ءومىر ديالەكتيكاسى دەگەن سول، بەينەبىر اق پەن قارا جولاقتار الما-كەزەك اۋىسىپ تۇرادى. اباي اتامىز «قارى قالىڭ قاتتى قىستىڭ ارتىنان كوگى مول جاقسى جاز كەلمەۋشى مە ەدى» دەگەنىندەي، اللا تاعالا بىردە پەندەلەرىنىڭ كەسىرىن كورسەتىپ قويسا،  بىردە ساعان شۋاقتى كۇندەر سىيلاپ، جاقسىنىڭ شاراپاتىن تيگىزەدى. ءسويتىپ، راببىمىز «مەيىرىمدى، يگى جاندار تەك كونە تاريح قويناۋىندا قالدى دەمە، ءدال وسى شاقتا دا اسىلدىڭ سىنىعىنداي ناعىز مۇسىلماندار وسى ءبىر سۇپ-سۇر، «كۇناھار» دەپ جۇرگەن قوعام ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتۋى مۇمكىن» دەگەن سياقتى ءفالساپانى بىزگە يشارامەن ۇيرەتىپ قويعانداي...

حالقىمىزدا «جاقسىنىڭ جاقسىسىن ايت نۇرى تاسىسىن» دەگەن ءسوز بار. سول سياقتى دانا بيلەر وسيەتىندە  «اقتى اق دەپ باعالا، قارانى قارا دەپ قارالا» دەيدى. ءبارى نيەتكە بايلانىستى. ەگەر ءسوزىڭنىڭ تۇپكى، شىنايى ماقساتى – وسىدان ۇلتقا عيبرات، ۇرپاققا تاعىلىم تۋىنداسىن، جاقسىلاردىڭ نۇرى تاسىسىن،  ابىرويى ارتا ءتۇسسىن دەگەن نيەتتەن بولسا، ول، ارينە،شاريعاتقا قايشى ەمەس.

بيىلعى، 2018 جىلى، تامىز ايىندا مۇسىلمان الەمىنىڭ قاسيەتتى ورتالىقتارى مەككە-مەدينەگە ۇلكەن قاجىلىققا ءۇش مىڭعا جۋىق قازاقستاندىق مۇسىلمان اتتانسا، سولاردىڭ ىشىندە بەسىنشى پارىزدى وتەۋ باقىتى ماعان دا ءناسىپ بولىپتى.  وسى جەردە يسلامنىڭ دەموكراتيالىق مازمۇنىنا بىردەن ءبىر دالەل كەلتىرە كەتسەك بولادى. ول – ءدىني پارىزداردىڭ بارلىعى  ەرگە دە، ايەلگە دە بىردەي ورتاق جۇكتەلگەنىندە.

قاجىلىققا بارۋىما تىكەلەي سەبەپشى بولىپ، رۋحاني كەڭەس بەرىپ، ۇسىنىس جاساپ، قارجىلاندىرۋ جولىن قاراستىرعان قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، قر باس ءمۇفتيى، حازىرەت سەرىكباي-قاجى ساتىبالدىۇلى وراز ەدى. البەتتە، ارقاشان الدىمەن جۇرەگىڭدە نيەت تۋادى، سوعان قاراي اللا تاعالانىڭ «بول!» دەگەن ۇكىمى شىعادى. دىنىمىزدە قاجىلار تۋرالى «اللانىڭ قوناقتارى»، «اللا ءوزى قاسيەتتى مەككەگە شاقىردى» دەپ ايتاتىنى تەگىن ەمەس. دەسەك تە، ادامنىڭ دا ءرولى زور. قۇداي پەندەلەرگە قالاۋ مەن تاڭداۋ ەركىندىگىن بەرگەن. مەنىڭ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-داعى كوپ جىلعى پەداگوگيكالىق ەڭبەگىم، اسىرەسە قازاق جەرىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى تاقىرىبىندا جازىلعان عىلىمي مونوگرافيالارىم قمدب تاراپىنان ەلەنىپ، ەسكەرىلسە كەرەك.

ناتيجەسىندە ءمۇفتياتتىڭ شەشىمىمەن بىرنەشە زيالى تۇلعالارعا (مۇعالىم، دارىگەرلەر) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى ەلشىلىگىنىڭ بىرلەسە ۇيىمداستىرۋىمەن «جوعارى مارتەبەلى شەيح زايد بين سۇلتان ءال ناحاياننىڭ رۋحىنا ارنالعان  قايىرىمدىلىق  قاجىلىق جوباسى» اياسىندا قۇرىلعان حاجج-ميسسيا قۇرامىندا 14-30 تامىز ارالىعىندا مەككە-مەدينەگە قاجىلىققا بارىپ مۇمكىندىگى بۇيىردى.

