ءاربىر ءتىلدىڭ وزگە تىلدەرمەن ارالاسار كوپىرى بولادى، ول - اۋدارما سالاسى. اۋدارما تەحنيكالىق سيپاتى جاعىنان جازباشا جانە اۋىزشا بولىپ ەكىگە بولىنەدى. اۋىزشا اۋدارمانى «ىلەسپە اۋدارما» دەپ تە، قازاقى ماعىناسىندا «تىلماشتىق اۋدارما» دەپ تە اتاۋعا بولار. سونداي-اق، اۋدارما سالاسى مازمۇنىنا قاراي عىلىمي، ادەبي، رەسمي جانە تۇرمىستىق دەپ تە جىكتەلەدى.الايدا، قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى كوپىرىنە قاراپ، بۇلاردىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس.

قازاق ءتىلىنىڭ اتالعان التىن كوپىرى قانداي احۋالدا؟ قانداي دەڭگەيدە؟

ءتىلدىڭ اۋدارما سالاسىنىڭ احۋالىن قاراستىرعاندا، ونىڭ قازاق ءتىلىن وزگە تىلدەرمەن قاتىناستىرۋ قابىلەتى قانداي دەگەن ماسەلەگە امالسىز تىرەلەمىز. جالپى، اۋدارما سالاسىنىڭ دامۋى ءتىلدىڭ وزگە تىلدەرمەن ساندىق جانە ساپالىق جاعىنان قارىم-قاتىناستىق سيپاتىن بىلدىرەتىن كورسەتكى (ينديكاتور) بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، قازاق ءتىلى الەمدەگى قاۋقارلى ونداعان تىلدەرمەن تىكەلەي قاتىناس جاساپ وتىرعاندىعىنا كۇمانىمىز بار. سەبەبى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەرمەن اۋدارماسى وزىنەن تىكەلەي ەمەس، ورىس ءتىلىن دەلدال ەتىپ، سونى بەتكە ۇستاپ قانا كۇن كەشىپ وتىرعان جايى بارىن جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى، ونىڭ ءوزى دە اندا-ساندا بولاتىن اسا سيرەك قۇبىلىسقا اينالعان.

ءاربىر ءتىلدىڭ وزگە تىلدەرمەن ارالاسار كوپىرى بولادى، ول - اۋدارما سالاسى. اۋدارما تەحنيكالىق سيپاتى جاعىنان جازباشا جانە اۋىزشا بولىپ ەكىگە بولىنەدى. اۋىزشا اۋدارمانى «ىلەسپە اۋدارما» دەپ تە، قازاقى ماعىناسىندا «تىلماشتىق اۋدارما» دەپ تە اتاۋعا بولار. سونداي-اق، اۋدارما سالاسى مازمۇنىنا قاراي عىلىمي، ادەبي، رەسمي جانە تۇرمىستىق دەپ تە جىكتەلەدى.الايدا، قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى كوپىرىنە قاراپ، بۇلاردىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس.

قازاق ءتىلىنىڭ اتالعان التىن كوپىرى قانداي احۋالدا؟ قانداي دەڭگەيدە؟

ءتىلدىڭ اۋدارما سالاسىنىڭ احۋالىن قاراستىرعاندا، ونىڭ قازاق ءتىلىن وزگە تىلدەرمەن قاتىناستىرۋ قابىلەتى قانداي دەگەن ماسەلەگە امالسىز تىرەلەمىز. جالپى، اۋدارما سالاسىنىڭ دامۋى ءتىلدىڭ وزگە تىلدەرمەن ساندىق جانە ساپالىق جاعىنان قارىم-قاتىناستىق سيپاتىن بىلدىرەتىن كورسەتكى (ينديكاتور) بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، قازاق ءتىلى الەمدەگى قاۋقارلى ونداعان تىلدەرمەن تىكەلەي قاتىناس جاساپ وتىرعاندىعىنا كۇمانىمىز بار. سەبەبى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەرمەن اۋدارماسى وزىنەن تىكەلەي ەمەس، ورىس ءتىلىن دەلدال ەتىپ، سونى بەتكە ۇستاپ قانا كۇن كەشىپ وتىرعان جايى بارىن جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى، ونىڭ ءوزى دە اندا-ساندا بولاتىن اسا سيرەك قۇبىلىسقا اينالعان.

