حالىق ەمشiلەرi حاقىندا بiرەر ءسوز

ەمشiلiك، ساۋەگەيلiك، كورiپكەلدiك، باقسىلىق سەكiلدi تۋا بiتتi قاسيەت يەلەرi قاي قوعامدا دا بولعان. كەشەگi اتا-بابامىزدىڭ كوشپەلi تۇرمىس-تiرشiلiگiنەن سىر شەرتەتiن اڭىز اڭگiمەلەر مەن باتىرلار جىرىندا، ەرتەگi مەن جىر-داستاندارىندا دا جۇلدىزعا قاراپ سانايتىن، بولاشاقتى الدىن الا بولجايتىن تىلسىم كۇش يەلەرi جيi ۇشىراسادى. تiپتi, جارىق دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنiڭ ەرتەڭگi كۇنi ەلiن، جەرiن قورعايتىن ەرجۇرەك باتىرعا اينالاتىنى جايلى ءسۇيiنشi حابار دا ەرەكشە قاسيەت بويىنا دارىعان دۋالى اۋىزدان تاراپ وتىرعان. حالىق اراسىندا مۇنداي جانداردىڭ اسا قۇرمەتتi, بەدەلدi, سىيلى تۇلعالار قاتارىنان كورiنۋi تەكتەن-تەك ەمەس ەكەنi وسىدان اڭعارىلماي ما؟!

حالىق ەمشiلەرi حاقىندا بiرەر ءسوز

ەمشiلiك، ساۋەگەيلiك، كورiپكەلدiك، باقسىلىق سەكiلدi تۋا بiتتi قاسيەت يەلەرi قاي قوعامدا دا بولعان. كەشەگi اتا-بابامىزدىڭ كوشپەلi تۇرمىس-تiرشiلiگiنەن سىر شەرتەتiن اڭىز اڭگiمەلەر مەن باتىرلار جىرىندا، ەرتەگi مەن جىر-داستاندارىندا دا جۇلدىزعا قاراپ سانايتىن، بولاشاقتى الدىن الا بولجايتىن تىلسىم كۇش يەلەرi جيi ۇشىراسادى. تiپتi, جارىق دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنiڭ ەرتەڭگi كۇنi ەلiن، جەرiن قورعايتىن ەرجۇرەك باتىرعا اينالاتىنى جايلى ءسۇيiنشi حابار دا ەرەكشە قاسيەت بويىنا دارىعان دۋالى اۋىزدان تاراپ وتىرعان. حالىق اراسىندا مۇنداي جانداردىڭ اسا قۇرمەتتi, بەدەلدi, سىيلى تۇلعالار قاتارىنان كورiنۋi تەكتەن-تەك ەمەس ەكەنi وسىدان اڭعارىلماي ما؟!
قازiر شە؟ نە كوپ، ەمشi كوپ. اياق اتتاپ باسقان سايىن ءوزiن-ءوزi ناسيحاتتاعان ەمشiلەردiڭ حابارلاندىرۋىنان، گازەت-جۋرنالدى اشىپ، تەلەديداردى قوسىپ قالساڭ اتى بەيمالiم، تولىپ جاتقان كورiپكەل، بالگەر، قۇمالاقشىلاردان كوز سۇرiنەدi. اپتا سايىن جاڭا ەسiم. بۇعان “راحات” تەلەارناسىنداعى “جۇماداعى جۇزدەسۋ” حابارىن كورگەن تالاي كورەرمەن كۋا بولدى دا. بiر حاباردا كەمiندە ەكi-ءۇش ەمشiدەن تانىستىراتىن تەلەارنا ەمشiلەردiڭ جەكەمەنشiك ارناسىنا اينالىپ بارا جاتقانداي ما دەرسiڭ. قانداي قۇدiرەتتi كۇش ەكەنi بەلگiسiز، تەلەارنا ستۋدياسىنا شاقىرىلعان قايسىبiر ەمشiنi الساڭىز دا، جازبايتىن، ەمدەمەيتiن اۋرۋلارى جوقتىڭ قاسى بولىپ شىعادى. ونىڭ ۇستiنە جاۋىننان كەيiنگi ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان ەمشi قاۋىمىمەن ادەمi بايلانىس ورناتقان تەلەارنا جۋرناليستەرiنiڭ سوزiنە دە كورەرمەننiڭ سەنبەۋiنە لاجى جوق. سودان كەيiن دە الىس شالعايداعى ەلدi مەكەندەردەن ات ارىتىپ كەلەتiندەر قاجەت بولسا، ول ەمشiنiڭ قايدا تۇراتىنىنا دا قاراماي، iزدەپ جاتادى.