ارينە، وسىنداي تاماشا ءحاديا جاساپ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىن  قۇرمەتتەپ، دەمەۋ كورسەتكەن دىنباسىمىزعا، ونىڭ جاڭا كومانداسىنا، سول سياقتى سپونسورلارعا «اللا تاعالا رازى بولسىن» دەگەننەن باسقا ايتارىمىز جوق. جالپى، 2017 ج. جەلتوقسان ايىندا ەلگە جاڭا ءمۇفتي سايلانعالى بەرى ءدىني باسقارمانىڭ، مەشىتتەرىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە جاڭعىرۋ بەلگىلەرى بايقالدى: ايتالىق، بۇرىن جەتىسپەي جاتاتىن دەموكراتيالىق، ادىلەتتىلىك رۋحى، كادر ماسەلەسىندە ترايباليزمگە جول بەرمەۋ، ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىن عىلىمي نەگىزدەۋ، ت.ب.

ۇشاق الماتىدان تىكەلەي دجيددا اۋەجايىنا التى ساعاتتا بارىپ قوندى. قايتقاندا «مەدينا-الماتى» رەيسىمەن ەش قيىندىقسىز ورالدىق. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قاجىلاردىڭ ماشاقاتى بۇدان كوبىرەك بولىپتى، سەبەبى ىستامبۋل ارقىلى، ت.ب. ترانزيتتىك جولمەن باراتىن ەدى. ەندى توتە جول اشىلعانى ءۇشىن دە اللاعا شۇكىر. «Tawaf travel» تۋريستىك كومپانياسىنىڭ قاجىلىقتى ۇيىمداستىرۋ دەڭگەيىنە، قىزمەتىنە ريزا بولدىق، ءبارى دە جوعارى دەڭگەيدە ويلاستىرىلعان;  قىزمەتتەرى زامان تالاپتارىنا ساي، قوناق ۇيلەرى جايلى، ت.س.س.

ساۋديا مەملەكەتىنىڭ قاجىلىق ماۋسىمى كەزىندە زاماناۋي جەتىستىكتەردى مولىنان پايدالانىپ، ۇدايى جاڭالىقتاردى ىسكە قوسىپ جاتۋىنا قاراماستان، الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن بىرنەشە ميلليون قاجىلار مەككە سياقتى مەگاپوليسقا ءبىر مەزگىلدە جينالىپ، ءيىن تىرەسكەن كەزدە ادام مەن كولىكتىڭ ءجۇرىپ قوزعالۋى كۇرت قيىنداپ، ءتىپتى تىنىسالۋدىڭ ءوزى اۋىرلايدى دەسەك ارتىق ايتقانىمىز ەمەس.

وسىنداي، عىلىمي تىلمەن ايتقاندا،  وبەكتيۆتىك قولايسىزدىق جاعدايىندا (اپتاپ ىستىق ءوز الدىنا),  «تاۋاف ترەۆەل» فيرماسىنىڭ ديرەكتورى، سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ بىرنەشە قاجىلىق كومپانيالارىن جۇمىلدىرىپ،  ۇيلەستىرۋشىلىك قىزمەت جاساپ جۇرگەن ايدار ميحايلوۆيچ سالقىنباەۆ باۋىرىمىزدىڭ ۇيىمداستىرۋ قابىلەتىنە، كاسىبيلىگىنە، قانداي دا بولسىن، ءتىپتى فورس-ماجورلىق جاعدايلاردا تەز شەشىم تاۋىپ، يكەمدىلىك پەن موبيلدىلىك، ىسكەرلىك ۇلگىسىن كورسەتە الاتىنىنا  تانتى بولدىق ء(وزى رەسەيدىڭ تۋماسى ەكەن، بىراق جايدارى، قازاقى مىنەزدى جىگىت). سول سياقتى گيد-يمامدار بۇكىل ءبىلىمىن، قابىلەتتەرىن جۇمىلدىرىپ، وتانداستارىنىڭ قاسيەتتى ساپارىن جەڭىلدەتۋگە بار كۇشىن سالىپ جاتتى.

ءبارى دە وڭاي ەمەس: ۇشاققا وتىرعىزۋ، اۆتوبۋستاردى جالداۋ، ارالارىندا اجەلەر مەن اقساقالدار دا ۇشىراساتىن قاجىلاردى توپ-توپقا ءبولىپ، قۇلشىلىق ورىندارىنا ەرتىپ ءجۇرۋ، عيباداتتاردى  وتەۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ۇيرەتىپ، ينسترۋكتسيالار بەرىپ وتىرۋ، رۋحاني تۇرعىدان شىڭداۋ، ادامداردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، قوناق ۇيلەرگە اپارىپ جايعاستىرۋ، تاماقتاندىرۋ، ت.ب. ويلاپ قاراساڭىز، رەت-رەتىمەن بولىپ وتىراتىن وسى ماڭىزدى ءىس-شارالاردىڭ ارتىندا شىن مانىندە قىرۋار جۇمىس، كوپ جىلدىق تاجىريبە، ىسكەرلىك كەلىسسوزدەر، قانشاما قۇجاتتار، ۇگىت-ناسيحات، جارناما، ت.ب. تۇر.

اراب، تۇرىك تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرىپ الىپ، شەت ەلدە ءجۇرىپ ىسىلعان، ەندى اپكە، اعالارى مەن اجە-اتالارىنا قاجىلىقتا قىزمەت جاساپ زىرىلداپ جۇرگەن قازاقتىڭ ءدىندار جىگىتتەرىن كورگەندە قۋاناسىڭ، «ءتاۋبا، امان بولىڭدار!» دەگەن تىلەك ايتاسىڭ. سوسىن ماعان ۇناعان ءبىر ءجايت: مەككەدە قاجىلىقتى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا ءبىزدىڭ ادامدار تۇرىكمەن، وزبەك، تۇرىك اعايىندارمەن، سولاردىڭ ۇيىمدارىمەن جاقىن ءجۇرىپ، كەڭەسىپ، ىنتىماعى جاراسىپ كەتەدى ەكەن. قوناق ۇيلەرى دە جاقىن ورنالاسقان، اسحانادا وزبەك اسپازدارى جۇمىس ىستەدى، ت.ب.  قان تارتادى عوي، سوسىن مەنتاليتەتىمىز، ءداستۇرىمىز ورتاق، الىس جەردە شىنىمەن  «وزبەك – ءوز اعام» ەكەنىن مويىندايسىڭ. ناعىز «تۇركى دۇنيە بىرلىگى» دەگەن وسىنداي بەرەكە-بىرلىكتەن كورىنەدى ەمەس پە؟

ءسويتىپ، 2018 جىلى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوك بايراعى قاسيەتتى مەككەدە تاعى ءبىر رەت جەلبىرەدى.  تىپتى «Qazaqstan» دەپ جازىلعان كيىم فورمالارىمەن دە قاجىلارىمىز دۇنيەجۇزىلىك يسلام قاۋىمداستىعىنىڭ تەڭقۇقىلى مۇشەسى، مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س) ۇمبەتىنە جاتاتىن دەربەس قازاقستان دەگەن ەل، قاۋىم بار ەكەنىن الەم مۇسىلماندارىنا جارنامالاپ جۇرگەندەي بولدى.

پايعامباردىڭ (س.ع.س.) كىندىك قانى تامعان جەردى، قاسيەتتى قۇران تۇسكەن، يسلام العاش ناسيحاتتالعان رۋحاني وركەنيەت ورتالىعىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، تاڭ-تاماشا بولدىق، رۋحاني قۋاتتاندىق.   ءزام-ءزام سۋىن ءىشىپ، جادىرادىق. «نۇر تاۋى» دەپ اتالاتىن مەككەدەگى تاۋدى، ونداعى پايعامبارعا العاشقى ۋاحي كەلگەن حيرا ۇڭگىرىن تاماشالۋعا ەكسكۋرسيا بولدى.  الەمدەگى ەڭ ۇلكەن، توعىز مۇنارالى اتاقتى «ءال-حارام» مەشىتىندە 3 ميلليونعا جۋىق  (!) كوپۇلتتى جاماعاتپەن بىرگە جۇما نامازعا قاتىسۋدىڭ ءوزى، ارينە، – ءبىر عانيبەت، كەرەمەت ساۋاپ الۋ مۇمكىندىگى.

