولىپ قۇيام دەپ ەڭ ەلىڭە نۇر،
تاعدىردىڭ كەز بولدى ما جولى نەبىر.
اياقتان تۇسايدى عوي سىرقات دەگەن،
ارماننىڭ ۇمتىلعانمەن ورىنە قۇر.
...ءوزىڭدى الىپ كەتىپ سەمەيگە ەرتەڭ،
قارتام دوعدىر تاۋىپ قولى جەڭىل...
سۇلتانماحمۇت:
راحمەت، پەيىلىڭە، ءاي، باۋىرىم،
وزىڭدەي شىن جاناشىر قايدا بۇگىن!
مىناداي زامان كەلدى،
ءسوزىن قۇپتار،
ەل بۇزعىش ايلالى مەن پايدالىنىڭ.
اۋلاقتا اۋدارىلىپ كوشى-جۇگىم،
اعاڭنىڭ سىرقات بوپ تۇر دوسى بۇگىن.
جۇسىپبەك، ءاي، باۋىرىم، وڭاي بولماس،
قاتارعا مەنىڭ ەندى قوسىلۋىم.
ارىنداپ سۇيرەگەنمەن ارمان العا،
كىم بىلگەن قۇلاتارىن جالعان ورعا.
تۇرۋىم ەندى مەنىڭ ەكى تالاي،
نە بولادى ءوزىمدى-ءوزىم الداعاندا.
تاتپاعان بۇل ءومىردىڭ كەرمەگىن كىم،
جاتىرمىن باستان كەشىپ مەن دە بۇل كۇن.
قينايتىن ءولىم ەمەس،
سوڭىمداعى،
تاعدىرى ازىن-اۋلاق ەڭبەگىمنىڭ.
باعالار جاقسىنى كىم، كوركەمدى كىم؟
وسى ۋايىم وزەگىمدى ورتەر بۇگىن.
قورقامىن قالا ما دەپ اياق استى،
كوزدەرىم جۇمىلعاندا ەرتەڭگى كۇن!
سوكپەگىن بەرىلدى دەپ مۇڭ-قايعىعا،
بۇل جالعان باستا ماڭگى تۇرمايدى دا.
ادامدى قۇندامايتىن مىنا حالىق،
قاعازعا جازعانىڭدى قۇندايدى ما؟!
يىلگەن قاراعايداي جەلدى كۇندە،
كەز بولدىم ءبىر سىرقاتقا مەن بۇگىندە.
مۇرامدى ازدى-كوپتى قاعازداعى،
بىلمەيمىن تاپسىرارىمدى ەندى كىمگە.
سىرقاتقا جاتقاننان سوڭ شىرمالىپ كەپ،
سويلەيتىن شامام دا جوق ىرعالىپ كوپ.
جازعانىم سەندە بولسا، جەردە قالماس،
وزىڭمەن شاماڭ كەلسە بىرگە الىپ كەت.
جۇرگەندە اركىم ءوزى باس قامىندا،
وتەر دەپ مىناۋ ءومىر قاس قاعىمدا.
قايتەيىن، كۇن بولام دەپ تالپىنىپ ەم،
قازاقتىڭ قارا تۇنەك اسپانىندا!
تىرلىكتە جەتكەنىنشە قانشا حالىم،
جاسالعان حالقىم ءۇشىن بارشا امالىم.
ازعانا عۇمىرىمدا باسقا بولماي،
قاعاز بەن قالام بولدى اڭساعانىم.
مەڭىرەۋ قوعام بىراق ەلەڭ ەتپەي،
بىلمەيمىن، نەگە جەتتىم، نەگە جەتپەي.
تۇماننان جول تابام دەپ جانۇشىردىم،
تۇنەكتە شام اينالعان كوبەلەكتەي.
جۇباتار جالعان ءسوزدىڭ كەرەگى نە،
پەندەسى تاعدىر سالسا كونەدى دە.
راحمەت، اللا كۋا، مەن ريزا،
وزىڭمەن الىپ كەتەم دەگەنىڭە.
سارقىلىپ تىرلىك دەگەن بۇلاعى ءاننىڭ،
جۇسىپبەك، حالى وسىلاي بۇل اعاڭنىڭ.
دارىگەرگە اۋرە بولما، مەن بۇگىندە،
ارجاققا بەتىن بۇرعان ءبىر اداممىن.
شىعا الماي بۇگىن، مىنە، دالاعا اتتاپ،
جاتىرمىن تاتار سۋىم شامالى-اق قاپ.
جالعىز-اق، جازعان-سىزعان ەڭبەگىمدى،
وزىڭە تاپسىرامىن اماناتتاپ.
كەلگەنىڭ ادەيى ىزدەپ سەنىڭ بۇگىن،
ازىراق سەرگىتكەندەي كوڭىل مۇڭىن،
سەن امان جۇرەر بولساڭ، ەڭبەگىمنىڭ،
ءبىر جارىق كورەرىنە سەنىمدىمىن!