وكىنىشكە وراي، قازاق حالقىنىڭ دەموگرافيالىق ارالاستىعى مەن لينگۆيستيكالىق مۇمكىندىگى بارىنشا ارالاس-قورالاس قىتاي، تۇرىك، اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان، نەمىس، ۋكراين، وزبەك، گرۋزين، موڭعول، پارسى ت.ت. تىلدىك ورتالارمەن تىكەلەي تۇرعىدا اۋدارمالىق ارالاسۋ ۇدەرىسى كوز ۇيرەنگەن جايتقا اينالماي وتىر. اتالمىش سالا تەك قانا ورىس ءتىلىنىڭ قۇزىرى ارقىلى اتقارىلاتىن لينگۆيستيكالىق مىندەتكە اينالعان. مۇنىڭ ءبىر ماسەلەسى، ەلدەگى اتالمىش شەت تىلدەرىن وقىتۋ قازاق تىلىندە ەمەس، رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە بىرىڭعاي جۇرگىزىلىپ، سول تىلدەگى ادىستەمەنىڭ بار بيلىكتى قولىنا الۋىندا بولار. سونىمەن، ءالى كۇنگە قازاق ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەرمەن ارالاسى، ياعني، اۋدارماسى ءبىلىم سالاسىندا تۇپكىلىكتى جولعا قويىلماي، ءتىپتى، قاراستىرىلماي وتىر دەۋگە بولادى. اسىرەسە، قازاقتىلدى ورتا مەكتەپتەردىڭ وزىندە شەت تىلدەرى ءۇشىن قاتىناس ءتىلى ورىس ءتىلى بولىپ قالىپ وتىر، ياعني، قازاقتىلدى بالالار شەت ءتىلىن ورىس ءتىلى ارقىلى ۇيرەنۋ ۇدەرىسىن باستان كەشۋدە. كەيبىر ازىن-اۋلاق جايتتى ەسكەرمەگەندەگى حالىمىز وسىلاي: وقۋلىقتار ورىس ءتىلىن جۇمىس ءتىلى ەتۋدە، ساباق ۇدەرىستەرىنە دە سول ءتىل نەگىزگى قوجايىن. ەلدەگى شەت ءتىلىن وقىتۋدىڭ جوعارعى دەڭگەيلەرى تۇگەلدەي دەرلىك وسى جاعدايدا كۇش كەشۋدە.

كەشە عانا وتكەن ەقىۇ ءسامميتىنىڭ جۇمىسى ەلدەگى ونعا تارتا تەلەارنانىڭ ىشىندە تەك قانا «قازاقستان» ارناسىندا قازاقشالاندى دا، باسقاسىندا سول تۇستاعى كورشى ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە اۋدارمالانعانى جوعارىداعى ءۋاجىمىزدى بەكىتە ءتۇستى.ونىڭ ۇستىنە ەجىكتەۋمەن،ەركىن كوسىلە الماي، تۇسالعان اتتىڭ كۇيىندەي، كىبىرتىكتەگەن قازاق ءتىلماشتارىن كىنالاۋعا تاعى دا باتىلىمىز بارمايدى. ويتكەنى، ولار مۇنداي جۇمىسقا جىلىنا ءبىر-ەكى رەت قانا تارتىلاتىندىعى جاسىرىن ەمەس، سوندىقتان ولاردا قانداي داعدى مەن بىلىك قالىپتاسىپ، وزگە ءتىلماشتاردىڭ دەڭگەيىنە جەتە السىن! قىسقاسى، قازاق ءتىلىنىڭ اۋدارما سالاسى بەينەلەپ ايتقاندا، كوتەرەم كۇيىندە. سىناپ ايتقاندا، ءوز الدىنا لينگۆيستيكالىق سالا رەتىندە مەملەكەتتىك نازاردا ەمەس، اۋدارماشىلاردىڭ رەسمي، قۇقىقتىق مارتەبەلەرى ايقىندالماعان، ولارعا قاجەتتى كەرەك-جاراق پەن مۇمكىندىكتەر جاسالماعان.