ەستەن كەتپەس ەكى اپتالىق ۋاقىتتى ۇزدىكسىز عيبادات-قۇلشىلىق، نامازبەن وتكىزدىك، يمامداردىڭ اسەرلى ۋاعىزدارىن تىڭدادىق. سونىمەن بىرگە، پايعامبار مەن ساحابالار، كەشەگى اتا-بابالارىمىز كورگەن قيىندىقتارىمەن ەش سالىستىرۋعا كەلمەيتىن بولسا دا،  وزىمىزشە ءبىراز شارشاپ شالدىعىپ، قينالىپ تا كوردىك ء(ۇي جاقتاعى كومفورت جوق، جاياۋ جۇرىستەردەن اياققا اۋىرتپالىق تۇسەدى ەكەن، قۇرعاق تروپيكالىق كليماتتىڭ نە ەكەنىن ەت پەن تەرىڭمەن ناقتى سەزىنەسىڭ، ت.س.س). بىراق ول – زاڭدىلىق، ونسىز «رۋحاني تازارۋ»، «كۇنادان ارىلۋ» بولمايتىنى ءسوزسىز.

قاسيەتتى قاعبانى اينالعاندا، ارافات تاۋى جازىعىندا تىك تۇرىپ دۇعا-تىلەگەن ساتتەردە بىزدەر، ارينە، تەك قارا باسىمىز ەمەس، حالقىمىزدىڭ، قازاق ەلىمىزدىڭ اماندىعى مەن ابىرويىن، جارقىن بولاشاعىن تىلەدىك. ماسەلەن، «اللا تاعالا، تۋعان حالقىما  يمان بايلىعىن بەر، دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا قىلما!» دەگەن سياقتى استارلى دۇعا-تىلەك. سول سياقتى ءوز باسىم ءدىني كىتاپتاردا مۇسىلماندارعا ۇسىنىلاتىن «ءلا ءيللاھا ءيللا ءانتا سۇبحاناكا، ينني كۋنتۋ مين ءاز-زاليمين!» دەگەن ءجۇنىس (ع.س.) پايعامباردىڭ ايگىلى دۇعاسىن ءوز باسىم، اۋلەت، تۇتاس قازاق ۇلتى اتىنان دا كوپ قايتالاپ، جۇرەگىممەن بەكىتتىم. بۇل ءوزى –  تاۋبەگە كەلۋ دۇعاسىنىڭ ۇلگىسى عوي، قىسقا دا نۇسقا، وتكىر، شىن ىقىلاسپەن ايتىلعان. وسى سياقتى دۇعالار ارقىلى پەندە كۇناھارلىعىن، ياعني اللاعا قارسى بولعان ىستەرىن سانالى تۇردە مويىنداپ، «شىنىندا دا  مەن زالىمداردان بولدىم!» دەگەنگە شەيىن ءوزىنىڭ «مەنىن» تومەندەتەدى.

ءبىز تۇرماق، اۋليە، حاكىم بولعان قوجا احمەت ياسساۋي بابامىز، حيكمەتتەردى وقىساق، ءوزىن جاراتۋشى الدىندا قالاي تومەن ۇستادى، ءوزىن كۇناھاردىڭ كۇناھارىمەن تەڭەپ، زارلاپ، جىلادى. ال حح عاسىرداعى قازاق قاۋىمىندا اتەيزم ساياساتى كەسىرىنەن نەبىر اۋىر كۇنالار تاراعانى بارشاعا ايان... مەنىڭ ويىمشا، بەينەلەپ سويلەسەك، قازاق حالقىنىڭ حح عاسىرداعى تاعدىرى – سول ەرتە زاماندا اللانىڭ كاھارى مەن سىناعىنا ءتۇسىپ، كەمە اپاتى كەزىندە الىپ ءبىر بالىق (كيت دەپ ەسەپتەلەدى) ىشىنە تاستالعان ءجۇنىس پايعامباردىڭ قيسساسىنا ۇقسايدى. اللا تاعالا ءجۇنىستىڭ دۇعاسىن قابىل ەتىپ، كەشىرىپ، ءوزىنىڭ شەكسىز قۇدىرەتىمەن ونى بالىقتىڭ ىشىنەن امان-ساۋ الىپ شىققان. ءبىز، بالكىم، 1991 جىلى «قىزىل كيتتىڭ» ىشىنەن امان-ەسەن شىقساق تا،  ءالى دە سۇيكىمدى مۇسىلمان قاۋىمىنا اينالا قويعان جوقپىز.  ەگەر كيتكە مەتافورالىق ماعىنا بەرسەك (ياعني «كيت» – وتارشىلدىق، ودان دا تەرەڭ قاراساق – دۇنيەقۇمارلىق پەن ماتەرياليزم تۇزاعى ت.س.س) ، ول پالەنىڭ ىشىنەن ءتىپتى ءوزى شىقتىق پا، جوق  الدە ساندالىپ،  قاراڭعى لابيرينتتەرىندە ءالى دە شىرمالىپ ءجۇرمىز بە؟ - دەپ تە ويلاپ قالاسىڭ كەيدە.

تاريحشى بولعاندىقتان وي-ساناڭ، مەنتالدىق جۇيەڭ وزگەشە قۇرىلعان. سوندىقتان ءبىر قىزىعى، مەككەدە جۇرگەندە، مينا شاتىرلارىندا تۇنەگەن كەزدەرى دە وتكەنىمىز، ۇلتىمىزدىڭ دراماعا تولى تاعدىرىنىڭ ەپيزودتارى ءجيى ەسكە تۇسە بەردى (شىنىمدى ايتسام، وسى سياقتى سەبەپتەردەن مەن كوپشىلىكتەن الىستاۋ جۇرۋگە تىرىستىم; ءوز پسيحولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىم ءۇشىن. ماسەلەن، «ءيا،ءيا» دەپ جىلى قاباق تانىتىپ، بىراق قاجى-اپالاردىڭ اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋ، ياعني كەشكى «تۋسوۆكالارىنا» قاتىسپاي...). سوندا مەنى كوبىنەسە «بۇگىن» مەن «كەشەنى» سالىستىرمالى تالداۋ، سول سياقتى تاريحي التەرناتيۆالار ماسەلەسى تولعاندىردى («اتتەگەن-اي، ءبىز باياعىدا بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى دەڭگەيىندە بولار ەدىك – ەگەر ماسكەۋ ءاليحان مەن مۇستافانى قۇرتپاسا...»، ت.س.س.).

نەمەسە تاياۋ شىعىس مۇسىلماندارىن، شەتىنەن زور دەنەلى بولىپ كەلەتىن ارابتاردى كورىپ وتىرىپ ەرىكسىز: «قازاقتىڭ قاسىرەتىنىڭ  مىڭنان ءبىرى دە وزگە  مۇسىلمان حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن ەمەس. پالەستينا دا، چەچنيا دا، سيريا دا، ەشكىم كورگەن جوق وندايدى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ اشارشىلىق-گەنوتسيد – ول اناۋ-مىناۋ، قۇرمامەن جارتىلاي اشىعۋ ەمەس – كىسى ەتىن جەۋگە دەيىن بارعان ۇلتتىق تراگەديا ەدى عوي; نەمەسە سەمەي اتوم پوليگونىنىڭ زارداپتارى، ت.ب. ال نەگە وسىلاي  بولدىق، نەگە، نەگە؟؟؟» دەگەن جاۋابى جوق مەتا-تاريحي، فيلوسوفيالىق سۇراقتار كەلە بەرەدى.

سوسىن البەتتە ەڭ الدىمەن قاجىعا بارعان اتا-بابالارىمىز جايلى تولعانىس. تاريحي تۇلعالار كوز الدىما ەلەستەگەندەي، سوندا «ياپىر-اي، قۇنانباي-قاجى، باسقا دا قازاق قاجىلارىمىز ءبىر كەزدە وسىلاي جۇرگەن ەكەن-اۋ، يحرام كيىپ الىپ... مۇمكىن، ولار ءدال وسى مينادا قاتتى قينالعان شىعار، ءبىر تامشى سۋعا زار بولىپ، جولدا ءولدى مە كەيبىرى...  مىناۋ شاتىرلار ول كەزدە بولعان جوق قوي، سوندا قايتتى ەكەن، قالاي شىدادى ەكەن، ءا؟» دەگەن سياقتى، ايتەۋىر، شىتىرمان ويلار. اقىرى،  «جارىقتىقتار، تەك جاندارىڭ جانناتتا بولسىن» دەپ قويامىن ىشىمنەن.

بىزدەگى قاجىلىق تاريحى XIX-XX ع. باس كەزىندەگى ماتەريالدار بويىنشا عانا بەلگىلى. ءبىرىنشى دۇنيەجىزىلىك سوعىس جىلدارىندا  حالىقتىڭ ماتەريالدىق جاعدايى كۇرت ناشارلاپ، وعان قوسا 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس بۇرق ەتىپ، ءدىني ومىرگە قاتتى نۇقسان كەلدى. اقىرى 20-شى جىلداردىڭ سوڭىندا كەڭەستىڭ زۇلمات ساياساتى ءدىندى تولىق تۇنشىقتىرىپ، قاجىلىق تۇگىلى، ناماز بەن ورازانى ۇمىتقىزدى، ەلدى قارا تۇنەك باستى. حالقىمىز ءۇشىن قاعبا، مەككە، مەدينە – ءبىر ساعىم سياقتى، ەندى ەشقاشان قول جەتكىزبەيتىن، ورىندالمايتىن ارمانعا اينالدى، ول تۋرالى سويلەۋدىڭ ءوزى ادامداردىڭ ومىرىنە قاۋىپ تونگىزدى.

شامامەن 70-80 جىلداي، ياعني كەڭەس داۋىرىندە قازاقستاننان ساۋد ارابيا جەرىنە  بىر ادامنىڭ تابانى تيمەي كەلدى (40-50-شى جىلداردان باستاپ كگب-نىڭ قاتاڭ باقىلاۋىمەن ورتالىق ازيا مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ بىرەن-ساران قىزمەتكەرلەرىن قاجىعا اپارعانىن ەسەپكە الماعاندا). اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان تاريحي ءسات – ول، ارينە،  حح ع. 90-شى جىلدارى بولدى.  «قول جەتتى، مىنە، اڭساعان كۇنگە...قۋانىشىمدى جاسىرا المادىم!»... ءيا، ەشكىم ويلاماعان عاجايىپ نارسەلەر بولىپ جاتتى، قۇدايدىڭ راحمەتى مەن قۇدىرەتىمەن. ءسويتىپ، ءتىپتى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ اپپاق يحرامعا ورانىپ، قاسيەتتى مەككەگە كىشى قاجىلىققا باردى سول جىلدارى. ول ءۇشىن اللاعا سانسىز شۇكىرشىلىك!

ياعني  «قاجىلىق  تاريحى»، «قاجى بابالارىمىز» دەگەندە كوبىنەسە رەسەي پاتشالىعى تۇسىنداعى XIX-XX ع. باس كەزىن ەسكە تۇسىرەمىز.  سوناۋ ۇلى دالا توسىنەن مەككەگە جەر شارىنىڭ جارتىسىن اينالعانداي بولىپ بۇرالاڭ كەرۋەن جولدارىمەن ارەڭ جەتەتىن قازاق قاجىلارى. ولار ميداي دالادا كۇننىڭ ىستىعىندا قاقتالىپ (قولشاتىر دا جوق، بۇگىنگى كونديتسيونەرلەر تۇرماق), اتپەن، تۇيەمەن، پاروحودقا، كەيىنىرەك پوەزعا دا ءمىنىپ، جىلدان استام ۋاقىت وتكەندە، تاباندارى قۇم مەن تاستان ءتىلىم-ءتىلىم بولىپ، شاڭ-توزاڭ جۇتىپ بارعان. ءدال سول زاماندا مۇسىلمان شىعىس ەلدەرىنىڭ جاعدايى ناشارلاپ كەتكەن: قالالار كۇل-قوقىسقا تولى، اۋىز سۋ تاپشىلىعى، وبا ىندەتى قاۋپى، تولاسسىز ساياسي-اسكەري قاقتىعىستار، جول بويى كەرۋەن توناۋشى قاراقشىلار...

XXI عاسىردا مەككە كوشەلەرىندە ەلەكتروندىق بىلەزىكتەرىن تاعىپ الىپ، ريۋكزاكتارىن ارقالاپ،  قازاقشا داۋىسى قاتتىراق شىعىپ بىردەڭەنى ايتىپ، اسىعىس كەتىپ بارا جاتقان ءبىر توپ وتانداستارىما قاراپ تۇرعاندا ىشىمدەگى «مازاسىز تاريحشى» تاعى دا ارۋاقتارمەن «سويلەستى»:  «قايران قازاعىم! ءبىر كەزدە قالىڭ جۇرتىم، «ءالحامدۋليللا!» دەپ، ساقال-مۇرتىڭدى تۇزەپ، شاپان، سالدە، تاقياڭدى جاراستىرىپ، ءسانىن كەلتىرە كيگەن بابالارىم، اق جاۋلىقتى، اق كيمەشەكتى اجەلەرىم! ەشكىمنەن ارتىق بولماسا كەم ەمەس مۇسىلمان قاۋىم ەدىڭ عوي، ءتىپتى ءجاي مۇسىلمان ەمەس، «ار»، «مارتتىك»، «اۋليە» دەپ سويلەيتىن. قالاي عانا اداستىڭ كەيىن، نە بولدىڭ؟ ەندى، مىنە، «ءتاڭىرشىل» اتاندىڭ با، نەبىر پالەلەر جابىستى ... تاڭداۋلىلارىڭ اللانىڭ قوناعى بولىپ، ءار كەزدە وسى قاسيەتتى جەرگە جەتتىڭدەر عوي، ارىپ-اشىپ، پىسىناپ، تەرلەپ تەپشىپ... سوسىن، ءسىرا، مىنالار سياقتى ەسكى مەككە كوشەلەرىندە تىمپىڭداپ جۇردىڭدەر-اۋ قاجى بولىپ، داۋىستارىڭ الىستان ساڭقىلداپ ەستىلەتىن اڭعال، كەڭپەيىل ساحارالىقتار، دالانىڭ ەركىن قۇستارى سەكىلدى.  كەلە سالا جۇرەكتەرىڭدى ايقارا اشىپ، «ءدىنباۋىرىم» دەپ ارابتارمەن قۇشاق جايا سالەمدەسىپ، شۇيىركەلەسىپ كەتتىڭدەر  مە؟ مالداس قۇرىپ وتىرا قالىپ، كۇلىمسىرەپ، قاۋقىلداسىپ، ءار حالىقتىڭ، قاۋىمنىڭ حال-جايىن جەكە-جەكە  سۇراپ، حابار-وشار جيناپ...سوسىن قاعبانى كورىپ كوزىڭە جاس الىپ، تۇيەمەن مەدينەدەگە جەتكەندە، سابيدەي پاك كوڭىلىڭمەن «پايعامبارىم!» دەپ تاعى دا  بىر ەگىلىپ جىلاپ الىپ...».

ويلانساق، قازاقستاننىڭ باتىس، وڭتۇستىك ايماقتارى ارابستانعا ءبىر تابان بولسا دا جاقىنداۋ عوي، ال مەنىڭ تاڭ قالىپ، قايران قالاتىنىم – بىزدە سوناۋ قىتايمەن شەكارالاس، التاي، تارباعاتايدان دا قاجىعا بارعاندار بولدى عوي. گەوگرافيالىق كارتاعا ءبىر ءسات ۇڭىلسەك، سۇمدىق قاشىقتىق ەكەنىن كورەمىز. سوندا قالاي باتىلى باردى قاجىلىق ساپارعا تاۋەكەل ەتۋگە؟ قانداي يمان قۇدىرەتى ولاردى جەتەلەدى؟! ماسەلەن، ءوزىمنىڭ ناعاشىلارىمنان مەككەگە بارعان  ساققۇلى-قاجى مازىبايۇلى دەگەن كىسى، انامنىڭ اڭگىمەلەرى بويىنشا،  امان-ەسەن ەلىنە  ورالىپ، 97 جاسىندا 1924 ج. دۇنيە سالعان ەكەن. تۋىپ وسكەن جەرى: شىعىس قازاقستان، قالباتاۋ، تارباعاتاي ءوڭىرى. كەيىن تاريح قۇجاتتارىنان  ەسىمىن ىزدەپ تاۋىپ، بابامىز قاجىعا 1901 ج. 74 جاسىندا بارعانىن انىقتادىم. «شويىن جولمەن جۇردىك»، «وتارباعا مىندىك»، «حالقى كەدەي بولادى ەكەن، قايىر تىلەۋشىلەر اياعىڭا ورالىپ جۇرگىزبەگەن سوڭ اقشانى مايدالاپ الىپ، جۇرگەن كەزدە جولعا ۋىستاپ الىپ تيىن شاشىپ وتىرامىز» دەپ اڭگىمەلەيدى ەكەن. سول كەزدە الەمدىك كوممۋنيكاتسيالىق جۇيەلەرى، كولىك تۇرلەرى دامىپ، پويىزبەن قارا تەڭىز پورتتارىنا، ودان ىستامبۋلعا، سوسىن دجيدداعا باراتىن جاڭا مارشرۋت پايدا بولعان. اسىرەسە تاتارلار  مەن كاۋكاز مۇسىلماندى سول جولمەن جۇرە باستاعان. ساققۇلى بابامىز سەمەيدەن شىققان قاجىلارمەن بىرگە مەككەگە سولاي جەتكەن سياقتى.

اۋىلدا «ءبايتوللانىڭ جابۋى» دەپ اتالىپ كەتكەن قاعبا ۇستىنە جابىلاتىن كيسۋانىڭ ءبىر مەترلىكتەي كولەمدەگى جىرتىسىن مەنىڭ انام بالا كەزىندە كورگەن ەكەن، قولىمەن ۇستاپ تا كورىپتى. حالىق قاستەرلەگەنى سونشالىق،  بىرەۋ قاتتى اۋىرسا، ايەلدەر تولعاتقاندا الگى «قاسيەتتى» جىرتىستى جالىنىپ سۇراپ اكەتىپ، ناۋقاستىڭ باس جاعىنا قويىپ قويادى ەكەن. ء(بىر قىزىعى ەجەلگى قيسۋا ءتۇسى اقشىلداۋ نەمەسە ءتۇرلى-ءتۇستى مە، ايتەۋىر قازىرگىدەي قارا ءتۇستى بولماعانى انىق، وتە قالىڭ توقىلعان ماتا، التىنداعان ويۋ-كەستەلەرى  بار دەلىنەدى (ول – «كەستە» ەمەس، ارابشا جازۋ، قۇران اياتتارى، ارينە). ءيا، «قازاق دىنگە ناشار بولعان» دەگەن تەزيس – بوس ساندىراق. عالامات قاشىقتىق، ءولىم قاۋپى ءتونىپ تۇرعانىن بىلە تۇرا ەجەلگى كاھارمان باتىرلار سياقتى قازاق ازاماتتارىنىڭ مەككەگە «جيھاتقا»، ياعني قاجىلىققا اتتانۋى – ول  قازاق حالقىنىڭ مىزعىماس مۇسىلماندىق سەنىمىنە بۇلتارتپايتىن تاريحي-لوگيكالىق دالەل بولىپ تابىلادى.

جالپى، قاجىلىقتان العان ءدىني-رۋحاني اسەرىمىزدى  ازىرشە سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. وي-پىكىرلەردى، العان اسەرلەردى، قاجەتتى اقپاراتتى قورىتۋ ءۇشىن بەلگىلى ۋاقىت كەرەك سياقتى. ءسوزسىز، بۇل ساپاردىڭ تاعىلىمى مول بولدى. بۇل وقيعا ءدىننىڭ مانىنە تەرەڭدەي تۇسۋگە، يمانىمىزدى شىڭداۋعا، ءوز-ءوزىمىزدى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان تانۋعا جەتەلەدى. قۇداي جازسا، جۇرتشىلىققا پايدالى ەسسە، فيلوسوفيالىق ماقالالار جازۋ ويىمىزدا بار.

ازىرشە بارلىق قاجىلارعا ايتارىم: جاساعان قۇلشىلىقتارىڭىز قابىل بولسىن! جىلدان جىلعا قازاقستان قاجىلارىنىڭ سانى عانا ەمەس، ساپاسى دا ارتىپ، ولاردىڭ سانا، ءبىلىم دەڭگەيى، مادەنيەتى،  ءوزىنىڭ «قاجى» دەگەن بەيرەسمي رۋحاني مارتەبەسىنە ساي ادەبى، يماندىلىعى جەتىلە بەرىسىن دەگەن تىلەك ايتقىم كەلەدى. قاجىدان كەيىنگى كيىم-كيىسىمىز، سويلەسۋ مادەنيەتىمىز  – بارلىعى ءدىني، ۇلتتىق تالاپتارعا ساي بولۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، اسىرەسە رياعا جول بەرمەۋ ماڭىزدى، «قاجىمىن» دەپ ماڭعازدانۋ – ۇلكەن كۇنا ءارى ەتيكالىق تۇرعىدان ۇيات نارسە ەكەنىن ەستەن شىعارماعان دۇرىس. سايىپ كەلگەندە قاجىلىقتى سەن ءوز شىبىن جانىڭ ءۇشىن، «توزاققا ءتۇسىپ قالمايىن» دەپ شىرىلداپ اتقاردىڭ، مىناۋ قوعام، وزگەلەر ءۇشىن ەمەس.

تاعى دا  اۋىزشا تاريح مالىمەتتەرىنەن، شەجىرەلەردەن مىسال كەلتىرسەك، قۇنانباي-قاجى مەككەدەن ورالعان سوڭ، «ەندى دۇنيە ءسوزىن سويلەمەيمىن!» دەپ وزىنە سەرت بەرىپ، ايتىس-تارتىستاردان، ۋ-شۋدان اۋلاق بولۋ ءۇشىن ءتىپتى ەلمەن ارالاسپاي، ءۇي ىشىندە شىمىلدىق قۇرىپ الىپ، وقشاۋلانىپ، ءدىني كىتاپتار وقىپ، قۇلشىلىقپەن عانا اينالىسىپتى دەيدى... XXI عاسىردا دۇنيەنى تارك ەتپەسەك دە، قاسيەتتى قۇران، پايعامبار سۇننەتى، ۇلتتىق ادەپ ەرەجەلەرىمەن جۇرۋگە تىرىسايىق. قاجىلىعىمىزدىڭ رۋحاني دەڭگەيىن تومەندەتىپ المايىق، مۇسىلمان باۋىرلار.  سەبەبى «قابىل بولعان قاجىلىقتىڭ سىيى – تەك قانا ءجاننات» (حاديس).

نازيرا نۇرتازينا, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz