اقىل-ەسىن بىلەتىن، وڭ مەن سولىن تانىعان بودانداعى ەلدىڭ ۇلانى مەن كەۋدەمسوق يمپەريالىق ەلدىڭ وعىلانىنىڭ ءبىلىم الۋى، عىلىم مەن ىلىمگە قول جەتكىزۋى ەكى ءتۇرلى.  بودانداعى ەلدىڭ زيالىسى مەن كەۋدەمسوق يمپەريالىق ەلدىڭ وقىمىستىسىنىڭ ءوز ەلىنىڭ ونەرىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن گۋمانيتارلىق ايادا زەرتتەۋى وزىنشە ءام ءبىر-بىرىنەن وزگەشە.

كەۋدەمسوق حريستيان يمپەريالىق ەلدەرىنىڭ ونەرى، مادەنيەتى، ادەبيەتى، ءىلىمى مەن ءبىلىمى مۇسىلماندىق، تاڭىرلىك-تۇركىلىك، بۋددالىق، كونفۋتسيلىك شىعىستى وزىنە تابىنتتى، تابىنتىپ تا كەلەدى. حريستياندار الەمدى مادەني قۇلدانۋ ءۇشىن ادەبيەت سالاسىندا ويلاپ تاپقان نوبەل سىيلىعى (ىرگەلى عىلىمداعىلارعا بەرىلەتىنى ءۇشىن ەش داۋ ايتپايمىز) دەگەنىڭ شىڭعىس ايتماتوۆقا ءتول مادەنيەتىن تارك ەتكىزە جازداتسا، تۇرىك جازۋشىسى پامۋك ورحان سياقتىلارعا ءتىپتى ۇلتىنا ساتقىندىق جاساتتى. بۇعان دەيىن ءوز ەلىن اياۋسىز ساتيرا دويىرىمەن قامشىلاعان ءازىز نەسىن تاپ وسىنداي ادەبي ازازىلدىكپەن ەۋپوپاعا جاعىپ،  كلاسسيك اتانعانتىن. عابباس قابىشۇلى اعامىز ونىڭ شاتپاعىن انا تىلىمىزگە مولدىرەتىپ اۋدارعان كەزدە اتالعان قالامگەردىڭ ءوز ەلىن ءوزى قالاي ماسقارا ەتكەنىن وقىپ، وسمانىلاردىڭ تىرلىگى ءۇشىن ءارى كۇلىپ، ءارى وسى ماسقاراشىلىقتى وقىعانىمىز ءۇشىن بەتىمىز قىزارا ۇيالاتىنبىز. جازۋشىلار وسىلاي ەتىپ جاتقاندا، ولاردى زەرتتەيتىن ادەبيەتتانۋشىلار دا ەۋروپالىق ادەبيەت تەورياسىنىڭ جالىنا جابىسىپ، «قۇتتى بىلىك» كوركەمدىك ءادىسىن – پوسپەلوۆتىك-تيموفەەۆتىك «رەاليزم-رومانتيزم» ادىسىنە جىعىپ بەرىپ، ءبارى «باتىستان شىققان» دەپ قاراپ وتىرۋدا. شىنىمەن سولاي ما؟! ەۋروپالىقتار تۇركىنىڭ قاسيەتتى «قۇتتى بىلىگىنىڭ» قۇنىن بەس تيىندىق ەتىپ، ءوڭىن قۇبىلتىپ، ماجۋسيلىك «گوتيزمگە» اينالدىرا سالدى. بىراق كالكالانعان «قۇداياتتىق» ساقتالىنىپ قالدى. وعان تۇركى الەمىنەن ءۋاج ايتىپ، عىلىمي وي جۇگىرتكەن ەشكىم بولا قويعان. بۇعان دەيىن ياسساۋيلىك «شىعىس ءابسۋرديزمى» ەۋروپالىق قالپاق كيگەن بولاتىن. وسىلايشا، شاكىرتى ۇستازىنىڭ بەتىن جىرتىپ، رۋحاني ءتورىن بىلعادى. كاتوليكتەر ەۋروپا ەلدەرىندەگى تۇركى ادەبيەتتانۋشىلىق كىتاپتارىن جويىپ، ولاردىڭ اۋدارماسىن اسقان عىلىمي شەبەرلىكپەن ءوز توپىراعىنا بەيىمدەپ، بولعان بولماعانى بەلگىسىز بىراق بۇتكۇل ادامزات بالاسىنىڭ كوزىن اشقان اريستوتەلگە تەلىدى. ءال-فارابي بابامىز «ەكىنشى ۇستاز» اتاعىن يەلەنىپ، تۇركىلەر سوعان ءتاۋبا ەتتى. گرەكتەر بابامىزدىڭ بارلىق كىتابىن اراب تىلىنە اۋدارىپ، قازاق-وزبەك تىلىندەگى كونە ەڭبەكتەرى «جوعالعان ماتىنگە» اينالدى. تەك بۋالو «پوەتيكاسىندا» تۇركى مۇراسىنا پلاگياتتىق جاساعانىمەن جاڭا ماتىندە ءوزى سىڭىرگەن تۇركىلىك ولەڭي-تراكتاتتىق ساقتالىپ، بىزگە قولمەن ۇستاي المايتىن، كوزبەن كورە المايتىن، بار بولسا دا ۆاتيكان كىتاپحاناسىنىڭ رۋحاني-مادەني زىندانىندا ماڭگىگە جاتقان تۇركى تەوريالىق كىتاپتارىنىڭ قانداي بولعانىن كوزىمىزگە ەلەستەتىپ، ويشا وقيتىن دارەگەيگە جەتكىزە الدى. ويتكەنى، بالاسۇعۇننىڭ تۇركى ءسيمۆوليزمى پاش ەتىلگەن «قۇتتى بىلىگى» جالعىز دەگەنگە «تىشقان ك... بەرسە سەنبەيسىڭ...» ال، حريستياندىق ايارلىق ءبىزدى «تىشقان ك... بەرسە سەنبەيتىنگە...» ءالى كۇنگە دەيىن سەندىرە ءبىلدى. ساقشا «وعىزسوي» دەپ جازىلىپ، تۇركىشە «الپامىس» دەپ جىرلانىپ، سوقىر عۇمار دەگەن بىرەۋ جىرلادى-مىس دەيتىن گرەكتىك پلاگيات «وديسسەي» الەم ادەبيەتىنىڭ باستاۋ كوزىندە تۇر. داكتيلدى («بارماقتى») مويىنداعان، بىراق اكتسەنتتى ولەڭدى قۇپ كورەتىن ەۋروپا «تالمۋدقا» نەگىز بولعان قوڭىراتتىق «وعىز قاعاندى» وسىلايشا جىرىمدادى. ءبۇتىندى بولشەككە اينالدىرىپ يەلەندى. ونداعى ەكى وزەك «گەگەلمىش» پەن «وعىزسوي» (وعىز قاعان ۇرپاعى//تارى) جويىتتەر ارقىلى الەم تاريحىنداعى ادەبيەتتى 180 ەمەس، 380 گرادۋسقا بۇرىپ جىبەردى. تاريحي ادەبيەتتانۋشىلىق جادى اداستى.

بۇل جارعا جىعاتىن ۇردىسكە ەڭ العاش ادەبي بايبالام سالىپ، ادەبي-تەوريالىق شۋ كوتەرگەن قادىر مىرزا ءالي ەدى:

«بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتتە لەكتسيا وقىپ ءجۇرىپ مەن دە ءبىر نارسەگە قاتتى ءمان بەرگەنمىن. ءوز پانىمە بايلانىستى ادەبيەت تەورياسىنىڭ كوپتەگەن وقۋلىقتارىمەن تانىسىپ شىعۋىما تۋرا كەلدى. سونىڭ ءبىر دە بىرەۋى شىعىستى اۋزىنا المايدى. مىسالى، پوەزيا جانە ونىڭ تۇرلەرىن تالداعاندا سونەت، رومانس، ودا، مادريگال، باللادا، تەرتسين... سياقتى ەۋروپالىق ولەڭ تۇرلەرىمەن شەكتەلەدى. گيوتەنىڭ ءوزى شىعىستىڭ جەتى دانىشپان اقىنىن بىلەمىن، جەتەۋى دە مەنەن مىقتى دەگەن. ەۋروپا عالىمدارى، ەڭ بولماسا، ۇلى اقىننىڭ وسى سوزىنە ءمان بەرمەي مە؟! ويلانباي ما؟! ولار قانداي فورمادا جازدى ەكەن دەپ تولعانباي ما؟! ەگەر ولار دا ەۋروپا اقىندارى سەكىلدى رومانس، ودا، مادريگال، باللادا، تەرتسين جازعان بولسا نەگە مىسال كەلتىرمەيدى...

جوق! ولار ارزۋ، ءبايىت، عازەل، قاسىدا، مۋساددات، مۋحاممەت، مۋراببە، مەسنەۆي، تاحميس، تەرجيبەيدى، تەركيببەندى... ءتارىزدى تولىپ جاتقان ولەڭ – جىردىڭ شىعىستىق تۇرلەرىندە ەڭبەك ەتكەن. ەۋروپالىق ادەبيەتتانۋشىلار، نەمەنە، بۇلاردى بىلمەي مە؟ ورىس وقىمىستىلارىنىكى نە؟ ولار نەگە بۇل ەجەلگى مادەني ادەبيەتتى اتتاپ وتەدى؟! تۇسىنىكتى ءجايت: ەۋروپالىق بىراۋىزدىلىق، وركوكىرەكتىك.

شىنىن ايتقاندا. شىعىستىڭ ءوزى ورتا ازيامەن شەكتەلمەيدى عوي. جاپونيا، قىتاي، ءۇندىستان سەكىلدى ۇلى ەلدەردى قايدا تىعىپ قويماق؟

مەنىڭ نەگىزگى ايتپاعىم، ارينە، بۇلار ەمەس. بىراق ءىلىم-ءبىلىم، عىلىم تۋرالى تولعانا وتىرىپ، وسى ءبىر الەمدىك ادىلەتسىزدىكتى اتتاپ وتە المادىم.

ەرتە مە، كەش پە مۇنىڭ ءبارى قالپىنا ءتۇسىپ، ءار نارسە ءوز ورنىنا كەلە جاتار. ماسەلە تەك وسىعان قاراپ تۇرعان جوق، ايتسە دە، كورەر كوزگە جاسالعان قيانات ادامنىڭ كوڭىلىنە كەلەدى. مىڭ-مىڭ جىلدىق تاريحى، مىڭ-مىڭ جىلدىق مادەنيەتى بار قىتايلىقتار ارقيلى جاڭالىقتار اشىپ جاتقان كەزدە ۇلىبريتانيا ارالىندا ادامدار جارتىلاي جالاڭاش جۇرگەن جوق پا ەدى؟! ەندەشە، سونىڭ ءبارىن جىلى جاۋىپ قويىپ، ەجەلگى شىعىس، ەجەلگى ازيا مادەنيەتىن جوققا شىعارۋ اسقان اقىلدىلىق ەمەس، ارينە!» (قادىر مىرزا ءالي. جازىمىش، - الماتى: اتامۇرا، 2004). اقىن نازارياتشىنى ەشكىم قوستاعان دا، قوشتاعان دا جوق. عىلىمي ورتاداعى اۋىزدارىنا ەۋروپالىق لاس سۋ تولتىرىپ العاندار جاق اشپادى. ويتكەنى، قازاقتا ەشكىم ايتپاعاندى ايتساڭ، تۋرا وسىنداي كۇي كەشەسىڭ. قادىر اقىن ەشكىم ايتپاعاندى ءبىرىنشى بولىپ ايتتى. ودان سوڭ، وتەجان نۇرعاليەۆ اكەمىز دە ءوز پىكىرىن ايتىپ قالدى. بۇل جولى عىلىمي ورتا ەمەس، فب شۋلادى. كەلەسى كۇنى تاعى دا ءولى تىنىشتىق ورنادى. ونىڭ سەبەبى، قازاق ادەبيەتتانۋشىلارى ءوز پىكىرىن ايتپاعاندىقتان ەدى. ءيا، ءبىز ەكى وزىق ويعا تۇششىمدى پىكىر ايتۋعا دايىن ەمەس ەدىك. شىندىقتى شىرىلداپ ءبىز ءۇشىن ادام مەكەباەۆ اعامىز ءوزى ايتتى. قاتتى ايتتى. ءوزىنىڭ «ميستيكالىق قازاق رەاليزمىنىڭ اتاسى» ەكەنىن مويىنداتا ايتتى. تەك «اداسقاندار» رومانى ارقىلى قازاق سەنتيمەنتاليزمنىڭ اتاسى اتانعان س.مۇقانوۆ كەيبىر اسىرەبىلگىش ادەبيەت تاريحشىلارى مەن ادەبي سىنشىلار تاراپىنان مازاققا اينالىپ، شىعارماشىلىعى تۇككە العىسىز قىلىنىپ سىنالسا، نەوسەنتيمەنتاليزمىنىڭ كوشباسشىسى ءام اتاسى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى «ايەل جانىنىڭ دارۋگەرى» نەمەسە «ماحاببات جارشىسى» دەگەن شىعارىپ سالما مارتەبەمەن عانا شەكتەلدى. ادەبيەتتانۋشىلاردى عىلىمي ارەنادان شەتتەتكەن ادەبيەت تاريحشىلارى مەن ادەبي سىنشىلار  كوبىنە «يت جوقتا شوشقانى وسىلايشا ۇرگىزىپ قويادى». ال، قالامگەر قاۋىمى «يت جوقتا شوشقا ۇرگىزۋگە» كونۋدەن قالدى. قارىمدى قالامگەرلەرىمىز الەمدىك، تۇركىلىك دەڭگەيدەگى تاماشا تۋىندىلاردى جازادى، وعان ءوز قالامداستارى عانا پىكىر بىلدىرەدى. عىلىمي ورتا ءوز ويىن بىلدىرمەسە، «ماعان ادەبي تاعدىردىڭ جازعانى وسى شىعار!؟» دەيدى جازۋشى قاۋىم ىشىنەن سىرتقا شىعارماي. ادەبيەتتانۋشىلار ولاردىڭ ماتىندەرىندەگى عىلىمي جاڭالىعى مەن ادەبي اشىلىمىن اۋىزعا الىپ جاتقان جوق. كەيبىر فيلولوگتار قالامگەردىڭ كوڭىلىن قالدىرماۋ ءۇشىن جىلى لەپەس ءسوز قوزعاي قالسا، تۇنىپ تۇرعان كەڭەستىك ادەبي ەستەتيكالىق دىگىدىك قاسقالاۋ عىلىمي قولقانى شاڭعا قاپتىرادى. باسقالاردىڭ پىكىرىمەن ساناسپاي، ءوزىن «ادەبيەتتانۋشىمىن» دەپ سانايتىن بۇنداي دون كيحوتتارعا عىلىمي شەگىڭ تۇيىلەدى. ادەبيەت تەورياسىنىڭ ءيسى دە شىقپايتىن ماقالالار مارافونى ارا-كىدىك جاستار تاراپىنان جاڭاشا نازارياتتىق وي تۇيىندەۋلەرگە ۇلاسىپ بارىپ، بۇرىنعى جارتاس ءبىر جارتاسقا قايىرا اينالادى.

ءابجىد ءولدى دەدىك – ونى باۋىرجان قاراعىزۇلى ءتىرىلتتى. الاش ءابسۋرديزمىن ازامات تاسقارا قايىرا تۇلەتتى. تۇركىنىڭ ەۋروپالىق جانە ازيالىق دەپ بولىنەتىن ترۋبادۋرلىق جانە جاۋگەرلىك سارىنىن داۋلەتكەرەي كاپۇلى نەوكلاسسيكالىق جاپساردا تۇرلەندىردى. بۇلار ەندى جاستار بولسا، ورتا بۋىن: ىلكىسى اسان قايعىدان تامىر تارتقان، ەسىك اشارىنىڭ «زار-زامان» ادەبيەتىنەن باستاۋ الاتىن نازيراگويلىكتى (پوستمودەرندى) الەمدە ءبىرىنشى رەت قازاق ادەبيەتى ومىرگە اكەلگەنىن شىعارماشىلىق جادىمەن سەزىنىپ، «ۇلتتىق اقىرزامان ەلەسى» موتيۆىنە قۇرىلعان تاماشا تۋىندىلارىن وقىرمان قاۋىمعا سىيلاپ ۇلگەردى. ءوز تاراپتارىنان «قۇلدىق سانا سەردەلدەڭى» تراگيكوميكالىق وبرازىنىڭ نەبىر ۇلگىسىن الاش ادەبيەتىندە ماڭگىگە تاڭبالادى.

ال، عىلىمي ورتا اسان قايعى مەن «زار-زامان» ادەبيەتىندەگى باردى كوزگە ىلمەي، ادەبيەت قۇرىدى، ءبىتتى، توزدى جاستار بۇرىننان بار نازيراگويلىكتى تارس ەستەن شىعارىپ، باتىستىڭ حريستاندىق ساندىراعى بىرجاقتى عىلىمي-ىلىمدەگەن «پوستمودەرنيزممەن» ءبارىن ءبۇلدىرىپ جاتىر دەگەن ادەبي بايبالامعا باسپاي وتىر. ءبىز الەمدىك ادەبيەت تاريحىندا پوستمودەرندى (نازيرانى) ءبىرىنشى بولىپ ومىرگە اكەلدىك، بىراق، ەڭ اتتەگەن-ايى، ءبىرىنشى بولىپ ونىڭ تەوريالىق ىرگەتاسىن قالاي المادىق.

فولكاپساني «قىرىق وتىرىكتەن» باستاۋ الىپ، تۇركىدەن دەربەس «الدار كوسەلىك» مەن تۇركىگە ورتاق «قوجاناسىرلىق» تسيكلدەنۋگە ۇلاساتىن ۇلتتىق كۇلكى «كارناۆالدىقتىڭ» حاس شەبەرى بەيىمبەتتەن كەيىن قازاقي سۋدىراحمەتتىك رۋحتا عالامات تۋىندىلارىن ومىرگە اكەلە بىلگەن دۋلات يسابەكوۆ پەن جۇسىپبەك قورعاسبەكۇلدارىنىڭ ايىبى ءباحتيننىڭ زەرتتەۋىنە ەنبەي قالعانى ما؟! رابلە كىم ەشكىم دە ەمەس، قازاقتىڭ ءار اۋىلىندا كەزدەستىن جۇمان قىرتىنىڭ ءسوزىن قاعازعا ءتۇسىرۋشى جات جۇرتتىق الدەكىم عانا. ورىستىڭ وقىمىستىلارىنىڭ باتىس ءۇشىن قۇنى بەس تيىن ءبىر ەڭبەگىنىڭ ايتەۋىر ءبىر جەرىنەن وقىپ الىپ: ويباي فرانتسۋز ءبىرىنشى، نەمىس ەكىنشى دەگەنشە، وزىمىزدە باردى  الەمدىك دەڭگەيمەن سالىستىرىپ بارىپ وي تولعاعانىمىز ءجون. قازاق عىلىمي الەمى ءبىر كەزدەرى باحتينمەن اۋىردى. باحتين بىرىنشىدەن – حريستياندىق، ەكىنشىدەن – ەۋروتەكتى، ۇشىنشىدەن – مۇسىلمان الەمى ءوزىن مويىنداي تابىناتىنداي ەش دۇنيە جاساعان جوق. تەك ءبىر عانا يگى اسەرى ول ايتقانداردىڭ ءبارىنىڭ قازاقتا بۇرىن بولعاندىعى، قايىرىپ جاڭعىرىپ وتىراتىندىعى. ءارى ونىڭ حريستيان الەمى ادەبيەتىن زەرتتەۋگە قولدانعاندارىن مۇسىلمان ادەبي الەمىن قاراستىرۋدا ەتنوكادەگە جاراتۋ ەرسى دۇنيە ەمەس. ولار (شىعىستى اۋىزعا الماي، ءوز وتىرىگىنە ءبىزدى سەندىرۋشىلەر) بىزگە ۇلتتىق ءار ادەبي اشىلىمعا ءتول تەرميندى قالاي جاساۋعا بولاتىنىنا باعدار جاسادى. وسىنى جاقسى ۇعىنعان مەنىڭ ۇستازىم باقىتجان مايتانوۆ حرونوتوپتى «مەكەنجاي» دەپ الىپ، باحتيننەن قۇداي جاساۋشىلىقتىڭ تامىرىنا العاش رەت بالتا شاپتى.

الاش ادەبيەتتانۋىنداعى ەۋروپاعا، ونىڭ حريستياندىق ايار ءىلىم-بىلىمىنە كوزسىز تابىنعاندار احمەت بايتۇرسىننىڭ ەتنوادەبيەتتانۋىنا 1928 جىلدان باستاپ، اۋەلى ماركسيستىك اڭىستا، كەيىن ەۋرتوتەكتىلىك جوسىقتا تاس اتۋشىلىقتان ارىلماي كەلەدى. وزبەكتەر بۇعان ءوز جاۋابىن يا.و.زۋندەلوۆيچ نەگىزىن سالعان ادەبيەتتانۋداعى ايشىقتى-قۇرىلىمدىق ساماركاند مەكتەبىن قۇرۋ ارقىلى بەرە الدى. ءبىز شە؟!

ءبىز ءالى گۋمانيتارلىق سالادا ازاتتىق العان جوقپىز. لاتىن مەن گرەك تىلدەرىنەن وزبەك، تۇركىمەن جانە قىرعىزبەن اقىلداسا وتىرىپ، نەوشاعاتايلىقپەن تىكەلەي ەتنوتەرمين قابىلداۋدا بيىلىكتەگىلەردەن ەش قوزعالىس جوق.  عىلىم مەن اقپارات ءتىلى سالالارىنداعى پۋريزم قازاق، وزبەك، تۇركىمەن جانە قىرعىز تىلدەرىن ءبىر-بىرىنەن الشاقتاتىپ، عىلىمداعىلار مەن بيلىكتەگىلەردىڭ ورىس تىلىندەگى تەرميندەردى سول تىلدەگى جازىلىمى بويىنشا قابىلداي سالۋى تۋىس تىلدەردى جاقىنداستىرادى. ازاتتىق كەزىندەگى پارودوكس پە، پارودوكس!؟

بۇعان قارسىلىقتى تىنىشتىقبەك اعامىزدىڭ «قاس-ساق اڭقىماسىنان» تابامىز.

تەك ءبىر سالادا عانا ازاتتىق بار: ول – ادەبيەت. ءبىز وسىنى – تانىتقان  مەملەكەتتەن كوك تيىن الماسا دا، ۇلتى ءۇشىن «ساۋساعىنىڭ ءبىر جاپىراق ەتى قالعانشا جازاتىن» ءتۇرلى جاستاعى، ءتۇرلى كوزقاراستاعى، ءتۇرلى باعىتتاعى الاش قالامگەرلەرى. سىنشىلار تەككە جاتپاي، ولاردى بەلگىلى، تانىمال، اتاقتى، ورتاڭ قول،  جەرگىلىكتى، شەتەلدىك ت.س.س.س. دەپ جىلىكتەپ شىعادى. ال، ادەبيەتتانۋشىلار قاۋىمى عىلىمنان كوزى وتكەن بۇرىنعى ماركسشىل پايعامبار بەدەلدەردىڭ، بۇگىنگى داۋرەنى جۇرگەن ەۋروتەكتى ءتىرى قۇدايلاردىڭ كارىنە شىداماي، ادەبي كورپەسىن تارس بۇركەنىپ، داۋىرلىك ۇيقىدا  جاتىر. بىزدە بار بولعانى ءبىر عانا ادەبيەتتانۋشى بار: ول – احمەت. ال، قالعاندارىمىز نە ونىڭ قاسى، نە ونىڭ ءىزباسارىمىز. ءبىر اقيقات – ادەبيەتتانۋشىلىقتىڭ بىرىنشىلىگى دانا احاڭنىڭ قۇزىرىندا عانا. ەكىنشى، ءۇشىنشى دەگەن اتاق تا، دارەجەدە جوق. تەك احاڭنان كەيىنگى ادەبيەت نازارياتى كەرى كەتكەن داۋىردەگى ماركستىك كوڭىن سۇيرەتكەندەر مەن احاڭنان كەيىنگى ادەبيەت نازارياتى العا باسقان داۋىردەگى الاشي جانىن كۇيدىرتكەندەر بار.

قازاق ادەبيەتتانۋىنا وزگە تىلدەردەن ۇلتتىق اۋەزەدە تەرمين قابىلداي الماۋ عىلىمي قارا جامىلتىپ وتىر. ەڭ باستىسى قازاق ادەبيەتتانۋىندا «ادەبي پروتسەسس»، «ادەبي ءادىس»، «ادەبي باعىت»، «ادەبي اعىم» جانە «ادەبي مەكتەپ» ەشكىم اياق باسپاعان بايابان. بۇل بايابانعا اياق باسساڭ، باسىڭ پالەگە قالادى. ونىڭ سەبەبى ادەبيەتتانۋ عىلىمنان كوزى وتكەن بۇرىنعى ماركسشىل پايعامبار بەدەلدەردىڭ ەشبىرى وسى ماسەلەنى ساياسي ساقتىقپەن جازبادى. اتالعان دۇنيەلەردىڭ ۇلتتىق ادەبي سيپاتى ءام عىلىمي الاشي تابيعاتى اشىلماي ميلەتي ادەبيەتتانۋدا العا باسۋ جوق.

جانە قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ قاس جاۋى قازاق لينگۆيستيكاسى. ولار قۇرعان قاعاناتتىڭ ءبىر قۇرامداس بولىگى رەتىندە قازاق ادەبيەتتانۋى باسقانىڭ باقشالىعىندا عىلىمي اڭگەلەكتىك ءيسى اڭقىپ جاتىر. ونى سەزىنەتىن عىلىمي مۇرىن جوق. سوزبەن سومدالعان سۋرەت – ايداھار ءتىل ءبىلىمىنىڭ الىپ قۇشاعىنداعى سۇلۋ بويجەتكەن وبرازىنان ايىرىلىپ – سەكسەندەگى كەمپىرگە اينالدى. ال، سۇيەگى قۋراعان ولمەلى كەمپىردى كىمنىڭ زەرتتەگىسى كەلەدى.  عىلىمداعىلار اقىماق ەمەس قوي. اسەم اي ديدارلى سۋرەت ءولىپ، ەشكىم ۇقپايتىن عىلىمي سىلدىر سوزبەن جازىلعان مىستاني پەرى اجارلى ستيل سالتانات قۇرۋدا.

قازاق قالامگەرلەرى تىرىسىندە دە، ولىسىندە دە ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنان وزىنە لايىقتى باعا الا المادى. الەمدىك دەڭگەيدە ءوز تۇستاستارىمەن، ءوز داۋرەنىندەگى جاھاندىق ادەبي پروتسەسپەن ەش بايلانىستىرىلمادى. ارى كەتكەن دە – «ورىستىڭ: چەحوۆى، تولستويى، شولوحوۆى» دەپ ادەبي ماڭدايىنان سيپادى. ەسەسىنە ادەبيەت تاريحى مەن ادەبي سىني ەڭبەكتەردەن عىلىمداعى جاستار عىلىمي جەتەكشىلەرى قانشا زارلاسا دا بەيىل قويىپ وقىمايتىن نەواحمەتشىلدىك مۇراگەرلىككە توسقاۋىل جاسايتىن قىتاي قورعانى ومىرگە كەلدى. ونىڭ بىزگە العىزبايتىنى – ۇلتتىق ادەبيەتتانۋدىڭ احاڭنان كەيىن العان رۋحاني نوكاۋتتان ءالى كۇنگە دەيىن عىلىمي وڭالا الماۋى. ءارى تىلشىلەردىڭ جاڭا لاتىنعا كيريلدىك نەگىزدە ۇلتتىق اۋەزەلىك رەفورما جاساماي ءالىپتىڭ ارتىن باعۋى مەن وزگە تىلدەردەن تىكەلەي ءسوز قابىلداۋعا داتتەرى بارماۋى.

ەگەر قازاق ادەبيەتتانۋى تىلشىلەر سالعان رەفورما جاساماۋشىلىقتى جانە وزگە تىلدەردەن تىكەلەي ءسوز قابىلداۋشىلىقتىڭ عىلىمي-ساياسي ءتوسيىن (تابۋىن) اتتاپ وتەتىن بولسا، احاڭ سالعان ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ تىرىلەدى.  سول مەزەتتە ءتىل مەن ادەبيەتتانۋ وزبەك پەن قازاققا اينالىپ شىعا كەلەدى. مىنە، سودان كەيىن «تاشكەن مەنىكى» دەگەن ۇلى عىلىمي «قاتاعاندىق» دۇربەلەڭ باستالادى. ءبىر عىلىمي باۋىر ەكىنشى عىلىمي قارىنداستى «الاش اقىل-وي يمپەراليزمى» مەن «ەۋروۇلتتىق ادەبي ستاندارت» تەكەتىرەسىندە ەش ايامايدى. نەگىزى ادەبيەت ابىزدارى مەن ادەبي اقساقالدار دەر كەزىندە باسۋ ايتپاسا، بۇل عىلىمي ءبولىنىس نەمەسە جىكتەلىس دىنگە بولىنگەننەن دە قيىن بولايىن دەپ تۇر. ءبىز تەك باس جاققا بارىسپاي، عىلىمي پاراساتتىلىق شەڭبەرىندە وي قاقتىعىسىنا ورىن بەرگەنىمىز ءجون.

بۇل ادەبيەتتانۋشىلىق ماقالا ەۋروورىستىق «اقىرزامان» تۋعىزىپ، تۇركىلىك «جاھانداسۋ» ءداۋىرىنىڭ شىمىلدىعىن ءتۇرۋ ماقساتىندا جازىلىپ وتىر. ءارى اۆتور ۇلتتىق سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋدىڭ قارا تۇراندىق بۇتاعىنىڭ وكىلى رەتىندە بىرەۋگە جاعىپ، بىرەۋگە جاقپايتىن ويلاردى ايتىپ جاتسا،  الاش بالاسى ودان سولكەتتىك كورە قويماس.

بىزگە بۇنى ايتقىزۋعا ادەبيەت تەورياسىنان جازعان 6 اۋدارما وقۋلىق ەڭبەكتەرىمىز بەن جەكە ءبىر ءوزىمىز قۇراستىرعان 7 بىردەي ادەبي-باشريلىك سوزدىكتەرى مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ايتپەسە، ءبىزدى وسى كۇنگە دەيىنگى جابۋلى قازاننىڭ قاقپاعىن كوتەرۋگە بەل شەشۋگە ءداتىمىز بارماس ەدى.

ءابىل-سەرىك ابىلقاسىمۇلى الىاكبار

Abai.kz