تۇركىستاننىڭ ءالى حالىق تا، زەرتتەۋشىلەر بىلە بەرمەيتىن ىشىنە بۇگىپ جاتقان تاريحى جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرى تۇركىستان ماڭىنداعى كونە قالالار مەن ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارى ەكەندىگىنە ەشكىم داۋ تۋدىرا الماسا كەرەك. مىسالى، قارناق، شورناق، سىعاناق، تاشاناق، شوباناق دەگەن كونە قالالار مەن ەلدى مەكەن اتاۋلارى كوپ قۇپيانى استىنا بۇگىپ جاتقاندىعىنا ءمان بەرە بەرمەيمىز. بىلاي قاراساڭ قارناق ءسوزى، وسى سياقتى «ناق» جۇرناقتى جەر اتاۋلارىنىڭ قازىرگى تۇركى تىلدەرىندە ەشقانداي ماعىناسى جوق سياقتى بولىپ كورىنەدى. الايدا، بۇل جەر اتاۋلارىنا بايىپپەن، عىلىمي تۇرعىدان تالداۋ جاسايتىن بولساق، وندا ءسوز قۇرامىندا «ناق» جۇرناعى بار جەر اتاۋلارىنىڭ  بەلگىلى ماعىناعا يە ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز.

ول ءۇشىن الدىمەن كونە تۇركىلىك شەجىرەلىك دەرەك كوزدەرىنە جۇگىنىپ، سولارداعى دەرەكتەرگە تالداۋ جاساعانىمىز ابزال. سوندا عانا ءبىز جوعارىدا قويىلعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الامىز. ءبىزدىڭ قولىمىزعا ونداي دەرەككوزى 2012-2013 جىلدارى قازان قالاسىنا بارعان ءىس-ساپارىمىزدا كەزىكتىردىك. قولىمىزعا كىشكەنتاي عانا كىتاپشا «لەتوپيس كارچي  ءتۇستى. بۋلگارو-حازارسكوە لەتوپيس». قازاق تىلىنەن اۋداراتىن بولساق، «قارچي جىلناماسى. بۋلعار-حازار جىلناماسى» دەپ اتالادى. شەجىرە تۇركى تىلىندە (حازار ءتىلى بولۋ كەرەك) جازىلعان. بۇل تاريحي شەجىرەدە تۇركىلەردىڭ كونە داۋىرىنەن ورتاعاسىرلارعا دەيىنگى تاريحى قامتىلعان.  شەجىرەنى ورىس تىلىنە اۋدارىپ، جاريالاعان الان گلاش اتتى زەرتتەۋشى. ول بۇل تاريحي شەجىرىنىڭ ازعانا بولىگىن اۋدارىپ جاريالاعان. قولجازبا قاراشايلارداعى حاسانوۆتار اۋلەتىندە ەكى نۇسقادا ساقتالعان. ءبىرى گرەك الفاۆيتىمەن، ەكىنشىسى اراب الفاۆيتىمەن جازىلعان.