***
كۇن شىعىپ، شۋاق شاشىپ اراي قىرعا،
بولەندى اتقان تاڭمەن ماڭاي نۇرعا.
ەكى اقىن ەڭ سوڭعى رەت سىر شەرتىسىپ،
وسىلاي قوشتاسىپ ەد تورايعىردا.
ارمان بوپ سىرقات ءۇشىن ءار اتقان كۇن،
ارىگە ءۇمىتىڭدى ساباقتار كىم؟
«جىلاماي قوشتاسايىق، – دەدى ماحمۇت،
بۇل داعى سىنى شىعار جاراتقاننىڭ!».
«بوساتىپ كوڭىلىڭدى جاسي بەرمە،
مۇڭايساڭ، قاسىرەتىڭ تاسيدى ورگە.
باقۇل بول، – دەدى ماحمۇت، –اللا قوسسا،
ءتۇبى كۇن كەزدەسەرمىز باقيلى ەلدە!».
قالعاندا ەسكەرۋسىز جالعاندا ونەر،
شىن شىعار، اقىن دەگەن ارماندا ولەر.
–قوش، اعا، قوش، قوش، اعا، – دەدى جۇسىپبەك،
قايتەيىن امالىم جوق قولدان كەلەر!
وتكەننىڭ كىم تۇسىنگەن ءسىرا، ءمانىن،
بولىپ ەك بالاسىنداي ءبىر انانىڭ.
سۇلتەكە، امان جۇرسەم ەڭبەگىڭدى،
ءتۇبى كۇن كىتاپ ەتىپ شىعارامىن!
جارىققا جەتەلەيتىن شىراعى ەلدى،
مەن باردا جوعالمايدى مۇراڭ ەندى.
ال، قوش، – دەپ، كورسەتپەۋگە كوزىن جاسىن،
جۇسىپبەك قاراشا ۇيدەن شىعا بەردى...
ءتۇيىن
ويعا الساق جازامىز دەپ نەمەنەنى،
جەتكەن ءبىر سول زاماننان دەرەك ەدى.
جۇسىپبەك پەن سۇلتانماحمۇت اڭگىمەسى،
ايتەۋىر ءبىر ايتىلۋ كەرەك ەدى.
ونەردىڭ ورگە سۇيرەپ تۇماسىن-ءنار،
وسىنداي وتكەن ءبىر كەز شىن اسىلدار.
جۇسىپبەك بەرىپ كەتتى كەيىنگىگە،
جينالعان سۇلتانماحمۇت مۇراسىن بار.
ەسكە الساڭ سوناۋ زامان، ءارىنى وتكەن،
كەرەمەت دەپ ويلايسىڭ ءمانى نەتكەن.
سول ەدى سۇلتانماحمۇت – قازاعىنىڭ،
كوگىنەن جۇلدىز بولىپ اعىپ وتكەن!
جاقسىسى ايدالۋمەن، اتىلۋمەن،
بۇزىلعان سول ءبىر قوعام اقىلى ۋمەن.
بايلانىپ جالعىز ءتۇيىر قورعاسىنعا،
جۇسىپبەك ول دا كەتكەن اھ ۇرۋمەن.
كەلەتىن ءۇمىت ارتىپ كۇندەرىنە،
جاقسىلار وتكەن سونداي ىلگەرىدە.
الاشتىڭ ەل بولارىن ءبىر زاماندا،
ءبىلدى مە، سولار بىراق بىلمەدى مە؟
وتكىزىپ ارادا جىل، ارادا كۇن،
ەل جاتىر تانىپ بۇگىن باعالارىن.
جۇسىپبەك ءبىلدى مە ەكەن،
ۇمىتىلىپ،
الپىس جىل وتكەننەن سوڭ ورالارىن؟!
ايتا الماي ويىنداعى بار اسىلىن،
تىرلىكتە تاپپاي وتكەن جاناشىرىن.
ويلايسىڭ، ءبىلدى مە ەكەن سۇلتانماحمۇت،
تاۋەلسىز ەل بولارىن الاشىنىڭ؟...
وسىلار ايتىپ وتكەن تىرلىگىندە:
«قايراتىڭ، قازاق، سەنىڭ – بىرلىگىڭدە!
مۇرادىڭ بيىك بولسا ارمانىڭمەن،
تۇرادى كۇن جارقىراپ تۇندىگىڭدە!».
...بۇگىندە ەلىڭ جەتتى ساۋ-سالامات،
ەكەۋىڭ اڭساپ وتكەن نۇرلى كۇنگە.
جاس ۇرپاق، ەسىڭدە ۇستا، اسپانىڭدا،
جۇسىپبەك، سۇلتانماحمۇت – ەكى جۇلدىز،
جول سىلتەپ بولاشاققا تۇر بۇگىندە!
سايلاۋ بايبوسىن
Abai.kz