قازاق ءتىلماشتارى مەن اۋدارماشىلارى ءۇشىن جىل سايىن ءتىل فەستيۆالى اياسىندا ءۇستىرتىن وتەتىن اۋدارماشىلار سايىسىن ايتپاعاندا، جۇيەلى تۇردە قازاق اۋدارماسىن دامىتارلىقتاي نە قوعامدىق، نە مەملەكەتتىك نەمەسە كوممەرتسيالىق نەگىزدەگى قۇرىلىم جوق! قازاقستاندا تارالاتىن كومپيۋتەرلەر مەن باسقا دا ەستى سايمانداردا ەلەكتروندىق اۆتوماتتانعان اۋدارمالىق سوزدىكتەر بار دەي المايمىز، بار بولسا، تەك قانا ورىس ءتىلىن تارجىمالاۋعا عانا ارنالعان، ونىڭ ءوزى دە ىسكە جارامسىز، ۋاقىتشاڭ ەمەس، قاجەتتى تىلدىك بىرلىككە بالاما تابۋ قيىننىڭ قيىنى.

ايتا بەرسەك، اتالعان سالا بويىنشا ماسەلە جەتكىلىكتى،تۇيتكىلدى شەشۋگە ارنالعان جوبا جوققا ءتان. ءتىپتى، ەلەكتروندىق كەڭىستىكتە ورىن العان ەلەكتروندىق اۆتوماتتاندىرىلعان ءتىلماشتى بىلاي قويعاندا، قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندەگى اتاۋى كەيبىر حالىقارالىق ينتەرنەت تىركەلىمدەردەن قۇر قالعان. جوعارىداعى جايتتاردى ەسكەرە كەلىپ، اۋدارما سالاسىنداعى باستى ماسەلەلەردى شەشۋ جولدارىن اتاپ وتۋگە تاۋەكەل ەتەيىك.

1. ءتىل كوميتەتىنىڭ قۇرامىندا اۋدارما سالاسىن دامىتۋعا قاجەتتى جوبالار مەن باعدارلامالاردى، ارەكەتتەردى ۇيلەستىرەتىندەي ءبولىم بولعانى ابزال.

2. قازاق ءتىلىنىڭ اۋدارما سالاسى تۋراسىندا 2010-2020 جىلدارعا ارنالعان تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاماسىنا ارنايى اۋدارما سالاسىن دامىتۋ جونىندەگى باپ ەنگىزىلگەنى ماقۇل.

3. قازاقتىلدى اۋدارماشىلار مەن ءتىلماشتار بىرىگىپ، وزدەرىنىڭ قاۋىمداستىعىن قۇرعانى قۇبا قۇپ.

4. مادەنيەت مينيسترلىگى قازاق ءتىلىنىڭ اۋدارما سالاسىن دامىتۋعا باعىتتالعان قوعامدىق جانە ونەريەتتىك (تۆورچەستۆولىق) جوبالارعا ارنالعان گرانتتار ءبولۋدى قاراستىرعانى ابزال.

5. الەمدىك تىلدەرمەن قازاق ءتىلىن ارالاستىرۋدى قولدايتىنداي ارنايى ەلەكتروندىق قامتىلعان پروگراممالار جاساقتالۋى كەرەك.

6. قازاق ءتىلىنىڭ الەمدىك جەتەكشى تىلدەرمەن قاتىناسىن تولىق قامتيتىنداي عىلىمي-اۋدارمالىق كەڭەستەر قۇرىلىپ، ولار قازاق ءتىلىنىڭ سول تىلدەرمەن اراداعى بالامالىق سوزدىگىن تۇزۋگە كىرىسكەنى ءجون بولار ەدى.

7. قازاقتىلدى اۋدارماشىلار مەن ءتىلماشتاردى سايكەس تىلدىك ورتادا دامىتۋ ماقساتىمەن شەتەلدەرگە بىلىكتەرىن ارتتىرۋ ساپارلارىنا جولدامالار قاراستىرىپ، ونى مادەنيەت مينيسترلىگى مەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بىرىگىپ ۇيلەستىرۋى كەرەك دەگەن تىلەگىمىز بار.

جالپى العاندا، كەز كەلگەن ءتىلدىڭ شارىقتاۋ شەگى ونىڭ اۋدارماسىنىڭ دامۋىنان كورىنىس تابادى. ال، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ونداي دارمەنى ازىرگە اسا ايانىشتى حالدا دەسەك، بىرەۋدى مىنەۋ ءۇشىن ەمەس، سول سالانى شىنايى دامىتۋدى قولعا الايىق - دەگەنىمىز.

سەرىك ەرعالي، اۋدارماشى، كوسەمسوزشى.

«اباي-اقپارات»