امانقوس مەكتەپ-تەگى. ءسوز سىرى
تىلىمىزدەگى بايىرعى سوزدەردى توركىندەتىپ، سىرىنا ءۇڭىلۋ ءۇشىن عىلىمي بىلىكتىلىك پەن ۇلىتتىق تانىم ورەسى بيىكتىگى شارت. تورۇكتەكتى ەتنومادەني اتاۋلار مەن تىلدىك قولدانىستا ەجەلدەن بەلگىلى بولعان سوزدەرگە قاتىستى زەرتتەۋشىلەردىڭ تۇرلىشە بولجامدارى مەن پايىمداۋلارى بار. كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل ماسەلەگە بايلانىستى قىزۋ پىكىرتالاس ەش تولاستاعان ەمەس. سوزدىك قورىمىزداعى ءتول اتاۋلاردىڭ ءتۇپ-توركىنىن قالاي بولسا، سولاي قيسىنسىز تارقاتقان تۇجىرىمدار مەن قاعيدالارعا تۇبەگەيلى قايتا قارايتىن مەزگىل جەتتى. ونىڭ سەبەبى تورۇك كوشپەلى وركەنيەتىن تۇقىرتىپ، مال سوڭىنان ەرگەن جابايى، نادان، مادەنيەتتىڭ قاس جاۋىنداي سيپاتتاۋ – ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستىڭ سوڭعى ءۇش عاسىرداعى بۇلجىماس باستى ۇستانىم باعىتى سانالدى. وسى پرينتسيپپەن تاريح، قوعامتانۋ، ءتىلتانۋ سالاسىندا اقيقاتتى جاپپاي بۇرمالاۋ – عىلىمي مەتودولوگيانىڭ نەگىزگى سۇيەنەتىن كۇرەتامىر وزەگىنە اينالدىردى. رەسەي يمپەرياسى دايەكتىلىكپەن تورۇكتانۋ سالاسىندا ۇدايى جالعان يدەولوگيالىق سانا قالىپتاستىرۋعا كۇش سالدى. يەلىگىندەگى تورۇك ۇلىستارىنا ءتيىستى مادەني-رۋحاني باي تاريحي مۇراسىن جاريالاۋعا، ارنايى زەرتتەۋگە يدەولوگيالىق شەكتەۋ جاساعانى ءمالىم. ونىڭ سەبەبى رەسەي يمپەرياسى وتارلاعان تورۇكتەكتى ۇلىستاردىڭ ۇلىتتىق ەرەكشەلىگىن مۇلدەم جويىپ، ادامي كاپيتالى، مادەني-رۋحاني بار بايلىعىن وزىنە ءسىڭىرىپ الۋعا دامەلەندى. يمپەريا عىلىمدى قول استىنداعى ەتنوستاردىڭ ساناسىن يگەرۋدىڭ قۇرالى ورنىنا جۇمسادى.
ءالى ەسىمدە 1987 جىلى ماسكەۋدەگى ۆ.ي. لەنين اتىنداعى كىتاپحانانىڭ ديسسەرتاتسيا زالىندا عىلىمي جۇمىستارمەن جاقىنىراق تانىسقانىم. تاڭعالعانىم سول – ورىس تىلىندە جازىلعان ءاربىر ديسسەرتاتسيانىڭ ۋكراين، بەلورۋس، وزبەك، ازەربايجان، تاتار، ليتۆا، ەستون، قىسقاسى، كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى بارشا ۇلىت پەن ۇلىستاردىڭ تىلدەرىندەگى نۇسقاسى بارىنا كوز جەتكىزدىم. بۇلاردىڭ يدەيالىق نىسانى ءبىر بولعانمەن ايىرماشىلىعى ءاربىر ۇلىتتىڭ مىسالىنا جۇگىنگەندىگىندە ەدى. مىنە، ءدال وسىلاي يمپەريالىق ساياسات عىلىمدى ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان شەبەر قۇلداندى. سولاي ۇلىت وكىلدەرىنىڭ عىلىمي ماماندارىن تاربيەلەپ، ءوسىردى. ءسويتىپ، كەڭەس داۋىرىندەگى عىلىمي جۇيە مەن مەتودولوگيا تورۇكتانۋ سالاسىنىڭ دامۋىنا كەرى ىقپالىن تيگىزىپ، تالانتتاردى اداستىرۋعا قىزمەت ەتتى. سونىڭ سالدارى تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعانىمىزعا 27 جىلدان اسسا دا، قالىپتاسقان بۇرىنعى تۇجىرىمدار مەن قيسىنداردان ارىلا الماي كەلەمىز. ءتىلتانۋشى عالىمدار «سوقىر كورگەنىنەن جازبايدى» دەمەكشى پاتەفون كۇيتاباعى سياقتى بۇرىنعىنى قايتالاۋدان اسا الماي ءجۇر.
«ايان1 [ار.] سىن. بەلگىلى، ءمالىم، ايقىن. ايان2 [ار.] زات. ميف. بەلگى، حابار، يشارا. (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى. ون بەس تومدىق. ءىى توم / قۇراست.: ع. قاليەۆ، س. بيزاقوۆ، و. ناقىسبەكوۆ جانە ت.ب. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2006, 333–334-بەتتەر). سوزدىك جاساۋشىلار وتارشىلدىقتان جۇققان ادەت بويىنشا قازاق تىلىنە ءتان ۇعىم، تانىمداردى تەرەڭىرەك تالداۋعا مويىن بۇرماي، شۇلەن تاراتقانداي ايتەۋىر وزگە تىلدەن شىعارا سالۋعا اۋەس. تىلىمىزدەگى ايان ءسوزى اي+ان – ايتۋ، سويلەۋ جانە ەسى، ياعني ەسى بار ءسوز، قۇدايدىڭ ءسوزى، ءسوزدىڭ كيەسى ماعىناسىن بەرەدى. اي+ان > قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ايدىڭ ءارتۇرلى فازاسىندا تابيعات قۇبىلىسىنان حابار بەرەتىن اقپاراتتىق قىرىن ەگىزدەۋدەن تۋعان اتاۋ. كوككە تابىنعان تاڭىرلىك داۋىردەگى تانىمعا سايكەس اسپان شىراقتارىنا قاتىستى ۇدەرىستىڭ ءبيوورىس ارقىلى پسيحولوگيالىق اسەر ەتىپ، ءتۇرلى سەنىم ۇيالاتۋى. دەمەك، اقپاراتتىڭ كيەلىلىگى كوكپەن، عارىشپەن بايلانىستىلىعىنان قالىپتاسقان ۇعىم.
ءتىل بار دا، ءسوز دە بولاتىنى بارشاعا ايان. ءتىل اتاۋلىنىڭ بايلىعى مەن كوركەمدىگى، ورالىمدىعى مەن كەمەلدىگى سوزىمەن ولشەنەدى. الايدا سول ءسوز دەگەنىمىز نە؟ بۇل سۇراققا قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە (ون بەس تومدىق. 13-توم / قۇراست.: ا. فازىلجانوۆا، ن. وڭعارباەۆا، ق. عابيتحانۇلى جانە ت.ب. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2013, 293-بەت): «ءسوز ز ا ت. 1. ادامنىڭ وي-پىكىرى، كوزقاراسى. 2. ل ي ن گ ۆ. بەلگىلى ءبىر ماعىناسى بار زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ اتاۋىن بىلدىرەتىن ءتىلدىڭ نەگىزگى بىرلىگى»، – دەپ انىقتاما بەرىلگەن. الايدا ءتۇبىر سانالاتىن لەكسيكالىق تۇلعانىڭ و باستا ەكى دەربەس ماعىنالى اتاۋدىڭ بىرىگۋىنەن جاسالعاندىعى ءتىلدى ارنايى زەرتتەۋمەن شۇعىلداناتىن عالىمدارعا دا بەيمالىم. جالپى، تۋىستاس تورۇك تىلدەرىن زەرتتەگەن وتاندىق جانە شەتەلدىك تورۇكتانۋشىلار «ءسوز» لەكسەماسىن ءتۇبىر تۇلعا رەتىندە قاراستىرادى. مىسالى: «ءسوز [söz] سلوۆو، رەچ. سر. در.-تيۋرك. sav سلوۆو، مولۆا، رەچ [دتس] (كايداروۆ ا.ت. سترۋكتۋرا ودنوسلوجنىح كورنەي ي وسنوۆ ۆ كازاحسكوم يازىكە. ا.: ناۋكا، 1986. 275-بەت). ونىڭ سىرى ەجەلگى تورۇك ءتىلىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ دە ماتەريالدىق تاڭبالانىپ، بىزگە جەتكەن نۇسقاسىنان باستاپ بۇگىنگى تاڭعا دەيىنگى ءوسۋ، دامۋ ەۆوليۋتسيالىق جولىن، جۇيەسىن، وقىلۋ، جازىلۋىنا سايكەس تابيعي زاڭدىلىقتارىن دۇرىس اجىراتۋدى ەسكەرمەگەندىكتەن. بۇل رەتتە باعزى تاس بىتىكتەردەگى ماتىندەردىڭ دىبىستىق جۇيەسى بويىنشا كەزدەسەتىن يدەوگرافيالىق ماعىناسىنىڭ ساقتالۋى، ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق زاڭدىلىقتارى، سويلەمنىڭ سينتاكسيستىك قۇرىلىم كونسترۋكتسياسى ەرەكشەلىكتەرىن جەتىك يگەرۋدىڭ ءمانى وتە زور ەكەن. ماسەلەن، بايىرعى تورۇك رۋنيكا جازۋىنىڭ ەملەلىك ەرەجەگە سايكەس داۋىستى دىبىستان باستالاتىن لەكسەمانىڭ باستاپقى جانە ورتاڭعى بۋىندارىندا داۋىستى دىبىس تاڭباسى ءتۇسىرىلىپ نەمەسە ءيمپليتسيتتى، جاسىرىن تۇرىپ، تەك وقىعاندا عانا قوسىلىپ ايتىلادى. دەمەك، جازۋ ءماتىنىن وقۋ ءۇشىن گرافيكالىق كودتى، ۇلىتتىق رۋحتىڭ قورعانى قۇپيا قۇلىپتى اشا ءبىلۋ ماڭىزدى. مىسالى: – ەكىن ارا (كتۇ.، 2); – المىس (كتۇ.، 2); – اب (كچ.، 9); – ەب (كتۇ.، 41, 48.، تون.، 30.، مچ، 24); – ارىق وق سەن (قتك.، 8). ەملە قاعيداسى بويىنشا و باستا تىلدىك ۇنەمدەۋدىڭ ءونىمدى ادىسىمەن قاتار تاس بىتىككە بادىزدەۋدە تاجىريبە جۇزىندە دە ءمانى ايىرىقشا ەكەنىنىڭ ناقتى ايعاعى. تورۇكتانۋشىلار ەملەلىك بۇل زاڭدىلىق تورۇك رۋنيكاسىنىڭ قۇپيانى ساقتاۋداعى كريپتوگرافيالىق باستى ەرەكشەلىگى ەكەنىن قاپەرىنە ىلمەدى. تورۇك تىلىندەگى اتاۋلاردىڭ ەتيمولوگياسىن زەرتتەگەن رەسەي مەن شەتەلدىك عالىمدار بىزدىڭشە، رۋنيكالىق تۇجىرىم (كونتسەپتسيا) ارقىلى قالىپتاسقان مۇنداي لەكسيكالىق قۇبىلىستى عىلىمي پايىمداۋعا ورە دەڭگەيى جەتە تۇرا، ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان بۇرمالادى. سونداي-اق، بۇل تىلدىك قۇبىلىس و باستا ەڭ اۋەلى دىبىستىق ءتىل ەمەس، گرافيكالىق ءتىلدىڭ پايدا بولعاندىعىنان اقپارات بەرىپ تۇر.
سونىمەن – ءسوز اتاۋى ەسءى+ءوزءى، ياعني تابۋلانعان ەسءى+جاراتۋشى دەگەندى بىلدىرەتىن ەكى دەربەس ماعىنالى لەكسەمانىڭ بىرىگۋ، كىرىگۋىنەن جاسالعان. جالپى، دۇنيەدە نە بار، بارلىعىنىڭ ەسى – ءتاڭىر [جاراتۋشى، قۇداي]. قورشاعان ورتانىڭ بارىنە ءتان بولمىس-ءبىتىمىن، بەت-بەينەسىن، ءتۇر سيپاتىن ساقتايتىن قورعانى، كۇزەتشىسى – ەس، ياعني يەسى. ەگەر ەسىنەن ايىرىلسا، ول – وت بولسىن، سۋ بولسىن، وسىمدىك بولسىن، جان-جانۋار بولسىن رەالدى دۇنيەدەن لەزدە جوعالادى. «ەسىڭ بار دا ەلىڭدى تاپ» دەگەن. مۇنىڭ ءبارى جوعارعى سانانىڭ ماسەلەسى. بايىرعى قازاقتار ات قويۋ داستۇرىندە وسى دانالىقتىڭ ءمانىن استە ەستەن شىعارماعان. ەسءتى، ەسبول، ەسبەرگەن، ەسەت، ەستاي، ەسءىم، ەستەك، ەسكەن، ەسەن، ەسباي, ەسقۋات، تاعى باسقا قازاق اتتارى جاراتقانعا تىلەك دۇعاسىن، ارمان-اڭسارىن ءبىلدىرۋدىڭ ناقتى مىسالى. ءۇيدىڭ قورعانى، كۇزەتشىسى – ەسىگى ەكەنى دە تەكتەن-تەك ەمەس. ورىستىڭ وتەتس – اكە دەگەندى بىلدىرەتىن اتاۋى باعزى قازاق تىلىنەن اۋىسقان وت+ەسى, ياعني شاڭىراق يەسى ماعىناسىنداعى ۇعىمنان قالىپتاسقان.
ەندىگى كەزەكتە ءسوز, ياكي ەسءى+ءوزءى نەمەسە ەسءى+جاراتۋشى دەگەنگە تالداۋ جاسالىق. ول ءۇشىن ءسال شەگىنىس جاساپ، الەمنىڭ جاراتىلۋىن بايانداعان تاۋراتتان ۇزىك كەلتىرەلىك:
«1 اۋەل باستا قۇداي كوك پەن جەردى جاراتتى. 2ال جەر قالاي بولسا سولاي رەتسىز ورنالاسىپ، تىرشىلىكسىز، قاڭىراپ بوس تۇردى، سۋعا تولى تۇڭعيىقتىڭ ءۇستى قارا تۇنەك ەدى. ال قۇدايدىڭ رۋحى سول سۋدىڭ بەتىندە قالىقتاپ ۇشىپ ءجۇردى. 3سوندا قۇداي: «جارىق بولسىن!» – دەدى. ءسويتىپ جارىق بولدى. 4قۇداي جارىقتىڭ جاقسى ەكەنىن كوردى. سودان كەيىن ول جارىقتى قارا تۇنەكتەن ءبولىپ، 5جارىقتى كۇن، ال قارا تۇنەكتى ءتۇن دەپ اتادى. كەش باتىپ، تاڭ اتتى، بۇل ءبىرىنشى كۇن ەدى.
6سودان كەيىن قۇداي: «[اينالا تۇماندانىپ تۇرعان] سۋدى ورتاسىنان ءبولىپ تۇراتىن اۋا كەڭىستىگى بولسىن»، – دەدى. 7ءسويتىپ، قۇداي اۋا كەڭىستىگىن جاساپ، سونىڭ استىنداعى سۋدى ۇستىندەگى سۋدان ءبولدى. بۇل وسىلاي بولدى دا. 8قۇداي وسى اۋا كەڭىستىگىن اسپان دەپ اتادى. كەش باتىپ، تاڭ اتتى، بۇل ەكىنشى كۇن ەدى.
9سونان سوڭ قۇداي: «قۇرلىق كورىنىپ تۇرۋى ءۇشىن، اسپان استىنداعى سۋ ءبىر جەرگە جينالسىن»، – دەدى. بۇل وسىلاي بولدى دا. 10قۇداي قۇرلىقتى جەر، ال جينالعان سۋدى تەڭىز دەپ اتادى. قۇداي جاساعانىنا قاراپ، جاقسى ەكەنىن كوردى...» (كيەلى كىتاپ. تاۋرات، زابۋر جانە ىنجىلدەن الىنعان تاڭدامالى جازبالار. 1994 جىل، 5-بەت). ءدال وسىلاي قۇداي التى كۇن بويى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمىن، كۇندىز-ءتۇنى جارىق بەرىپ تۇراتىن اسپان شىراقتارى مەن سۋداعى بالىق پەن ۇشاتىن قۇس، جاندىكتەردى، وسىلارعا يەلىك ەتەتىن [رۋحاني جاعىنان] وزىنە ۇقساس ەتىپ، ادامدى ءبىرىن – ەركەك، ءبىرىن – ايەل قىلىپ جاراتتى. «قۇداي جۇرگىزگەن جاراتۋ جۇمىسىن اياقتاعان سوڭ، جەتىنشى كۇنى دەمالدى». بۇل اقپاراتتان و باستا الەمدى جاراتقان قۇداي ەكەنىن اڭعارامىز. ەندەشە، كۇللى تىرشىلىكتىڭ بەسىگى – جارىق دۇنيەنىڭ ەسى ءوزى، ياعني جاراتۋشى ەكەن. قۇداي الەمدى ءسوزدىڭ تىلسىم قۋاتى، ماگيالىق سيقىر كۇشىمەن جاراتتى، وعان ءبىر-بىرىنەن اجىراتاتىن ەسىم بەردى. دەمەك، الەمدى ۇستاپ تۇرعان – ءسوز، دۇنيەنى تانۋدىڭ قۇرالى – ءسوز. قازاقتا «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەۋى ءسوزدىڭ پارمەن كۇشىن اڭعارتادى. ويتكەنى ايتىلعان ءسوز زاتتانادى. ۇلى اقاڭ – احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى جوعالادى»، – دەۋىنىڭ سىرى – مىنە، وسىندا. سوندىقتان لينگۆيست عالىمدار ەڭ اۋەلى ۇلىتتىڭ ءتول ءسوزىن انىقتاپ الۋى شارت. ءوز ءسوزىن بىرەۋگە وڭدى، سولدى تەلۋدەن ساق بولعانى ابزال.
تورۇكتەكتەس ۇلىت پەن ۇلىسقا ورتاق ەتنومادەني اتاۋدىڭ ءبىرى – بەسىك.
كەڭەس داۋىرىندە تورۇك ءتىلىنىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەگەن ە.ۆ. سەۆورتياننىڭ «ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار تيۋركسكيح يازىكوۆ» (يزداتەلستۆو «ناۋكا»، م.، 1974) اتتى ىرگەلى ەڭبەگى عىلىمي ورتادا جوعارى باعاعا لايىق سانالدى. بىرنەشە تومنان تۇراتىن لەكسيكوگرافيالىق ەڭبەكتە تۋىسقان تورۇك حالىقتارىنىڭ تىلىندەگى اتاۋلاردى سالىستىرمالى تۇردە زەردەلەپ، عىلىمي وي تۇيەدى. بۇل رەتتە بەسىك ءسوزىنىڭ قولدانىستاعى ماعىنالىق رەڭكىن ايقىنداي كەلىپ، «-ە:- ~ -ي:- داۋىستى دىبىستىڭ الدىڭعى ءتۇبىر بۋىندا اۋىسۋى بي:شيك بالكىم، باعزى تورۇك تىلىندەگى ارحەتيپ ديالەكتى بولۋى ىقتيمالدىعى بار» (ە.ۆ. سەۆورتيان. «ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار تيۋركسكيح يازىكوۆ». يزداتەلستۆو «ناۋكا»، م.، 1978, 122-بەت), – دەگەن بولجام جاسايدى.
تورۇك ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىندا ەجەلدەن ساقتالعان ءتولتۋما ءسوزىنىڭ ءماديار (ۆەنگ.), بۇلعار (بولگ.) تىلدەرى ارقىلى سەرب. تىلىنە اۋىسۋىن مىسالعا كەلتىرىپ، بەدەلدى عالىم بەسىك اتاۋىنىڭ ءتۇبى سلاۆيان ءتىلىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان دەگەن قيسىنسىز ەمەۋرىن جاسايدى. بۇل جورامال – تورۇك تىلىنە قاتىستى تىلدىك اتاۋدى ەۋروتسەنتريستىك ۇستانىم بويىنشا قايتكەندە دە جۇيەسى مۇلدەم بولەك وزگە تىلدەن شىعارۋعا بەيىل عىلىمي نەگىزسىز تۇجىرىم. بىرىنشىدەن، ءماديارلار (ۆەنگ.) مەن بۇلعارلار (بولگار) قانى تورۇكتەر. ەكىنشىدەن، ايگىلى قولباسشى اتتيلانىڭ جورىعىنان باستاپ بايىرعى تورۇكتەردىڭ ەۋروپاعا ساياسي-مادەني ىقپالى وتە كۇشتى بولعانىنا تاريح كۋا. دەمەك، سوزدىك جاساۋشىنىڭ بۇل «عىلىمي بولجامى» ويعا الۋعا دا تۇرمايتىن قۇر بەكەر دولبار.
بەسىك ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى اكروفونيكالىق پرينتسيپ بويىنشا +ءى+ اب+ەس+ى[ۇ]ك بىرىككەن سوزدەردىڭ قىسقارعان بۋىنىنان جاسالعان. ءتىلدىڭ دامۋ بارىسىندا اب+ەس+ى[ۇ]ك ءسوزى، ياعني ءۇي ەسى جاسىرىن [بۇركەۋلى، قورعاۋلى] دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن ۇعىم.
قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە كىرپى اتاۋىنا: «تەرىسىن تىكەنەك ءتارىزدى ينەلەر باسقان كىشىگىرىم جاندىك» [631-بەت]، – دەگەن انىقتاما بەرىلگەن. بۇل اتاۋ دا ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن جاسالعان. []+ – كىر+ەب، ياعني «كىرەتىن ءۇيى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بىرىككەن ءسوزدىڭ الدىڭعى بۋىنى كىر ەتىستىگى، ەكىنشى بولەگىندەگى ەب زات ەسىمى ۇندەستىك زاڭىنا بايلانىستى «ب» دىبىسى «پ»-عا اينالىپ جىكتەلىپ تۇر. ەب، ەۆ اتاۋى – ەجەلگى تىلىمىزدە ءۇي ماعىناسىن بىلدىرەتىن ارحايزم ءسوز. تۇركياداعى تۇرۇك، قازاق اعايىندار ءۇيدى «ەۆ» دەيدى. پارادوكس سوندا – تاۋراتتاعى جەر بەتىندەگى ءبىرىنشى ادام [ادا (تورۇك، شۋمەر تىلىندە – ارال، قۇرلىق); اد[ت]ا + م[ەن] = اتا مەن (تورۇك تىلىندە)] جانە ەۆا ەسىمى «ادامزات ۇرپاعى تاراعان العاشقى ءۇيىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان» (دوسانوۆ ت.س. تاينا رۋنيكي: گرافيچەسكي ديزاين ۆ ەزوتەريچەسكوي رۋننوي كونتسەپتسي بوگا تەنگري، سوكرىتوي ۆ زناكاح رۋنيچەسكوگو پيسما، ۆ رودوۆىح تامگاح ي ۆ سيمۆولاح گەومەتريچەسكوگو گەنەزا. – ا.: 2009, 150–156-بەتتەر). باعزى داۋىردە دۋلاتتار «دۋلەبي»، ياعني «دۋلاتتاردىڭ ءۇيى» دەپ اتالدى. اتى-ءجونىمىزدى بىلدىرەتىن تەكتىك بەلگىمىز -ەۆ جالعاۋى ء(بورىباەۆ, قازبەكوۆ، تاڭىربەرگەنوۆ) – ءۇي ماعىناسىن بىلدىرەتىن ءتول ءسوزىمىز ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەسى انىق. بايىرعى قازاقتاردىڭ مادەني ىقپالدى كەزىندە ورىس تىلىنە ەنگەن بۇل تورۇكيزم، سول ءتىلدىڭ ءتول سوزىندەي ابدەن ءسىڭىسىپ كەتتى. ماحامبەتتىڭ «...جاقسىلارعا ەپ ەدىم،
جاماندارعا كوپ ەدىم...»، – دەگەن جىر جولىندا «ەپ» اۋىسپالى «قورعان» ماعىناسىندا جۇمسالىپ تۇر. سونداي-اق، ەب ءسوزى قازاقشا كىسى ەسىمدەرىندە دە (ەبجاسار، ەبجان) كەزدەسەدى. ىبىراي التىنسارين لەكسيكونىندا: «1876 جىلدا، مەن سۋديالىق ورىندا تۇرعانىمدا، ەكى ەپتەش ادام ءبىر-بىرىمەن ۇرىسىپ، ارىزعا كەلدى...» (التىنسارين ى. تاڭدامالى شىعارمالارى. – ا.: «عىلىم»، 1994, 126-بەت), – دەگەن سويلەمدە قولدانعان. «ەپتەش» تۋىندى ءسوزى «دوس، جاتىرلاس، بىرگە تۋعان باۋىر» ۇعىمىن بىلدىرەدى. قارىنداس تاتار تىلىندە دە «ءيپتاش» لەكسيكالىق تۇلعاسىندا «دۇنيەتانىمى، كوزقاراسى ورتاق دوس، جولداس ماعىناسىندا» (تاتار تەلەنەڭ اڭلاتمالى سۇزلەگە. كازان، 1977, 404-بەت).
كىرپى قاۋىپ-قاتەر تونە قالسا، بىردەن جيىرىلىپ، قول-اياعىن، باسى مەن قۇيرىعىن جيناپ ۇستىندەگى ارقالاعان ۇيىنە كىرىپ كەتەدى. اتاۋدىڭ لەكسيكالىق بىلدىرەتىن ماعىناسى سىرتقى قاۋىپ-قاتەردەن تىكەنەك ساۋىتىمەن قورعانۋ تابيعي ينستينگتى جانە جاراتىلىس قابىلەتىنىڭ قىزمەتىنە وراي قويىلعان.
«شامان زات. سولتۇستىك-شىعىستى مەكەندەيتىن، كوك تاڭىرىنە تابىناتىن حالىقتاردىڭ سيقىرشى باقسى-بالگەرى.
شامان ءدىنى. كوك تاڭىرىنە قۇلشىلىق ەتەتىن ءدىن، شامانيزم». (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى. ون بەس تومدىق. ءى5-توم. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2011, 234-بەت.).
پروفەسسور قۇدايبەرگەن جۇبانۇلى «قازاق مۋزىكاسىنداعى كۇي جانرىنىڭ پايدا بولۋى جايلى ء(تىل مەن تاريح دەرەكتەرى» اتتى زەرتتەۋىندە:
«قازاقتىڭ باقسىلارى، ەسەپشىلەرى، ءتىستىڭ قۇرتىن شاقىراتىندار، جىلاندى، ءبۇيىنى شاقىراتىن تامىرشىلار، قوبىزشىلار، دومبىراشى، انشىلەر – كوبىسى – سول شاماننان وربىگەندەر. بۇل جالعىز قازاقتا عانا ەمەس، قوعامنىڭ دامۋىنىڭ بەلگىلى داۋىرىندە قاي ەلدە دە بولعان نارسە. قازاقتىڭ باقسىلارى ەمشى تۇرىندە عانا بولاتىن بولسا، تاريحتا باقسى ءسوزىنىڭ ءار زاماندا ءار ءتۇرلى قولدانىلعاندىعىن، باقسىنىڭ جالعىز ەمشى بولماعانىن كورەمىز. العاشقى ازىردە قوبىز نەمەسە باسقا ءتۇرلى ينسترۋمەنتكە قوسىپ ولەڭ ايتىپ، سول ولەڭمەن اۋرۋدى ەمدەپ، نەمەسە باسقا ءتۇرلى اسپان ۇنىمەن، سيقىرلى ىستەرىمەن ءتيىستى مىندەتىن اتقارىپ جۇرگەن شاماندار بەرى كەلگەن سوڭ قوعام ىشىندەگى الۋان ءتۇرلى زيالىلاردىڭ اتى بولىپ كەتتى. ەجەلگى ۇيعىرلاردا بۇل ءسوز وقىمىستى ماعىناسىندا بولعان» (شىعارمالار مەن ەستەلىكتەر (قۇراست. اقىراپ جۇبانوۆ. – ا.: ونەر، 1990. 17-ب.), – دەيدى. مۇنان مۋزىكا ىرعاعىنىڭ، دىبىس اۋەزىنىڭ جانعا جايلى قۇدىرەتىمەن الپەشتەپ، اۋەن كۇشىمەن الديلەپ ءتاڭىردىڭ دەگەنىن باقسىلار، ياكي شاماندار ادامدار ساناسىنا سىڭىرگەن. شامانداردىڭ العاشقى ازىردە ءتاڭىر مەن ادامدار اراسىن بايلانىستىرعان مەدياتورلىق قىزمەتىندە ترانسقا شىعاتىن قۇرالى مۋزىكالىق اسپاپتار بولعان دەگەن قورىتىندى جاسايمىز. وسى ەڭبەگىندە عالىم: «قازاقتا «اۋرۋدى باعۋ» دەگەندەگى «باق» ءتۇبىرى نەمەسە بىرەۋگە ءبىر نارسەنى «باعىشتاۋ» دەگەندەگى «باعىش» ءتۇبىرى وسى «باقسى» سوزىمەن تۇبىرلەس بولۋى كەرەك» (17-ب.), – دەپ جورامالدايدى. راسىندا، قازاق مال باعاتىن جاندى «مالشى»، ءدال وسى سياقتى «سيىرشى»، «قويشى»، «جىلقىشى»، «تۇيەشى» دەۋ قالىپتاسقان. جاراتقاننىڭ قۇدىرەتىمەن جەردەگى سانالى تىرلىكتىڭ باستاۋىندا ادامداردىڭ رۋحاني اداسپاسىنا باس-كوز بولاتىن، تابيعاتتىڭ ءتۇرلى زاۋالدارىنان قورعاپ، باعاتىن ەرەكشە قابىلەتتى جانداردى «باقسى» دەگەن. باقسى مەن شامان سوزدەرى ماعىنالىق ماندەس ۇعىمدار.
لەۆ گۋميلەۆ: «فيردوۋسي تورۇك كوز بايلاۋشىلىعى مەن سيقىرشىسىن سۋرەتتەيدى. شەشۋشى ايقاس الدىندا باحرام چۋبين سۇمدىق قورقىنىشتى ءتۇس كورەدى. ونىڭ تۇسىنە اسكەرى تالقاندالىپ كتەزيفونعا باراتىن جول جاۋدىڭ يەلىگىنە وتكەن، تورۇكتەر ارىستانعا اينالىپ، ال ول ءوزى راقىمشىلىق سۇراپ، جاياۋ كەلەدى. باحرام الدىن الا كورىنگەن جامانشىلىق بەلگىگە قاراماستان شايقاستى باستايدى. تورۇكتەر كۇشى باسىم پارسىلاردى قورقىتۋ ءۇشىن سيقىرشىلىق ايلا-تاسىلگە كوشەدى. سيقىرشى اسپاننان وت جاۋدىرىپ، پارسىلارعا جەبە وعىن بوراتىپ، ۇيتقىعان جەلمەن قاپ-قارا بۇلىت ۇيىرەدى. بىراق باحرام اسكەرىنە بار داۋسىمەن بۇيىرىپ: «بۇل تەك الداپ-ارباۋ ەكەنىن، شىندىعىندا، جەبە وعى جوقتىعىن» ۇقتىرادى، ءسويتىپ سيقىرشى ويى دىتتەگەن ماقساتىنا جەتپەي قالادى. پارسىلار كەسكىلەسكەن ايقاستا جەڭگەن سوڭ، سيقىرشى تۇتقىنعا الىنادى. ول باحرام كورگەن ءتۇستى جىبەرگەنىن مويىندايدى. ءفيردوۋسيدىڭ اڭگىمەسىن پارسىلاردىڭ اڭىزى دەپ قابىلداۋعا بولار ەدى، ەگەر وسى ءتارىزدى تورۇكتەردىڭ ەتنوگرافيالىق ۇقساس وقيعالارى بولماسا» (ل.ن. گۋميلەۆ. درەۆنيە تيۋركي. م.، 1993. 83–84-بەتتەر), – دەپ بىرنەشە سەنىمدى دەرەككوزدەرىنە سىلتەمە جاسايدى. بۇل قۇپيا ءىلىمدى زەرتتەۋدە كاسىبي ىزدەنىسىمەن تانىلعان ميرچا ەليادە:
«شامانيزم – ەكستازعا ءتۇسۋدىڭ ارحيكالىق تەحنيكاسىنىڭ ناق ءوزى، سونىمەن بىرگە بۇل ءسوز كەڭ ماعىناسىندا ميستيكا، ماگيا مەن «ءدىن» (ميرچا ەليادە. «شامانيزم: ارحايچەسكيە تەحنيكي ەكستازا» پەر. س انگل. – ك.: «سوفيا»، 2000. 14-بەت), – دەگەن عىلىمي تۇجىرىم جاسايدى. سولاي بولا تۇرا، «شامان» ءسوزىنىڭ قايدان شىققانى، ەتيمولوگياسى حاقىندا عىلىمدا ءبىر ورتاق ماملەگە كەلمەگەندىگىن زەرتتەۋشى اشىق جايىپ سالادى. بۇعان دەيىن عىلىمدا قالىپتاسقان «شامان» ءسوزىنىڭ شىققان تەگى تۇنعىس ءتىلى» دەيتىن ۋاجگە كۇمانمەن قاراپ، بۇل تەرميننىڭ تورۇك-مونعول تىلدەرىنەن ەنگەندىگىن دالەلدەۋشىلەر تابىلادى. ال رامستەد [G.J. Ramstedt] «بۇل ءسوزدىڭ توحار تىلىندە (samane = «بۋددا موناحى») جانە سوعدىنىڭ (smn = saman) اتالۋى تەرميندى ۇندىدەن تاراتۋ مۇمكىندىگى باسىمداۋ دەپ جورامالدايدى. بۇل ماسەلەنىڭ لينگۆيستيكالىق قىرىن انىقتاۋعا تاۋەكەل ەتپەسەم دە ءوز ۇستانىم پىكىرىمدى عىلىمي دەرەكتەرگە سۇيەنە ءۇندى ءسوزىنىڭ ورتالىق ازيا مەن قيىر شىعىسقا اۋىسۋى، ءۇندىنىڭ ءسىبىر حالىقتارىنا ىقپال، اسەرىن تۇتاس ەتنوگرافيالىق جانە تاريحي دايەكتەردىڭ ناتيجەسىن پايدالانا شەشكەن لازىم» (ميرچا ەليادە. «شامانيزم: ارحايچەسكيە تەحنيكي ەكستازا» پەر. س انگل. – ك.: «سوفيا»، 2000. 457-بەت). «وسى ەڭبەكتە جيناقتالعان جانە تالداۋ جاسالعان ماتەريالداردان ءشامانيزمنىڭ يدەولوگياسى مەن ارناۋلى تەحنيكاسى ىلگەرىدەگى ارحايكالىق مادەنيەتتە كورىنىس تاپقانىن كۋالاندىرادى، دەمەك، ودان باعزى شىعىستىق ىقپال-اسەردىڭ ءىز-بەدەرىن تابۋ قيىن» (461-بەت), – دەپ ميرچا ەليادە عىلىمي ءتۇيىن جاسايدى.
عالىمداردىڭ وسىنشاما باسىن قاتىرىپ، ويىن سان ساققا جۇگىرتكەن شامان اتاۋى – تورۇك رۋنيكا جازۋىنىڭ كريپتوگرافيالىق قۇلىپىن اشاتىن كىلتىن بىلمەۋدەن تۋعان اعاتتىق. بۇل ءاتاۋسوز – كۇللى تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىسقا ورتاق ءتولتۋما ۇعىم. نەگىزى تورۇك رۋنيكاسىنىڭ گرافيكالىق زاڭدىلىعى بويىنشا پىشىنىندە تاڭبالانعانمەن ورفوەپيالىق ەرەجەسىنە سايكەس اشامان بولىپ وقىلۋى ءتيىس. سول ءداۋىردىڭ وزىندە تورۇكتەر تابۋلاپ ش[ا]مان دەۋدەن قالىپتاسىپ كەتكەن اتاۋ. دۇرىسى: اشامان ءتاڭىر مەن ادامدار اراسىنداعى قۇپيانى اشىپ، قاۋىمدى ىزگىلىك جولىنا سالۋعا باعىت-باعدار بەرۋشى. ورىس تىلىنە باعزى تورۇك تىلىنەن اۋىسقان «شىدا، قازاق، اتامان بولاسىڭ!» [«تەرپي، كازاك، اتامانوم بۋدەش!»] دەگەندەگى اتا+مان مەن اشا+مان ارحەتيپىنىڭ ءسوزجاسام قالىبى ءبىر. اتامان, ياعني اتا مەن [بولامىن]، قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭى بويىنشا مان/مەن، بان/بەن، پان/پەن بولىپ سويلەم ىشىندە مەن ەسىمدىگىنىڭ ءپىشىنى وزگەرىپ وتىرادى. ەندەشە، اتامان ءسوزىنىڭ لەكسيكالىق ماعىناسى – قالىڭ قاۋىمدى ءجون-جوسىققا، يگىلىكتى ىسكە باستاپ، اداستىرمايتىن باسشىسى، اتاسى مەن بولامىن دەگەندى بىلدىرەدى. الاعاي دا بۇلاعاي قيلى-قيلى زاماندا ەجەلگى تورۇك ءتىلىنىڭ سوزدىك قورى تاس بىتىكتەردە تۇگەل ساقتالماعانى بەلگىلى. الايدا تورۇك تىلىنە سىرتقى كۇشتىڭ ىقپالىمەن قانداي يدەولوگيالىق ساياساتتىڭ زاۋالى تيسە دە رۋنيكالىق تۇجىرىمعا وراي تورۇك ءسوزىن اجىراتىپ الۋ وپ-وڭاي ەكەن...
Abai.kz