گرەك الفاۆيتىمەن جازىلعان شەجىرە – بوتاي جىلناماسى دەپ اتالعان. ەكىنشىسى بوتايدىڭ ۇلى – بارلىۋ جىلناماسى دەپ اتالعان. بوتايدىڭ شەجىرەسى، وكىنىشكە وراي، ماگومەد حاسانوۆتىڭ قولجازبانى لەنينگرادقا ماماندارعا اپارعان كەزىندە، اپارۋشى كىسىنىڭ ولىمىمەن بىرگە جوعالىپ كەتەدى. ەكىنشى قولجازبا-بارلىۋ جىلناماسىن 15 عاسىردا  اراب جازۋىمەن قايتا كوشىرگەن كىسىنىڭ اتى – بانتاۋ تولگۋن چاۋشەگىر. وسى قولجازبا 1994 جىلى چەركەسسكى قالاسىندا باسىلىپ شىعادى. مىنە سول قولجازبادان بىرنەشە تاراۋىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ باستىرعان الان گالاش.[1, 3]  مىنە، وسى بارلىۋ جىلناماسىنان  ءبىز «ناق» جۇرناعىنىڭ ماعىنالىق ءمانىن اشۋعا مۇمكىندىك الدىق. جىلناما بىلاي باستالادى: «موي وتەتس بوتاي، سىن كازاكگى، زنال حازارسكۋيۋ، گرەچەسكۋيۋ ي ارابسكۋيۋ گراموتۋ. وتەتس ناۋچيل مەنيا حازارسكومۋ ي گرەچەسكومۋ پيسمۋ. مى جيلي ۆ كرىمۋ، نا مالەنكوي حازارسكوي زەملە ۆ كرەپوستي كاراسۋ. وتنوسيمسيا ك كىيرىممانام (كرىمتسام) يز پلەمەني حازار. يا پروچيتال لەتوپيسي موەگو وتتسا نا حازارسكوم يازىكە. پرەدستاۆليايۋ ۆام حازارسكۋيۋ لەتوپيس سوستاۆلەننۋيۋ پو زاپيسام وتتسا. ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا سترانا تيۋركوۆ (تينسير) سوستويالا يز سەمي كنياجەستۆ سو سۆويمي ۆوجديامي:» [1, 9][1] وسى جەتى حاندىقتىڭ ءبىرىنىڭ اتى – كازماناك حاندىعى. وسى «كازماناك» اتاۋىنداعى «ناق» جۇرناعى مەن قارناق اتاۋىنداعى «ناقتىڭ» ۇقساستىق، جاي ۇقساستىق پا؟ الدە ماعىنالىق بايلانىس بار ما؟ مىنە، وسى سۇراققا جاۋاپ بەرەر بولساق، وندا تۇركىستان وڭىرىندەگى «ناق» جۇرناعى بار كونە قالالار مەن ەلدى مەكەندەر اتاۋىنىڭ ءمانىن اشا الامىز. جانە بۇل «ناق» جۇرناقتى اتاۋلار كارچي جىلناماسىندا ءبىر ماعىنا بەرۋمەن  شەكتەلمەيدى. «ناق» جۇرناقتى سوزدەر تەك، ەلدى مەكەننىڭ، جەردىڭ اتىن ءبىلدىرىپ قويمايدى، ەلدىڭ، جۇرتتىڭ اتاۋىنا، رۋ-تايپالار اتاۋىنا جالعاساتىنىن كورەمىز. مىسالى، اقجۋرت پەچەنەگتەرى (باجاناق) نەمەسە جۋراناق حاندىعى. قازماناق حاندىعى.  رۋ-تايپا اتتارىنا جالعانعان «ناق» جۇرناعى بار سوزدەرگە باجاناق (پەچەنەگ) تايپاسىنىڭ اتىن مىسال رەتىندە كورسەتە الامىز. «ناق» جۇرناقتى  رۋ-تايپا اتتارى تەك، كارچي جىلناماسىندا ەمەس، قازاق شەجىرەلەرىنەن دە كەزدەستىرە الامىز. مىسالى، ۇلى ءجۇز قرامىنداعى جالايىر تايپاسى سىرماناق، شۋماناق دەگەن ەكى بىرلەستىكتەن تۇرادى. [2, 40-41][2]   ال، ارعىن تايپاسىنىڭ سۇيىندىگىنەن تارايتىن شوماناقتى دا وسى «ناق» جۇرناقتى سوزدەر قاتارىنا جاتقىزا الامىز. بۇل تۋرالى قازاق اقىندارىنىڭ:

ماجىكپەن ءبىر تۋىسقان ەر شوماناق،

قويىپتى قۇلبولدىنى قۇداي قالاپ، - دەگەن ولەڭ جولدارى شوماناقتىڭ قازاق شەجىرەسىندە ورنى بولعاندىعىن كورسەتەدى. [3, 21-22][3] بۇل «ناق» جۇرناقتى رۋ-تايپا اتاۋلارىنىڭ تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ەكەندىگىنەن حابار بەرەدى.