جاسىراتىنى جوق، “ەمشiلەردiڭ” جارناماسىن جاساۋعا گازەت-جۋرنالداردىڭ دا ىقپالى وتە زور. وسى تۇرعىدا كەيبiر باسىلىمدار وزiنشە توسىن “سەنساتسيا” جاسايمىز دەپ حالىقتى سەرگەلدەڭگە سالىپ قويعانىن بiلە بەرمەيدi. سايىپ كەلگەندە، “اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدالار” قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسىن قاعىپ، سوڭعى جيعان-تەرگەن ناپاقاسىنا دەيiن سورىپ وتىرۋدى تابىستى كاسiپ كوزiنە اينالدىرىپ كەلەدi. جاقىندا بiر گازەتتە جۋرناليست ەمشiلiكپەن بار-جوعى ەكi جىلداي شۇعىلدانىپ كەلەتiن سايلاۋحان اۋەلباەۆانىڭ ايرىقشا تالانتتى ەمشiلiگi تۋرالى جازا كەلە، “باسقا ەمشiلەردەن باستى ايىرماشىلىعى – كەز كەلگەن اۋرۋدى ەمدەي الاتىندىعىندا” دەپ ەل-جۇرتتى ەلەڭ ەتكiزiپتi (مەنiڭشە، ەمشiنiڭ كوبi: “جازبايتىن اۋرۋىم جوق” دەيدi. د.م). ونىڭ سوزiنە سەنسەك، ەمشi باقايشىقتان باسقا دەيiن تۋرا دياگنوز قوياتىن كورiنەدi. “وتىز تiستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تارايدى”، دەمەكشi, وسى گازەتتەگi ماقالانى شولىپ شىققان جەر-جەردەگi وقىرماننىڭ كورسەتiلگەن انىقتاما تەلەفونىنا حابارلاسۋعا اسىققانى راس. سايلاۋحان ەمشi جايىنداعى ماقالانىڭ جاريالانعانى مۇڭ ەكەن، جانىنا شيپا iزدەگەن بiر اعايىمىز ايەلi ەكەۋi اراعا ۋاقىت سالماي رەسپۋبليكالىق حالىق مەديتسيناسى ورتالىعىنا تارتىپ وتىرادى. بارسا، بiر بۇگiن ەمەس، تالايدان مازالاپ كەلە جاتقان دەرتiن باسا ايتپاي، ءومiر-عۇمىرىندا بەتپە-بەت كەلمەگەن اۋرۋلاردى تiزە جونەلiپتi. سايلاۋحان ەمشiنiڭ ءدوپ تۇسپەگەن “دياگنوزىن” ەستiگەن ولار توبە شاشتارى تiك تۇرىپ، جاندارمەن كۇي كەشەدi. نە iستەرiن بiلمەي، “دياگنوزدى” انىقتاعىسى كەلiپ ۋزي اپپاراتىنا تۇسسە، سايلاۋحان ەمشiنiڭ قۇدايدىڭ سوزiندەي ايتقان اۋرۋىنان قۇلان تازا ەكەنiنە كوزi جەتەدi. بiر قىزىعى، ەكەۋiنە جان تۇرشiگەرلiك “دياگنوز” قويىپ، جۇرەگiن تاس توبەسiنە شىعارىپ، جوق اۋرۋدى تاڭىپ بەرگەن ەمشi ارقايسىسىنان بەس مىڭنان ون مىڭ تەڭگە قاعىپ العان. بىلاي قاراعاندا، بۇل ساۋ ادامدى ناۋقاس قىلۋمەن بiردەي عوي.
مiنە، ءدال وسىنداي وقيعالاردىڭ بiرiن ەمەس، بiرنەشەۋiن ەستiگەن سوڭ ارiگە ءداتiم شىداماي رەسپۋبليكالىق حالىق مەديتسيناسى ورتالىعىنا ادەيi ات باسىن بۇردىم. Iشi-سىرتى جۇپىنى ەكi قاباتتى عيماراتقا ەنگەننەن-اق، ەڭسەمدi بiر قارا كۇش ەزiپ تاستاعانداي اسەردە قالدىم. ۇزاق جىلدان بەرi جوندەۋ كورمەگەن ءۇيدiڭ ۇزىنسونار دالiزiندە دەمiمدi iشiمە تارتىپ كەلەمiن. موينىمدى كەزەك-كەزەك بۇرىپ ەسiك سىرتىنداعى ەمشiلەردiڭ اتى-جونiنە كوز جۇگiرتتiم. بiر ەسiك تە بوس ەمەس. “پالەنشە، تۇگەنشە”، “حالىقارالىق دارەجەدەگi ەمشi” دەپ اتاق-دارەجەسi مەن قالتا تەلەفونىنا دەيiن تاپتiشتەپ جازىپ قويىپتى. بالكiم، بۇل قاي ەمشiگە كiرەرiن بiلمەي ويلانىپ-تولعانىپ جۇرگەن ادامداردىڭ بiر توقتامعا كەلۋiنە سەپتiگiن تيگiزەر دەگەن ويدان تۋىنداعان شىعار، كiم بiلسiن؟! عيماراتتىڭ ەكiنشi قاباتىنا كوتەرiلدiم. كۇڭگiرت ءدالiزدiڭ جامباسقا باتار سۋىق وتىرعىشتارىندا كەزەگiن كۇتiپ، ەسiككە تەلمiرە قاراعان ادام كوپ. جاسى مەن كارiسi دە، ەركەگi مەن ايەلi دە وسىندا. ولار ەسiك جاعالاپ كەلە جاتقان ماعان “جاپ-جاس بوپ ەمشiلەردiڭ ورتالىعىنا كەلۋiڭە نە جورىق؟..” دەگەن تاڭدانىسپەن قارايتىن سياقتى. مەن دە جۇرتتىڭ قاراسى كوپ ەسiككە اياڭدادىم. قاراسام، “اكادەميك سايلاۋحان. قۇرمەتتi حالىق ەمشiسi” دەپ جازىلىپتى. ەمشiنiڭ ەنشiسiندە بiر ەمەس، ءۇش بولمە (ەمدەيتiن جەرi بولسا كەرەك) بار ەكەن. جانە باسقا ەسiككە قاراعاندا، مۇندا كەزەكتە تۇرعان ادام دا جەتەرلiك. Iشتەي جۋرناليستەر بۇل ەمشiگە تالاي “كليەنت” جيناپ بەرگەن بولدى عوي” دەدiم دە، سۋىق وتىرعىشتىڭ بۇرىشىنا جايعاستىم. قاراپ وتىرعانشا جانىمداعى كiسiلەرمەن شۇيiركەلەسۋدi ءجون ساناپ، “قايسى ەمشiگە كiرەرiمدi بiلمەي باسىم قاتىپ تۇر ەدi, اقىل-كەڭەس قوسپايسىزدار ما؟” دەپ ەدiم، الپىستى القىمداعان اپا: “شىراعىم، وسى جەردiڭ ءوزi تولىپ جاتقان ەمشi ەكەن عوي. بiزدiڭ دە باستاپقى كەزدە ويىمىز سان-ساققا جۇگiرگەن. بiرەۋi قۇرانمەن ەمدەيدi, ەندiگi بiرەۋi سۋمەن ەم-دوم جاسايتىن كورiنەدi. ايتەۋiر، مىنا سايلاۋحان ەمشi گازەتكە شىعىپتى دەگەن سوڭ، جاقسى شىعار دەپ كەلiپ وتىرمىز” دەپ كۇماندi ويىن كۇستانالاي جەتكiزدi. قىسقاسى، قىزىلوردا وبلىسىنان ات ارىتىپ كەلگەن اپام “قايسىسىنا كiرسەڭ دە ءوزiڭ بiل” دەگەندi مەڭزەگەندەي بولدى. سودان نە كەرەك، سايلاۋحان ەمشiنiڭ ەسiگiنە كەزەككە تۇردىم. ءسۇت پiسiرiم ۋاقىتتان سوڭ، اڭگiمە باستاعان وڭ جاق قاپتالىمدا وتىرعان ەردiڭ جاسى ەلۋدiڭ و جاق بۇ جاعىنداعى ەل اعاسى ءوزiنiڭ تاڭەرتەڭ عانا پويىزدان تۇسكەندiگiن جانە بارار جەر، باسار تاۋىنىڭ جوقتىعىن ۋايىممەن ايتتى. سويتسەم، ماڭعىستاۋ وبلىسى، بەينەۋ اۋدانىنان جەتكەن اعانىڭ مۇندا قونا جاتاتىن تۋىسى جوق ەكەن. “ەندi قايتەم، كەلگەن سوڭ ەمدەلۋiم كەرەك قوي. بiردەڭە عىپ ارزان قوناق ءۇي iزدەپ، سوندا ايالدايمىن دا” دەپ ارتىنشا ءوزiن-ءوزi جۇباتىپ قويدى. “اعا، نە سوندا، ماڭعىستاۋ وڭiرiندە ەمشi جوق پا؟” دەپ سۇراپ ەدiم، “ەمشi كوپ قوي. بiراق مىنا كiسiنi گازەتتە بiلمەيتiنi جوق دەپ جازىپتى. سوعان بولا كەلدiم” دەپ الدەنەدەن ءۇمiتتi جانداي جاۋاپ قايىردى. بiرازدان سوڭ، الگi اعام ءوزiن مازالاعان جايتتىڭ شەتiن شىعارىپ: “ايتپاقشى، بۇل كiسi بiر كiرگەنiڭە قانشا سۇرايدى ەكەن؟ مۇمكiن، بەرگەنiڭدi الاتىن شىعار، ءا؟ نەگiزiنەن كوپ ەمشi سولاي عوي” دەدi ەمگە ۇزبەي قاتىسىپ جۇرگەندەرگە جۇمباق كوزiمەن قاراپ. بiر كەلiنشەك تۇرىپ: “ادەپكiدە، ياعني، دياگنوز قويعانىنا 5 مىڭ تەڭگە الدى. قازiر ەمiنە بولەك تولەپ جاتىرمىز. سiزدiڭ ەگەر جاعدايىڭىز كەلمەسە، تەلەفون ارقىلى دا ەم الۋعا بولادى. مۇنى ەمشiنiڭ ءوزi ءتۇسiندiرiپ بەرەدi” دەپ ەمدەۋدiڭ جاڭا زاماناۋي ء“تاسiلiن” تانىستىرا وتىردى. “تەلەفون ارقىلى قالاي ەمدەۋi مۇمكiن؟” دەپ سەنەر نە سەنبەسiن بiلمەي، باسىن شايقاپ وتىرعاندا اعانىڭ كوپتەن كۇتكەن كەزەگi دە كەلiپ، iشكە ەندi. سويتكەن اعا الاتىن ەم-دومىنا 33 مىڭ تەڭگەنi الدىن-الا تولەپ شىعىپتى. كەمiندە ون بەس كۇن ايالدايتىن باسپاناسى بار، جۇرەتiن جولى جانە iشiم-جەم تاماعى بار، قانشاما قاراجات كەتەدi. وزiمشە ەسەپتەپ باقسام، اناۋ ماڭعىستاۋدان “سايلاۋحان ەمشiدەن شيپا تiلەپ، جازىلىپ كەتەرمiن” دەپ كەلگەن اعا جيناعان قازىناسىن ورتايتىپ، بiراز اقشانى ارقالاپ كەلگەن سياقتى.

جاسىم وتىزعا كەلمەسە دە، ساۋ-تامتىق جەرIم جوق ەكەن...

Iلە-شالا ارتىنان مەن دە كiردiم. بiرەسە وزiمە، بiرەسە قولىما جالتاقتاي قاراعان ەمشi: “قىزىم، ساعان تولىققاندى دياگنوز كەرەك پە، الدە باسقا سۇراقپەن كەلدiڭ بە؟” دەپ سويلەي جونەلدi. “نەگiزi مەن قاي جەرiمنiڭ اۋىراتىنىن بiلەيiن دەپ ەدiم. سونى ايتىپ بەرiڭiزشi..” دەپ ءوتiنiش بiلدiردiم. “مىنا ۇستەلگە 5 مىڭ تەڭگە قويساڭ، ءبارiن ايتامىن. قالعانىن سوسىن شەتiنەن تولەي بەرەسiڭ. تiپتi بولماسا، قازiر اقشاڭدى بەرiپ كەت. دياگنوزىڭدى تەلەفونمەن ايتا سالامىن” دەپ تiكەلەي شارۋاعا كوشتi. بۇدان بۇرىن دا “ستاۆكاسى — 5 مىڭ تەڭگە ەكەن” دەگەندi بiرەۋ-مiرەۋدەن ەستiسەم دە، ەش مويىنسۇنباپپىن. سودان، “شىنى كەرەك، 5 مىڭ تەڭگە ەكەنiن بiلمەدiم. كوپ ەمشiلەر بەرگەنiڭدi الا بەرەدi عوي. سiزدi دە سولاي شىعار دەپ ويلاپپىن. بار بولعانى مىڭ تەڭگەم بار ەدi, اۋرۋىمدى سول اقشاعا عانا شاقتاپ ايتىپ بەرiڭiزشi...” دەۋiمە تۋرا كەلدi. الدىنا كەلگەن قالتاسى جۇقالتاڭ العاشقى كليەنت بولدىم با، بiلمەيمiن، سايلاۋحان ەمشi: “نەگە تەلەفونمەن حابارلاسقاندا، اقشاسىن سۇراپ المادىڭ؟ ءجاي بiر ەمحاناعا بارساڭ، بiر توموگرافياعا 25 مىڭ تەڭگەڭ كەتەدi. ەمدەلگiڭ كەلسە، اقشاڭ ءجۇز مىڭداپ شىعادى. ءوزiم دارiگەردiڭ دياگنوزىن دا قاجەت ەتپەيمiن. بار بولعانى 5 مىڭ تەڭگەگە باسىڭنان اياعىڭا دەيiن تۇگەل اۋىراتىن جەرiڭدi, دۋا بار ما، جوق پا، بار بولسا قالاي جاسالعانىن، ۇيiڭدە جاماندىقتىڭ بار نە جوعىن تۇك قالدىرماي ايتىپ بەرەمiن. سەن مىڭ تەڭگەگە ايتىڭىزشى دەيسiڭ، قازiر سويلەسەم توقتاي المايمىن عوي...” دەپ رەنجۋلi قاباق تانىتتى دا، “مىڭ تەڭگەلiك دياگنوزدى” ايتا جونەلدi.
“...بiر باسىڭنىڭ وزiندە ايتاتىن نارسە كوپ. قازiر ومىرتقاڭدى، اسقازانىڭداعى احاۋدى كورiپ تۇرمىن. باسىڭنان زاقىم الىپسىڭ. بiرەۋلەردiڭ قورشاۋىندا قالىپ، قاتتى قورقىپسىڭ. باسىڭ، بۇيرەگiڭ، ءوتiڭ اۋىرادى. بەل ومىرتقاڭ، سەگiزكوزiڭ دە دۇرىس ەمەس. ەكi اياعىڭ شىمىرلاپ تۇر. جانە ەكi اياعىڭنان قاتتى بوران كورiپ تۇرمىن. سۋىق العان. تاماق ساعان دۇرىس سiڭبەيدi. قۇلاعىڭ اۋىرادى. القىمىڭدى قالقان بەزدەرi قىسادى دا، اۋا جەتپەي قالادى. ءوزiڭ جاپ-جاسسىڭ، ال ءوڭiڭ قانداي سۇپ-سۇر. ونىڭ ءبارiنiڭ پريچيناسى بار. ەمدەلۋ كەرەك. اقشام جوق دەپ جۇرە بەرسەڭ، ءوزiڭدi قۇرتاسىڭ. ال ەگەر دارiگەرگە بارساڭ، اقشاڭ نەشە ەسە شىعىپ كەتەدi. ونىڭ وزiندە ولار دۇرىس دياگنوز قويا المايدى. ولار بiر عانا اۋرۋدى ەمدەيدi دە، شيپاسى داري بەرمەيدi. سەبەبi, وعان اۋرۋ باسقا جاقتان كەلگەندiكتەن، بiر-بiرiمەن بايلانىستىرا ەمدەۋ قاجەت” دەپ ساۋ-تامتىق جەرiمدi قالدىرمادى. از جاسىمدا وسىنشاما اۋرۋدىڭ ءتۇرiن كوتەرiپ جۇرسەم، 50-60 جاستاعى قارتتىق مەڭدەي باستاعان اعا-اپالارىمنىڭ حالi نەشiك؟ ويلادىم دا، شوشىپ كەتتiم. الايدا، ونە بويىمدا ازداپ سۋىقتىڭ بارى سەزiلسە دە، بۇعان دەيiن باسىمنىڭ زاقىم العانىن، ءوتiم سىزداپ، ومىرتقامنىڭ باتىرا اۋىرعانىن بايقاي قويماپپىن. دەنەم تiتiركەنiپ، بiر ءتۇرلi قورقىنىش بيلەپ الدى. بۇل عيماراتقا العاش كiرگەندەگi ەكi يىعىمنىڭ ءتۇسiپ كەتكەنi تۇك ەمەس ەكەن، مىنانداي “دياگنوزدى” ەستiگەن سوڭ ورنىمنان تۇرا الماي، اياعىم العا باستىرماي سارىۋايىمعا باتتىم.
ەمشiنiڭ سوزiنە سەنسەك، ەگەر جول ءجۇرiپ، ۋاقىتىڭدى زايا وتكiزگiڭ كەلمەسە، الىستا جاتىپ-اق ۇيالى نە ءجاي تەلەفونىنا حابارلاسىپ ەم قابىلداۋعا بولادى ەكەن. تiپتi, تەلەفون ارقىلى ءۇيدiڭ، تەمiر تۇلپاردىڭ iشiنە دەيiن ارالاپ، جاماندىقتان تازارتاتىن “سايلاۋسۋدى” دايىنداپ بەرەدi-مiس. ول ول ما، حالىقارالىق دارەجەدەگi ەمشi: “ماعان گرەتسيا، فرانتسيا، ت.ب. شەت مەملەكەتتەردەن تەلەفون ارقىلى بايلانىسقا شىعىپ، ەم الاتىندار بار” دەپ سەنiمسiز وتىرعان مەنi يلاندىرۋعا تىرىستى. ەگەر تەلەفونمەن سويلەسiپ، دەرتiڭنەن “ايىعىپ كەتەم” دەسەڭ، سايلاۋحان اۋەلباەۆانىڭ ارنايى ەسەپ-شوتىنا قاجەتتi اقشانى اۋدارىپ وتىرساڭ بولعانى. مiنە، قىزىق! جاڭا تەحنولوگيانىڭ پايداسى قايدا جاتىر؟ ۇيiڭدە جاتىپ-اق ەم الا بەرەسiڭ، ونىڭ اقىسى ەمشiگە ءاپ-ساتتە ءتۇسiپ وتىرادى. “قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش”.
ەرتەدەگi حالىق ەمشiلەرi قانداي سىرقاتتى جازسا دا، اقى سۇراعان ەمەس. ەمدەلۋشiنiڭ بەرگەنiنە ريزا بولىپ، كەتە بەرگەن. قازiر شە؟ جاڭا عاسىردىڭ “حالىق ەمشiلەرi” بەلگiلەگەن “ستاۆكاسىن” بەتiڭە بىلش ەتكiزiپ ايتا سالۋدان شiمiرiكپەيتiن بولىپتى. “اللانىڭ ءوزi دە راس، ءسوزi دە راس” دەپ قۇراندى وقىپ، اللاھتىڭ اتىمەن “دياگنوز” قوياتىن كەيبiر “ەمشiلەر” قارا حالىقتى ءتۇزۋ جولدان تايدىرىپ، اداستىرىپ جۇرگەن جوق پا، وسى؟ شىن مانiندە، اكادەميك، حالىقارالىق دارەجەدەگi ەمشi – سايلاۋحان اۋەلباەۆاعا ءوز اياعىمەن كەلگەن نەمەسە تەلەفونمەن حابارلاسقان كوڭiلi كۇپتi جان سىرقاتىنان ايىعىپ كەتiپ جاتىر ما؟! قويعان دياگنوزى شە؟ ونىڭ ناقتى ەكەندiگiن نەمەن دالەلدەيدi? ەمدەلۋشiنiڭ ءار ەمگە جىرىپ تولەگەن اقشاسىنىڭ جەلگە ۇشپاۋىنا كەپiلدiك بەرە الا ما؟ وسى سىندى جاۋاپسىز سۇراق كوپ. بiراق، نەگە ەكەنi بەلگiسiز، جانىنا شيپا iزدەگەن جۇرت دارiگەرگە ەمەس، ەمشiنi, كورiپكەلدi, قۇمالاقشىنى جاعالايتىندى ادەتكە اينالدىرعان. ءسويتiپ ءجۇرiپ، التىن ۋاقىتىن بوس جiبەرiپ العانىن، باس-كوزi جوق اقشانى ماقساتسىز جولعا جۇمساعانىن كەش ءتۇسiنiپ جاتادى.

“قىلكوپIر” – جولبيكەلەردI وتكIزبەيدI

ءسوز جوق، حالىق ەمشiلiگi اتا-بابالاردان ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان تەكتiك قاسيەت. كەشەگi جازبا مادەنيەتiمiز مەن مەديتسينامىز دامىماعان كەزەڭدە باقسى-بالگەر مەن ەمشiلەر كەز كەلگەن iندەتتiڭ الدىن الىپ، بەتiن دەر ۋاقىتىندا قايتارىپ وتىرعان. ءوزiنiڭ كيەلi ونەرiن مۇراگەرiنە اۋىزشا جەتكiزگەن ولار ەرەكشە قاسيەتi ارقىلى تالايدىڭ جانىنا ساۋعا بوپ، ءومiرiن ساقتاپ قالعان. سوندىقتان دا حالىق وسى تەكتەس ناعىز ەمشiلەردiڭ تابيعات سىيلاعان دارىنىنا ءتانتi بوپ، مويىنداپ، قوعامنىڭ بەلدi مۇشەسi رەتiندە ساناعان.
ال بۇگiندە، اسiرەسە، قارجى قىسپاعى القىمنان العان ۋاقىتتا سانى بار، ساپاسى جوق ەمشi قاۋىمىنا لەك-لەگiمەن قوسىلىپ جاتقانداردا ەسەپ جوق. بۇعان بۇرىن “راحات” تەلەارناسى ارقىلى كوز جەتكiزiپ جۇرسەك، ەندi “الماتى” تەلەارناسىنداعى رەسەيلiك “بيتۆا ەكستراسەنسوۆ” باعدارلاماسىنىڭ كوشiرمەسi iسپەتتەس “قىلكوپiر” حابارىن قاراساڭىز جەتiپ جاتىر. قازiرگi كەزدە بايقاۋدىڭ ەكiنشi كەزەڭi باستالىپ كەتكەن. ءايتiپ-ءبۇيتiپ بiرiنشi كەزەڭنەن ەكi جەڭiمپاز iرiكتەپ الىندى. الايدا، قانشاما ەمشi وزiنە دەگەن سەنiمدiلiكپەن قاتىسىپ وتىرسا دا، بەرiلگەن تاپسىرمانى ءدوپ باسىپ تاۋىپ، كورەرمەندi ەرەكشە تاڭ قالدىرىپ جاتقانىن بايقامادىق. سول كەزدەردە “بۇلارعا دا اڭعال حالىق سەنiپ ءجۇر عوي” دەپ iشتەي ىزالاندىق تا. ارينە، حاباردى باستاعاننان كەيiن، ونى سوڭىنا جەتكiزۋ ماسەلەسi تاعى بار. بiراق، بايقاۋعا قاتىسۋعا نيەت بiلدiرگەن “ەمشiلەردiڭ” قاي-قايسىسى دا “قىلكوپiردiڭ” عۇمىرلى بولۋىنا ەمەس، كەرiسiنشە قىسقا قايىرۋىنا ءارi مازمۇنسىز وتۋiنە الىپ كەلە جاتقان سياقتى. بiرiنشiدەن، بۇل حاباردىڭ ناتيجەسiندە ادەتتەگiدەي ناپاقانىڭ iزiن قۋعان سانسىز “ەمشiلەر” جارنامالانسا، ەكiنشi جاعىنان، قاراپايىم كورەرمەن دە بiلدەي “حالىق ەمشiسi” دەگەن اتاقتى اق تەر، كوك تەر بولىپ ارقالاپ جۇرگەن جاسامپاز ەمشiلەردi ايىرا بiلەتiن جاعدايعا جەتتi.
“قىلكوپiر” حابارىنىڭ رەداكتور-جۇرگiزۋشiسi دوسان قىزايبەكۇلىمەن تiلدەسكەنiمiزدە، “حاباردىڭ ماقساتى – ەمشiلەردi دارiپتەۋ دە جامانداۋ دا ەمەس. كورەرمەننiڭ ءوزi حاباردىڭ ءار سانىن قاراپ وتىرىپ، شىندىققا كوزiن جەتكiزەتiن بولادى” دەگەن-دi. ونىڭ ايتۋىنشا، ەمشiلەردiڭ بiرشاماسى بايقاۋعا قاتىسۋعا ءوزi نيەت بiلدiرسە، كوبiسiن بiز باس سۇققان رەسپۋبليكالىق حالىق مەديتسيناسى ورتالىعى ۇسىنادى ەكەن. سونىڭ اراسىندا جۇرگiزiلگەن iشiنارا iرiكتەۋدiڭ ناتيجەسiندە بايقاۋ ۇمiتكەرلەرi شىعادى. ايتپاقشى، “قىلكوپiردiڭ” بiرiنشi كەزەڭiندە سىناققا تۇسكەندەر ءوزiن ناعىز ەمشi رەتiندە كورسەتە الماي، سۇرiنبەيتiن جەردە ءمۇلت كەتكەنمەن، ولاردىڭ ەمشiلiك بەدەلiنە نۇقسان كەلمەگەن سياقتى. سونداي كوڭiل قالارلىق وسالدىقتارىن بiلدiرiپ قويسا دا، تولىپ جاتقان اتاعىنىڭ ارقاسىندا قىزمەتiن ءارi قاراي جالعاپ، ورتالىقتاعى جىلى ورنىن سۋىتقىسى كەلمەيتiندەي. سەنبەسەڭiز، حالىق مەديتسيناسى ورتالىعىنا بارىڭىزشى، “قىلكوپiردەن” ۇشىپ كەتكەن ەكس-ۇمiتكەرلەردiڭ بەيقام تۇردە سىرقاتتاردى قابىلداپ، ەمدiك شارالارىن جاساپ، “شيپا سىيلاپ” جاتقانىن ءوزiڭiز كورiپ، كۋا بولاسىز. باسىڭىزدى شايقاپ، “ەي، اڭقاۋ حالقىم-اي! نەتكەن كورسوقىر ەدiڭ!” دەپ ايقايلاپ جiبەرۋگە شاق قالاسىڭ. بiراق، امال نەشiك، يمانداي يلانىپ العان جۇرتتىڭ كوكiرەك كوزi اشىلمايىنشا، سەندiرۋ قيىننىڭ قيىنى.
وسىدان كەيiن قۇران ۇستاپ وزدەرiن قۇدايشىل رەتiندە تانىتۋعا اۋەس باسىنا اق سالدە ورانعان كەيبiر دۇمشە مولدالار مەن ساۋاتسىز ەمشiلەر حالىقتى يماندىلىق جولىنا سالۋدان گورi, ودان بەزiندiرۋگە ۇلەسiن قوسىپ جاتىر ما دەپ ۇركە شوشيمىن. شىنىندا دا، “اللاھتىڭ اق جولىن تاڭدادىق” دەگەن سولاردىڭ ءوزi دiندi بiلiم مەن عىلىمنىڭ ەمەس، نارىقتىڭ كوزiنە اينالدىرىپ العان جوق پا؟ رەسپۋبليكالىق حالىق مەديتسيناسى ورتالىعىنا بارىپ، بارiنە ءوزiم كوز جەتكiزگەلi بەرi وسى بiر كۇماندi وي كۇندiز-ءتۇنi باسىمنان شىقپاي قويدى.

دينارا مىڭجاسارقىزى
«تۇركىستان» گازەتى 4 ماۋسىم 2009 جىل