الاشتا اقىن كوپ دەسەك تە، داڭعايىر دالامىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قوڭىر تىرلىك كەشىپ، جىردى جان ازىعى قىلعاندار ساۋساقپەن سانارلىق. سولاردىڭ ءبىرى – جاۋھار جىرلارى جەتى كىتابىنا جۇك بولعان ورالدىق عايسا-عالي سەيتاق. قاسيەتتى نارىنى مەن اقجارىلقاپ اق جايىعىن ولەڭگە وزەك ەتكەن تالانتتى شايىردى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، وعان شالقار شابىت، تولاعاي تابىس تىلەيمىز.

مەنىڭ ەكى سىنشى دوسىم بار. باسىمىز قوسىلىپ، ءومىرى بىتپەس وي جارىستى قىزدىرعان ساتتە اڭگىمە سوڭى قايتسە دە ولەڭگە اۋىسادى. ەسكى ادەتتەن جاڭىلماي،  بىرى – ويدىڭ، ەكىنشىسى – سەزىمنىڭ اتىن العا وزدىرام دەپ جان ۇشىرادى. ءبىرى تاقىلداپ قادىردى وقىسا، ەكىنشىسى تۇمانبايدىڭ تۇما جولدارىن جاتقا سوعادى. سول قيىننان قيىسقان، شيىرشىق اتقان شۋماقتاردى تامسانا تىڭداپ وتىرىپ راسىندا دا قوس اقىن ورتامىزعا ورالىپ، رينگتە قولعاپ تۇيىستىرگەندەي كۇي كەشەسىڭ. كەزەك-كەزەك نوكداۋنعا تۇسكەن سايىسشى سىنشىلار دا تەرلەپ-تەپشىپ، داۋ-دامايلارىن اۋپىرىمدەپ يتجىعىسپەن اياقتايدى...

اراسىندا قاراپ وتىرماي مەن دە ورتاعا وت تاستاپ قويام. «10 تومدىق «جىر مارجانى: قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىن» كوردىڭدەر» دەيمىن. بەلى قايىسقان ءار تومعا 50-60 اقىننان كىرگەننىڭ وزىندە 500-600 ساندى ولەڭشى بار» دەيمىن. «قاپتاعان گازەت-جۋرنالدار مەن بۇرىش-بۇرىشتاعى باسپالار كۇن قۇرعاتپاي قانشاما تالاپتىنىڭ تۇساۋىن كەسەدى؟!. قازاقتا سول ولەڭدى وقيتىن وقىرماننان گورى مەن اقىنمىن دەپ كەۋدە سوققاندار كوپ. سوندا ولار ولەڭدى كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن جازادى؟!.» دەيمىن. «ءۇش عاسىر جىرلايدىڭ» بار ما؟ – بار. «بەس عاسىر جىرلايدىڭ» بار ما؟ – بار. «ون عاسىر جىرلايدىڭ» بار ما؟ – بار. تاعى نە كەرەك، تويقۇمار قازاققا سونىڭ ءوزى جەتىپ ارتىلماي ما؟!. باردى باعامداپ، بويعا ءسىڭىرىپ الساق تا از ولجا ەمەس قوي» دەيمىن. ارينە، مەنىڭ سوزىمە توقتار ولار جوق، ويعا ورىلگەن، سەزىمنەن شىرىن تامعان شۋماقتارىن پۋلەمەتشە بوراتادى. تالايدىڭ اتى اتالادى، ءبىرىن پوەزيا پاتشالىعىنىڭ تورىنە شىعارسا، بىرىنە ورىن بوساعادان ارەڭ ءتيىپ جاتادى. شىنىن ايتۋ كەرەك، مەن كوپ جاعدايدا توسىلىپ قالام: كوبىنىڭ ءتۇسىن تۇستەمەك تۇگىل، اتى-ءجونىن دە العاش ەستىپ وتىرسام قايتپەكپىن...

اراسىندا اڭگىمە اۋەنى نارىق پەن داڭققا اۋىسادى. اشتان ءولىپ، كوشتەن قالماعانىمەن ەشبىرىنىڭ شەكەسى شىلقىپ جۇرمەگەنى ءسوز بولادى. تاعى دا قادىر اعامنىڭ كەڭەس زامانىنداعى ەڭ اقشاسى كوپ، ساناۋلى بايلارىنىڭ ءبىرى بولعانى، سويتكەن ويشىلدىڭ (الاشتاعى ەڭ اقىلدى ادامنىڭ ءبىرى بولعان دەپ ەسەپتەڭىز) ءبىر كۇندە تاقىر كەدەي بولىپ شىعا كەلگەنى، شۋلى بازار ىرگەسىندەگى بەس قابات ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى اياداي پاتەرىن پانالاعانى ايتىلادى. مۇقاعاليدىڭ ءىشىپ كەتكەنى، تىپتەن جاسىنىڭ دا، كارىسىنىڭ دە بۇل دۇنيەدەن باز كەشىپ، وزدەرىنە قول سالعانى ەسكە الىنادى...

ەرىكسىز ويلانىپ قالاسىڭ. بۇل دۇنيە ەسىگىن اشقان ءار پەندە ومىردە باقىتقا قول جەتكىزسەم دەپ ۇمتىلماي ما؟ باق پەن سور... سور مەن باق... سوندا دەيمىن-اۋ، اقىن باقىتى نەدە؟!.

وسىندايدا ەسكە عايسا دوس تۇسەدى. بۇل دا بولعان وقيعا ەدى.

2001 جىل. كۇن باتىس، قيىر شەتتەگى ورالدىڭ ورداسىندا (قازىرگى حان ورداسىندا) ۇلان-اسىر توي بولدى. قازاقتىڭ سوڭعى حاندىعى – بوكەي ورداسىنىڭ شاڭىراق كوتەرىپ، تۋ تىككەن، قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ قانشاما ءبىر بولىگىن اق پاتشادان قايتارىپ العان ايتۋلى ءداۋىردى، ەكى عاسىر بۇرىنعى تاريحي داتانى ەسكە ءتۇسىرۋ مەرەكەسى-تۇعىن. بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس: 1801 جىلى 11 ناۋرىزدا رەسەي پاتشاسى ءى پاۆەل سان جىل سارساڭعا سالىپ بارىپ، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ جايىقتان ءوتىپ، اتامەكەندەرىنە ورالۋىنا مۇرسات بەرگەن جارلىققا قول قويعان. كۇن جارىقتا قول قويىپ ۇلگەرگەنى قانداي ابىروي بولعان دەسەڭىزشى. ويتكەنى سول كۇنى تۇندە بالاسى باستاپ، بۇلىنگەن بۇلىكشىلەر قوستاپ، پاتشا اعزامنىڭ باسىن الىپ تىنعان بولاتىن...

مىنە، سول تويدىڭ ۇستىندە ورالىڭ بولسىن، حان ورداڭ بولسىن، بۇلاردىڭ بارشا كوشەسىنەن عايسا-عاليدىڭ «ەگەر بوكەي كوشپەسە...»، «وردا» ولەڭدەرى تۇتاستاي بانەرلەرگە كوشىرىلىپ، وڭىمىزدان دا، سولىمىزدان دا جارقىراپ شىقتى دا وتىردى.

«ەگەر بوكەي كوشپەسە،

جۇرەر ەدىك ءبىز قايدا،

شەكارانى وزگە جۇرت

باسقا جەردەن سىزباي ما؟!

ەگەر بوكەي كوشپەسە،

ەدىل-جايىق بەتكە الىپ،

قۇمنان اسپاي قالىڭ جۇرت

قالار ما ەدى توقتالىپ؟!» – دەگەن جولدار اسىرەسە وسى نارىن قۇمىندا تۋىپ، بال قۇدىقتارىنان سۋ ىشكەن ءبىز سياقتىلاردىڭ كوڭىلىن ايران-اسىر ەتتى، اتا-بابامىزدى، اكە-شەشەمىزدى ەسكە العىزىپ، جان-جۇرەگىمىزدى تولقىتقانى ءالى ەستە.

ال

«قۇم نارىننىڭ توسىنە

دارا قونعان بۇل وردا»;

«سان وردانىڭ سارقىتى

سەكىلدى مە بۇل وردا»;

«پەرزەنتتەرى الىپ كىل

ۇلىقتالعان بۇل وردا.

جانارىندا تاريحتىڭ

تۇنىپ قالعان بۇل وردا»;

«استاناعا ەل كوشىن

باستاعانداي بۇل وردا» – جولدارى تەك تاقتاعا جازىلعان جوق، بارشانىڭ كوڭىل تورىنەن ورىن الدى. ويتكەنى بۇل جاڭعىرعان الاش ەلىنىڭ، جاڭا قازاقستاننىڭ بار-جوعى 10 جىلدىق تولايىم تويىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. سول ءبىر زارىقتىرىپ جەتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتاتتى اۋاسىن قۇمارلانا جۇتقان كەزدەر، ەرەكشە قۇلشىنىستى، ۇمتىلىستى جىلدار تالايدىڭ جادىندا بولسا كەرەك. مىنە، سول ساتتە عايسا قۇرداسقا، اقىن دوسقا قالجىڭعا سۇيەپ: «سەن باقىتتىسىڭ عوي، جىرىڭ جۇرتتىڭ كوزىندە (سامساعان بانەرلەردى ايتقانىم), ولەڭىڭ ەلدىڭ اۋزىندا... بۇگىن-اق اناۋ ءبىر جاققا جونەلە بەرسەڭ دە بولادى»، – دەگەنىم بار ەدى. راسىندا دا، كوزى تىرىسىندە وسىنداي ەرەك قۇرمەت-دارەجەگە يە بولعان اقىن باقىتتى ەمەس پە؟!.

قايران دا مەنىڭ، بوكەيىم!.. بۇل باۋىرىنان بۇگىنگى سارايشىقتى اتىراۋ مەن اۋليەلى ماڭعىستاۋدى ورگىزگەن بەرەكەلى بوكەي ورداسى ەدى. كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان اشتارحاندى اڭسايمىز. وسى قۇيقالى اتامەكەندەگى بۇگىندە سەليترنىي دەپ اتالاتىن سەلو-ستانتسياداعى اتا-بابامىزدىڭ استانا-بايتاعى ساراي-بەركەنىڭ جۇرتىن، ۆولگوگراد تۇبىندەگى تسارەۆا قونىسىنداعى تاعى ءبىر باس قالامىزدىڭ جۇرناعىن ءبىر كورۋگە زارمىز. سالقار سامارا-ساقماردى، سارىتاۋ مەن تسار-قالانى (ۆولگوگراد), اتاجۇرت – التىن وردانىڭ التىن بەسىگى ەدىلدى وقۋلىققا ەنگىزبەك تۇگىل، اۋىزعا الۋعا دا قورقا سوقتايمىز... قايران دا مەنىڭ، بوكەيىم!..

وسى ساتتەردە قولىڭا ەرىكسىز عايسا-عالي اقىننىڭ جىر كىتابىن الاسىڭ. وكسىكتى وكىنىشىڭدى ونىڭ نامىستى جىرلارمەن باساسىڭ.

تاريحىمىز تەرەڭ دەپ ماقتانۋعا شەبەر-اقپىز. شىنىنا كەلسەك، ونىڭ زارى تەرەڭ، مۇڭ-قايعىسى كول-كوسىر عوي. كۇنى كەشە – 1921 جىلى اقتوبەمىزدىڭ جەرىندە اقبۇلاق اۋدانى قۇرىلىپ ەدى. كۇنى كەشە – 1935 جىلى سول ءوڭىر اياقاستىنان رەسەيدىڭ ورىنبور وبلىسىنىڭ قۇرامىنا ءوتتى دە كەتتى. عايسەكەڭ جىرلاعانداي:

«اقتوبە جاقتى اڭسايتىن

اقبۇلاق اتتى اۋدان بار.

........................................

مۇڭ تورلاپ قارا كوزدەردى،

ورىسشا شىعار ءسوز دە ەندى.

اۋىلدار، قازاق تۇرسا دا،

اتتارى تۇگەل وزگەردى.

وسىلاي ەلدى توناۋ بار،

جۇگى دە ونىڭ كوپ اۋعان.

اقتوبە جاقتى اڭسايتىن

اقبۇلاق اتتى جوق اۋدان...».

زاردى زار، شەردى شەر قوزعايدى. ءدال وسى جىلدارى مەنىڭ اۋىلىمدا دا، نارىن قۇمىندا ازعىر دەگەن سۋ جاڭا اۋدان قۇرىلعان-تۇعىن. بىرتە-بىرتە ادام زادى قولىمەن ادام سانىن ازايتا كەلىپ، اقىر سوڭى اۋداندى جاۋىپ تىندى. ازعىر، سۇيىندىك، بالقۇدىق، اسان، ۇشتاعان، نوعايباي، قوڭىرتەرەكتەر ورداعا قارادى. سوعىس بىتە سالىپ، جاڭا سوعىستارعا جاڭاشا دايىندالعان وكىمەت ازعىرعا اسكەري كيىمسىز «ەكسپەديتسيا» توكتى. حالقىن تىم-تىراقاي بوستىردى، قالعان-قۇتقانىن قيىرداعى گۋرەۆ وبلىسىنىڭ تەڭىز (دەنگيز) اۋدانىنىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەردى. اتوم پوليگونىن ۇيىمداستىردى، 17 رەت جەراستى جارىلىسىن جاسادى. يەك استىنداعى حان ورداسىنا جارتى عاسىر بويى قاتىناسۋ ەش مۇمكىن بولمادى، ەكى ارانى كيىك جارىقتىق عانا جول ەتتى. مۇنىڭ ءبارىن اتىڭ وشكىر كەڭەس زامانىنىڭ سۇرقيا ساياساتى دەرسىز. حوش، جاقىندا وردا ارقىلى اتاجۇرت سۇيىندىك-بالقۇدىققا بارىپ كەلدىم. سونداعى كورىپ-بىلگەنىمدى ايتۋعا ءسوز تابا الماي وتىرعان جايىم بار. ءبىزدىڭ ىرگەمىزدە، 60-اق شاقىرىم جەردە رەسەيدىڭ اشتارحانعا قاراستى حارابالي دەگەن قالاسى بار. وسى شاھار مەن بالقۇدىقتان شىققان كۇرە جولدىڭ قاق ورتاسىندا ەجەلدەن «مايور قۇدىق» دەگەن مالشى قونىسى بار-تۇعىن. جولشىلار سول جەردە اياق سۋىتىپ، «بۇل قاق ورتا، ورىسپەن شەكارامىز» دەپ وتىراتىن. 1990 جىلداردىڭ اياعىندا شەكارا سىزىعىن سىزعان ورىستىڭ سوقالى تراكتورى «مايور قۇدىقتان» «جاڭىلىسىپ»، اۋىلىمىزعا 16 كم جەردەن مەجە كەستى. حوش دەدىك، ويتكەنى ءدال وسى جەردەن پوليگون ءۇشىن سالىنعان حارابالي-ازعىر تاس جولى بىزگە سوقپاستان قيالاپ وتەتىن. ال كۇنى  كەشە عانا كورگەنىم: رەسەيدىڭ شەكارا پوستىسى وڭمەڭدەپ كەلىپ، بالقۇدىق اۋىلىنىڭ ىرگەسىنەن ورىن تەۋىپتى. «بۇرىن شەكارا دۇرىس سىزىلماعان ەكەن. دۇرىسى وسى ەكەن» دەسەدى جۇرت. ايتەۋىر جەل وتىندەگى، ەل شەتىندەگى بالقۇدىق پەن ازعىردىڭ رەسەي دارگەيىنە ءوتىپ كەتپەگەنىنە شۇكىرشىلىك ەتەدى ەل. مەن وسى كەزدە عايسا-عاليدىڭ «اقبۇلاق» ولەڭىن ەسىمە الىپ، ايتارىن ايتىپ قالار اقىن بولىپ تۋماعانىما وكىندىم...

مەن بىلگەندە، كونە تاريحتى، اسىرەسە التىن وردا سورابى مەن جىرلى دا جۇتتى نوعايلى تاريحى حاقىندا ع.سەيتاقتان ارتىق جازعان اقىن جوق.

«تىرشىلىكتىڭ ءسۇزىپ ءىشىپ قايماعىن،

قالماعانداي سەن باسپاعان ايماعىڭ.

كۇللى رەسەي الىم تولەپ قۇتىلىپ،

قىرىمدى دا جايلادىڭ.

الاۋىزدىق ەلگە تونگەن زاۋال-دى،

الاسۇرىپ،

تابا المادىڭ داۋاڭدى.

استارحاندى قولدان بەرىپ اقىرى،

قازاندى دا جاۋ الدى.

رەسەي سالعان قۇتىلا الماي تۇساۋدان،

اششى زار مەن تاڭىڭ اتىپ،

ءتۇس اۋعان.

جەرىڭ دە جوق بۇگىندە،

تيگەن ەنشى – ءۇش اۋدان.

اياق-قولدى شىرماپ ماڭگى كىسەنگە،

ءۇش اۋداندى ءبولىپ بەرىپ ءۇش ەلگە،

رەسەي اقىر سەنەن سولاي ءوش الدى،

باسقا جول جوق تۇسەرگە.

جەرىڭ بار-دى تاۋلى، سۋلى، توعايلى،

باستان باقتىڭ ۇشۋى دا وڭاي-دى.

دۇركىرەگەن اتىڭ قالدى تاريحتا،

قالىڭ جۇرتىم –

نوعايلى!». مىنە، بۇل اتى ايتىپ تۇرعانداي – «نوعايلى» جىرى.

«قۇدىرەتىڭنەن اينالدىم،/ قاسيەت قونعان قارا جەر!» دەپ تولعانا وتىرىپ، «قالسا ەلى قىتايلانباي، ورىستانباي،/ ۇلاسار كەلەشەككە كوپ ءىس بارداي./جيعانى ىزگىلىككە قىزمەت ەتىپ،/ يمانى ادامزاتتىڭ توعىسقانداي» ءۇمىت قىلىپ، «اينالىپ اق ورداعا كارى اقمولا،/ بايلانىپ قالدى جەردىڭ كىندىگىنە» بالانعان «قازاقتىڭ كوك تىرەگەن استاناسىنان» قۇت-بەرەكە كۇتەدى.

وردا – تۇڭعىشتار مەكەنى! بۇل – ەل اۋزىندا جۇرگەن ءسوز. ونى ءارىسىن ايتپاعاندا وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى تاريحتى وردادا «قازاقستان» سىندى «ۇران»-داپ شىققان تۇڭعىش گازەتتەر، «مۇعالىم» جۋرنالى حاتتاپ، قۇجاتتاپ قويعان. ەكى جىلدان استام بايراقتى تۋ كوتەرىپ، مەملەكەتتىك بيلىك قۇرعان «كۇنباتىس الاشورداسىنىڭ» ءوزى نەگە تۇرادى!.. تەك وردانىڭ عانا ەمەس، التى الاشتىڭ تۇڭعىشتارىنىڭ شەجىرەسى ع.سەيتاقتىڭ «نارىننىڭ نار ۇلدارى» كىتابىندا ەسكەرتكىش بولىپ تاس تۇعىرعا قويىلعان. وندا تەك قۇر ءسوز ساۋىپ ماقتاۋ ەمەس، «وزبىرلاردىڭ قىلعان لاڭى –/ورعا قۇلاپ كىل ارداعى، وپىنتادى ەلدى ماڭگى/ وتىزىنشى جىلدار زارى»، جاھانشاداي كوسەمگە قاراتا ايتىلعان «ەل ءۇشىن ءتۇستىڭ سارساڭعا،/ۇلى ءسوز ايتىپ ۇلتىڭا./ۇرپاقسىز اتتەڭ قالساڭ دا،/ۇرانىڭ جەتتى جۇرتىڭا!» وكىنىشى دە ولەڭ بولىپ ورىلەدى. بۇل ارناۋ-جىرلار، اسىرەسە العاشقى وقىعان قازاقتارعا، الاش ارىستارىنا باعىشتالعان تولىمدى تولعامدار مەكتەپ وقۋلىقتارىنا، ءتۇرلى حرەستوماتيالارعا سۇرانىپ-اق تۇر. بۇل سالاداعى اقىن ەڭبەگى، ونىڭ جىرلارىنداعى تاريحي تانىم، اششى اقيقات-شىندىق، نامىستى جانىر قالام قايراتى بولاشاق زەرتتەۋلەردىڭ نىساناسىنا اينالارى ءسوزسىز.

ءساتى تۇسكەندە ەلدى ارالايسىڭ، كونە مەن جاڭانى كورەسىڭ. باتىس قازاقستاننىڭ وڭ تۇستىگىندە قازاقى ءتورت اۋدان بار: بوكەي ورداسى، جانىبەك، جاڭاقالا، كازتالوۆ. اعايىن-تۋىس كوپ تۇراتىن وسى اتاجۇرتتى ارالاعاندا ءتورت اۋداننىڭ ورتالىقتارىندا، تىپتەن شالعاي اۋىلدارىندا دا ءسىزدى عايسا-عالي سەيتاقتىڭ جىرلارى جازىلعان ۇلكەندى-كىشىلى بانەرلەر قارسى الادى، تاپ ءبىر كەڭەس كەزىندەگى كۇن كوسەمدەردىڭ كونەرمەس سوزدەرىندەي. ولار اراعا جىل سالماي اۋىسىپ جاتاتىن اكىمقارالاردىڭ نۇسقاۋىمەن ىلىنبەسە كەرەك. مەنىڭشە، جۇرت كوكەيىندە جازىلعان، جۇرەگىندە جاتتالعان سوزدەر قايتا تۇلەپ، رۋحاني جاڭعىرىپ، ەلدىڭ جالاۋلى ۇگىت-ۇرانىنا اينالعانداي. بويىڭا تۇسەر، وزەگىڭدى ورتەر، ار-نامىسىڭدى وياتار ولەڭ جولدارى قارلىعاشتاي قالىقتاپ، حالقىڭنىڭ جانىنا داۋا، بولاشاعىنا مەدەت تىلەپ تۇرعانداي...

ەي، بەۋ، اقىن دوس، عايسا قۇرداس، سەن باقىتتىسىڭ عوي!..

P.S.: وسى جازبامدى جوعارىداعى داۋلەسكەر قوس سىنشىنىڭ ەلەكتروندى پوشتالارىنا دا جولداپ وتىرمىن. بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ تاعدىرلى جولى تۋرالى مەنىڭ تۇسىنىك-پايىمىمدى وسى ىسپاتتى دەپ بىلەرسىزدەر.

عاريفوللا انەس

Abai.kz