ال، ەلدى مەكەن، قالا اتاۋلارىنا كەلەتىن بولساق، مۇندا دا ورتاقتىق بارلىعىن كورە الامىز. كارچي جىلناما دەرەكتەرىندە «ناق» جۇرناعى قالا اتىنا دا بايلانىستى قولدانىلاتىنىن كورۋىمىزگە بولادى. مىسالى، جىلنامادا پەچەنەگتەردىڭ «بازىناق» اتتى  قالاسى بارلىعى ايتىلادى[1, 31]. ول جەر قازىرگى كۇنى بالكاريادا بىزىناق دەپ ايتىلادى ەكەن [1, 31]. بۇدان باسقا  كاراچاي جەرىندە كارماق اتتى قورعانى بارلىعى جازىلعان [1, 21]. ال، ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى ۆان كولى جاعاسىنا ورنالاسقان ناحيچەۆان قالاسىنىڭ اتى دا وسى "ناق" جۇرناعىمەن بايلانىستى قۇرىلعان قالا اتى ەكەندىگىن كورەمىز. بۇل قالانىڭ اتى «ناقتان» باستالىپ تۇر. «ناقتان» كەيىن جالعاسىپ تۇرعان «چە» كىشىرەيتكىش جۇرناق ەكەنىن كورۋىمىزگە بولادى. ال، «ۆان» اتاۋى بولسا، «ۆان» كولىنىڭ اتى. ەندى وسى ناحيچەۆان قالاسىنىڭ اتاۋىن قازىرگى ءبىزدىڭ تىلىمىزگە اۋدارار بولساق، وندا «ۆان جاعاسىنداعى قالاشىق» بولىپ اۋدارىلار ەدى. دەمەك، ءتۇبىر سوزدەرگە جالعانعان «ناق» جۇرناعى قالا-قالاشىق دەگەن ماعىنالاردى بەرىپ تۇرعاندىعىن كورەمىز. دەمەك، قارناق اتاۋى دا قالاعا بەرىلگەن اتاۋ ەكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى.   ەگەردە وسى اتاۋلاردىڭ بارلىعىن سالىستىرا قارايتىن بولساق، وندا كەزىندە حازار مەملەكەتى قۇرامىندا بولعان تۇركىلەردىڭ تۇركىستان تۇركىلەرىمەن بايلانىستى بولعاندىعىن، شىعۋ تەگى بىرەكەندىگىن اڭعارتادى.

ەندىگى كەزەكتە تۇركىلەردىڭ كاۆكاز بەن شىعىس ەۆروپاعا، دون مەن دنەپر ارالىعىنا قاشان جانە قاي كەزەڭدەردە بارعاندىعى تۋرالى ماسەلەلەرگە توقتالۋىمىز كەرەك. ولاي دەيتىنىمىزدىڭ باستى سەبەبى مىنادا. قازىرگە دەيىن تۇركىلەردىڭ شىققان جەرى – موڭعول ءۇستىرتى، التاي. تۇركىلەر كاۆكاز، شىعىس ەۆروپا جەرى تۇگىل ورتا ازيا جەرىندە تۇركىلەر بولعان ەمەس، بۇل جەرلەردى يران تىلدەس حالىقتار مەكەندەگەن دەگەن تۇجىرىم قالىپتاسىپ، ءبىزدى مويىنداتىپ قويعان. وكىنىشكە وراي، بىزدەگى تاريح عىلىمى وسى تۇجىرىمدى تولىعىمەن مويىندايدى جانە قازاق حالقى اۆتوحتوندى حالىق ەمەس، وزگەلەردىڭ جەرىندە ءومىر سۇرۋدە دەگەن تۇسىنىكتە. شىندىعىندا سولاي ما؟ الدە ەۆروتسەنتريستىك تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان وسى تۇجىرىمدى جوققا شىعاراتىن تاريحي دەرەكتەر بار ما؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ – قازىرگى وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ەگەردە وسى سۇراقتارعا بۇگىنگى كۇنى جاۋاپ بەرىلمەسە، ەرتەڭگى كۇنى كەش بولۋ ىقتيمالدىعى، ءوز جەرىڭدى، ءوز وتانىڭدى مەنىكى دەپ ايتا الماي قالۋ مۇكىندىگى بار. ولاي دەيتىنىمىز – پالەستينا جەرىن ەكى مىڭ جىلدان كەيىن كەلىپ، ەۆرەيلەردىڭ ارابتاردان تارتىپ الۋى – ونداي ىقتيمالدىقتىڭ بارلىعىن جوققا شىعارمايدى. وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن «كارچا جىلناماسىنداعى» دەرەكتەرگە قايتا ورالايىق. جىلنامانىڭ اۋدارىلعان بۇل بولىگىندە ونداي دەرەكتەر بار. ولار سىزبا تۇرىندە بەرىلگەندىكتەن ولاردى مىسال رەتىندە كورسەتۋ قيىندىعى بار. ەسەسىنە، وسى جىلاناماداعى وقيعالارعا بەرىلگەن تۇسىنىكتەمەدە بۇل ماسەلە تەرەڭىرەك قوزعالعان. وندا بىلاي دەلىنەدى: «ۆ پەرۆوي گلاۆە لەتوپيسي سووبششاەتسيا، چتو ۆ وچەن درەۆنيە ۆرەمەنا سترانا پراتيۋركوۆ سوستويالا يز سەمي كنياجەستۆ، كوتورىە ۆ سۆويۋ وچەرەد دەليليس نا ۆوستوچنىە ي زاپادنىە. ... سترانا پودرەزدەليالاس نا زاپادنىح ي ۆوستوچنىح تيۋركوۆ. ودناكو ەتو نە تە تيۋركي ۆەليكوگو كاعاناتا، و كوتورىح پيسالي گۋميلەۆ ي درۋگيە يستوريكي (VI-Iح ۆۆ.). رەچ يدەت و سوبىتياح، پرويسحودياششيح ەششە دو ناشەي ەرى. نەكوتورىە پلەمەنا، ۋكازاننىە ۆ لەتوپيسي، ۆووبششە نە يزۆەستنى ۆ يستوري. ... پلەمەنا يمەنۋيۋتسيا پو نازۆانيۋ رەك گرۋزي. تيۋركسكيە پلەمەنا ۋپومينايۋتسيا تام ەششە ۆو ۆرەمەنا الەكساەدرا ماكەدونسكوگو.» [1, 33-34]. ەندى وسى دەرەكتەرگە تالداۋ جاسايتىن بولساق، وندا مىناعان كوزىمىز جەتەدى. كاۆكاز بەن شىعىس ەۆروپا جەرىندە تۇركىلەر ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى VI-عاسىردا ءومىر سۇرگەن بولسا، وندا تۇركىلەردىڭ اتا جۇرتى موڭعول ءۇستىرتى مەن التاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. كەرىسىنشە، تۇركىلەر شىعىس ەۆروپادا دا، موڭعول ءۇستىرتى مەن التايدا دا ءبىر مەزگىلدە قاتار ءومىر سۇرگەن دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. كاۆكاز جەرىندە تۇركىلەردىڭ كونە داۋىردەن بەرى ءومىر سۇرەتىنىن وزگە جازبا دەرەكتەر دە دالەلدەيدى. «كارچا جىلناماسىن» جارىققا شىعارعان الان گالاش مىناداي دەرەكتەردى كەلتىرەدى: «ۆ لەتوپيسي لەونتيا مروۆەلي «جيزن كارتيسكيح تسارەي» گوۆوريتسيا: «ي ۆيديا ەتيح ناسەلنيكوۆ ۆوكرۋگ رەكي كۋرى، جەستوكيە يازىچەسكيە پلەمەنا، كاكوۆىح مى نازىۆاەم بۋنتۋركامي ي كيپچاكامي...». ۆ كوممەنتارياح ك لەتوپيسي  پيشەتسيا: «بۋنتۋركي – تاك ي درەۆنە گرۋزينسكيح يستوچنيكاح يمەنۋيۋتسيا درەۆنەيشيە  جيتەلي كارتلي». «بۋن» پو-پەرسيدسكي وزناچاەت كورەننوي». زناچيت، تيۋركي جيلي تام ەششە دو ۆتورجەنيا ماكەدونسكوگو» [1, 34]. بۇل دەرەكتەر تۇركىلەردىڭ  كاۆكاز بەن شىعىس ەۆروپا دالالارىندا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى زامانداردان كوپ بۇرىن بولعاندىعىن دالەلدەيدى. دەمەك، بۇل تۇركىلەردىڭ كونە زاماننان بەرى ەۆرازيا كەڭىستىگىن مەكەندەگەن نەگىزگى حالىق بولعاندىعىن دالەلدەيدى. سوندا تۇركىلەردىڭ نەگىزگى شىققان اتا جۇرتى قايدا؟ - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ەندىگى كەزەكتە سول سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك.

«كارچا» جىلناماسىنداعى دەرەكتەر تۇركىستان مەن شىعىس ەۆروپاعا تارالعان كونە تۇركى تايپالارى اراسىندا بايلانىستىڭ بارلىعىن «ناق» جۇرناقتى جەر مەن رۋ، تايپا، مەملەكەت اتاۋلارى كورسەتتى. بۇل جۇرناقتاردان باسقا دا ساباقتاستىقتىڭ بارلىعىن ءتىل، ءدىن سياقتى فاكتورلاردى سالىستىرا وتىرىپ تا تابۋعا بولادى. ءبىز ونى سول سولتۇستىك كاۆكاز بەن دۋناي وزەنىنە دەيىن تارالىپ جاتقان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن ءدىني تانىم نەگىزدەرىن تالداي وتىرىپ كوز جەركىزە الامىز. مىسالى، كاراچاي-مالقار حالقىنىڭ  ءتاڭىر دىنىندە بولعاندىعىن ولاردىڭ ءدىني سەنىمىندەگى تاڭىرگە قاتىستى ەلەمەنتتەردەن كورۋىمىزگە بولادى. سوندا ءتاڭىر ءدىنى قاي ءدىن، نەگىزگى ورتالىعى قايدا؟-دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ول سۇراققا ءبىز «وعىز-ناما» داستانىن تالعاندا تولىق جاۋاپ بەرە الامىز. ەندى سول دەرەكتەرگە كەزەك بەرەيىك.

راشيد اد-دين «جىلناماسىندا» وعىز قاعان تۋرالى مىناداي دەرەكتەر بار: «ابۋلدجا حاننىڭ ديب-باكۋي دەگەن ۇلى بولدى. ول ءوز اكەسىنەن كۇشىمەن دە، قۇدىرەتىمەن دە، بيلىگىمەن دە جوعارى دارەجەگە قول جەتكىزدى. ونىڭ ءتورت ۇلى بولدى: قارا حان، ور حان، كوز حان، گۋر حان. بۇل حالىقتىڭ بارلىعى ءدىنسىز بولاتىن. قارا حان اكەسىنىڭ تاعىنا يە بولدى... ونىڭ ءبىر ۇلى دۇنيەگە كەلدى. ول ءۇش كۇنگە دەيىن اناسىنىڭ ەمشەگىن ەمبەدى. وسى سەبەپتەن اناسى جىلاپ، عيبادات جاسادى. اناسىنىڭ تۇسىنە ۇلى كەلىپ، «ەگەر سەن ءبىر شىن جاراتۋشىعا مويىنۇسىناتىن بولساڭ، مەن سەنىڭ ءسۇتىڭدى ەمەمىن» - دەپ ايان بەرەدى. اناسى قاراحاننان دا، حالىقتان دا جاسىرىپ، ءبىر جاراتۋشىعا مويىنۇسىنادى... وسىلاي وعىزدىڭ دۇنيگە كەلۋمەن شىنايى حاق ءدىن دە دۇنيەگە كەلەدى.

وعىز ەرجەتكەن سوڭ قارا حان ءىنىسى كوز حاننىڭ قىزىن ايتتىرىپ، قۇدا تۇسەدى. وعىز قىزعا ءبىر جاراتۋشىعا مويىنۇسىناسىن دەپ شارت قويدى. قىز قابىل ەتپەدى. بىراق ۇيلەندى. بالاسىنىڭ ايەلىن ۇناتپايتىنىن كورگەن قارا حان گۋر حاننىڭ قىزىن ايتتىرىپ، الىپ بەردى. وعىز ول قىزعا دا وسىنداي شارت قويدى. ول دا قابىل ەتپەدى. ۇلىنىڭ بۇعان دا كوڭلى تولماعانىن كورگەن قارا حان ەندى ور حاننىڭ قىزىن ايتتىردى. وعىز حان ول قىزبەن ۇيلەنبەي تۇرىپ، كەزدەسىپ، ءمان-جايدى تۇسىندىرەدى. قىز وعىزدىڭ تالاپتارىن تولىق قابىل ەتىپ، مويىنۇسىنادى. وعىز بۇل ايەلىنە زور ءىلتيپات كورسەتىپ، قۇرمەتتەيدى. بىردە وعىز سەرىكتەرىمەن اڭعا شىعىپ كەتكەندە، قارا حان ۇيىندە ساۋىق كەشىن وتكىزىپ، وعان كەلىندەرىن دە شاقىرادى. ءسويتىپ، كەلىندەرىنەن جاعدايلارىن سۇراپ، ۇلكەن كەلىندەرىنە «سەن ەكەۋىڭ كىشى كەلىنگە قاراعاندا سۇلۋسىڭدار. بىراق سەندەرگە ۇلىمنىڭ ەشقانداي ءىلتيپاتى جوق. ونىڭ ەسەسىنە كىشى كەلىن رەڭسىز بولسا دا، ونى وزىنە جاقىن تارتادى، قۇرمەتتەيدى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ – دەگەن سۇراق قويادى. سوندا كەلىندەرى وزدەرىنە وعىزدىڭ قويعان تالابىن، وزدەرىنىڭ ول تالاپتى قابىل ەتپەگەنىن، كىشى كەلىننىڭ وعىزبەن ءبىر ەكەنىن ايتادى. مۇنى ەسىتكەن قارا حان اعايىن-تۋىستارىن شاقىرىپ، كەڭەس قۇرادى. وعىزدىڭ وزگە ءدىندى قابىلداعانىن، ونى بۇگىن توقتاتپاسا، ەرتەڭ ەلدى بۇلدىرەدى. سول ءۇشىن ونى ونى ءولتىرۋ كەرەك دەگەن شەشىمىن ايتادى. بۇل حاباردى ەسىتكەن كىشى ايەلى وعىزعا استىرتىن كىسى جىبەرىپ، اكەسىنىڭ شەشىمىن حابارلايدى. وعىز قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن سوعىسقا دايىندالادى. بۇل سوعىس جەتپىس ءۇش جىلعا سوزىلىپ، سوڭىندا وعىز حان جەڭىپ شىعادى»[4,81-82]. بۇل جەردە تۇسىنىكسىز ءبىر ماسەلە بار. قاراحان ابۋلدجا حاننىڭ تىكەلەي نەمەرەسى مە، الدە ودان كوپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى مەن دەگەن سۇراق. شىندىعىندا قارا حان ابۋلدجا حاننىڭ تىكەلەي ۇراپعى ەمەس ەكەن. ول تۋرالى وعىز قاعان تۋرالى باسقا اڭىزداردا ابۋلدجا حاننان وعىز قاعانعا دەيىن قانشاما ۇرپاق وتكەندىگىن كورۋگە بولادى. مىسالى، «وعىز قاعان» اڭىزىنىڭ ماردانبايۇلى ەسقالي قوڭىراتي نۇسقاسىندا وعىزدىڭ اكەسى قاراحان يافەستىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى. بۇل حانداردىڭ بارلىعى ماجۋسيلىك ءدىنىن ۇستانعانى تۋرالى ايتىلادى[5, 276]. بۇل وعىز قاعاننىڭ يافەستەن تاراعان حالىقتاردى ءبىر تاڭىرگە مويىنۇسىنۋعا شاقىرىپ، حالىقتى ءيلاھي دىنگە بەت بۇرعىزعان كيەلى تۇلعا بولعاندىعىنان حابار بەرەدى. باسقاشا ايتقاندا، وعىز قاعاندى تۇركى دالاسىنان شىققان پايعامبار دەپ تانۋعا بولادى. راشيد اد-دين شىڭعىس حاننىڭ دا وسى وعىز قاعاننان كەلە جاتقان ءتاڭىر دىنىنە مويىنۇسىنعانىن جازادى[4, 83]. ولاي بولسا، بۇل تۇركىلەردىڭ ۇزاق عاسىرلار بويىنا وعىزدان قالعان ءتاڭىر دىنىنە مويىنۇسىنىپ، سول دىندە بولعاندىعىن كورسەتەدى.

سونىمەن بىرگە، وعىز قاعان العاش رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى توپتاستىرىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىن العاش قالىپتاستىرعان تۇلعا. بۇل وعىز قاعاننىڭ تۇركى تاريحىنداعى ورنى قانشالىقتى ماڭىزدى بوعاندىعىن كورسەتەدى.

قازىر ءبىز وعىز قاعاننىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىن ءدال ايتا المايمىز. الايدا، تۇركى تاريحىنداعى تۇلعالاردىڭ ءومىر سۇرگەن داۋىرلەرىنە قاراپ، وعىز قاعاننىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىن شامالاپ انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى، الپامىس باتىردىڭ تاريحتا ءومىر سۇرگەن كەزەڭى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى XIII-ءشى عاسىر دەگەن بولجام بار. ال، يراندىقتار افراسياب اتاپ كەتكەن الىپ ەرتوڭعا ب.د.د. VIII- VIII عع. ءومىر سۇرگەن. ولاي بولسا، وعىز قاعاننىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى Xح عاسىر شاماسى بولۋى مۇمكىن. بىراق قازىر تاريحشىلار ايتىپ جۇرگەندەي مودە قاعاننىڭ وعىز قاعان ەمەستىگى ايقىن.

وعىز قاعان تۋرالى اڭىزدارعا ارنايى توقتالىپ، تالداۋداعى ماقساتىمىز، تۇركى حالىقتارىنىڭ باتىسقا دا، شىعىسقا دا تارالۋى وعىز قاعاننان باستاۋ الاتىنىن جانە ولاردىڭ نەگىزگى تارالعان ورتالىعى سىر بويى بولعاندىعىن كورسەتۋ. بۇل اڭىزدار استارىندا تاريحي شىندىق جاتقاندىعىن قازىرگى بىزگە دەيىن جەتكەن تۇركى حالىقتارى قۇرامىنداعى رۋ، تايپالاردىڭ العاشقى توپتاسۋ كەزەڭى وسى وعىز قاعان اتىمەن بايلانىستى بولعاندىعىنان كورەمىز. ونىڭ ۇستىنە وعىز قاعاننىڭ ءۇش ۇلىنىڭ شىعىسقا كەتۋى، ءۇش ۇلىنىڭ باتىسقا كەتۋى دە قۇر اڭىز ەمەس، نەگىزى بار وقيعا. وعىز قاعان ۇلدارى وزدەرى عانا كەتپەي، وزدەرىمەن بىرگە سىردىڭ كونە اتىن وزدەرىمەن بىرگە الا كەتتى. ونى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جەتكەن «كانحا» اتاۋىنىڭ تۇركىلەر تاراعان ۇلان-عايىر ايماقتىڭ بارلىعىنان كەزدەسۋى، بۇل حالىقتاردىڭ ءتۇپ قازىعىنىڭ قايدا ەكەندىگىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى،  قاڭلى، قوڭىرات، كەنگەرەس، كەنەگەس، التىن قاڭلى، قاڭلى ەلى، قانعا بابا، كانگ-دەز سياقتى رۋ، تايپا اتتارى مەن جەر اتاۋلارىنىڭ حينگان تاۋلارىنان قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋلارىنا دەيىنگى ارالىقتى تولىق الىپ جاتىر. بۇل اتاۋلاردىڭ بارلىعىنىڭ  «كانگ» دەگەن ءبىر تۇبىرگە بايلانىستى ەكەندىگىن كورە الامىز. بۇل ولاردىڭ ءبىر كەزدەرى ءبىر نەگىزدەن تاراعانىن كورسەتەدى. بۇل اتاۋلاردىڭ ىشىندەگى قاڭلى، قوڭىرات، كەنگەرەس، كەنەگەس سياقتى اتاۋلار رۋ، تايپالارعا تيەسىلى. قاڭلىلار قازاق، وزبەك، قاراقالپاق، نوعاي، باشقۇرت حالىقتارى قۇرامىندا بار. قوڭىراتتار قازاق، وزبەك، نوعاي، قاراقالپاق ت.ب. حالىقتار قۇرامىندا بار. ال كەنگەرەس  ياقۇت حالقى قۇرامىنداعى تايپانىڭ اتى. كەنەگەس وزبەك، قاراقالپاق ت.ب. تۇركىلەر اراسىندا كەزدەسەدى. بۇل حالىقتاردىڭ تارالۋ گەوگرافياسىنا نازار سالار بولساق، وندا بۇل رۋ، تايپالاردىڭ قانشالىقتى ۇلكەن تەرريتوريانى الىپ جاتقانىن جانە ولاردىڭ بارلىعى ءبىر نەگىزدەن وربىگەنىن كورەمىز.

«التىن قاڭلى»، «قاڭلى ەلى»، قانعا بابا، قاندوز دەگەن اتاۋلاردى الار بولساق، بۇلاردىڭ بارلىعى جەر اتاۋلارىنا قاتىستى ەكەندىگىن بايقايمىز. «التىن قاڭلى» قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى مانجۋريا ايماعىنداعى حينگان تاۋىنداعى اسۋدىڭ اتى. «قاڭلى ەلى» دەگەن جازۋ ماڭعىستاۋ جەرىندەگى  «ەرسارىنىڭ قايراعى» اتتى تاسباعاندا كونە تۇركى الىپبيىمەن جازىلعان جازۋ. «قانعا بابا» - ماڭعىستاۋدا، كاسپي تەڭىزى جاعاسىنداعى اۋليەلى جەر اتى. «قاندوز» سىر بويىنداعى جەر اتاۋى. بۇل قاندوز اتاۋى اۆەستاداعى سياۆۋش سالدىرعان «كانگ-دەز» قالاسىمەن بايلانىستى ەكەندىگىنە كۇمان جوق. بۇل اتاۋلار اراسىنداعى دا ورتاق نەگىز «كانح» دەگەن ءتۇبىر ەكەندىگىن كورەمىز. ولاي بولسا، تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتۇپ نەگىزى سىر بويى دەگەن تۇجىرىمنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن كورسەتەدى. جانە وسى تاريحي ۇدەرىستەر باسىندا وعىز قاعان تۇرعاندىعىنا دا كۇمان تۋماسا كەرەك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. الان گالاش. لەتوپيس كارچي. –نالچيك: «پوليگرافيا»، 2005. س. 3
2. سادىبەكوۆ ز. قازاق شەجىرەسى. –تاشكەنت: «ۋزبەكيستون»، 1994. 40-41 بب.
3. الپىسبەس م. شەجىرە اتا-تەك جانە رۋلىق وداقتار ماسەلەسى تۋراسىندا//قازاق شەجىرەلەرى جانە ۇلتتىق تانىم ماسەلەلەرى. –الماتى: ورت.عىلىمي كىتاپحانا. عىلىمي-پراكتيكالىق كونف. ماتەريالدارى، الماتى، 08 جەلتوقسان، 2004. 2005. -10-25 بب. 21-22 بب.
4. راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.ءى. كن.1. –موسكۆا-لەنينگراد: يزد. ان سسسر، 1952.
5. قوڭىراتباەۆ ءا. قازاق ەپوسى جانە تۇركولوگيا. –الماتى: «عىلىم»، 1987.

[1] سوندا،  9 ب.

[2] سادىبەكوۆ ز. قازاق شەجىرەسى. –تاشكەنت: «ۋزبەكيستون»، 1994. 40-41 بب.

[3] الپىسبەس م. شەجىرە اتا-تەك جانە رۋلىق وداقتار ماسەلەسى تۋراسىندا//قازاق شەجىرەلەرى جانە ۇلتتىق تانىم ماسەلەلەرى. –الماتى: ورت.عىلىمي كىتاپحانا. عىلىمي-پراكتيكالىق كونف. ماتەريالدارى، الماتى، 08 جەلتوقسان، 2004.  2005. -10-25 بب. 21-22 بب.

زىكىريا جانداربەك، ت.ع.ك.، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حقتۋ-ءى، «ياساۋي» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz