ورتا عاسىر تاريحىن، ونىڭ ىشىندە شىڭعىسحاننىڭ تاريحىن العاش جازعان ادام - يراندى بيلەگەن گازان حاننىڭ ءۋازىرى، ساياساتكەر، عالىم راشيد-اد- دين ەدى. راشيد-اد- دينگە «شىڭعىسحاننىڭ تاريحىن جاز» دەپ تاپسىرعان گازان حان ەدى. گازان حان شىڭعىسحاننىڭ كەنجەسى تولىحاننىڭ نەمەرەسى ارعىننان (ورىسشاسى ارگۋن) تۋادى. XIII-عاسىردىڭ اياعىندا يران بيلىگىنە ارعىن حاننان كەيىن گازان حان تاققا وتىردى. ءسويتىپ گازان حاننىڭ تاپسىرماسىمەن راشيد-اد-دين 1310 جىلى ءوزىنىڭ «جاميعات -ات -تاۋاريح» اتتى ءۇش تومدىق تاريحىن جازىپ ءبىتىردى

«جاميعات ات تاۋاريحتىڭ» قازاقشا ماعىناسى «ەل تاريحى» دەگەندى بىلدىرەدى.

بۇل تاريحي ەڭبەكتىڭ العاشقى تومى «شىڭعىسحان مەن التىن وردا» تاريحىنا، ەكىنشىسى «گازانحان تۇسىنداعى يراننىڭ تاريحىنا»، ءۇشىنشىسى الەم تاريحىنا، ياعني، ءۇندىستان، قىتاي، كەيبىر ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاريحىن بايان ەتكەن.

شىڭعىسحاننىڭ تاريحى تۋرالى جازىلعان ەكىنشى الەمگە ايگىلى ەڭبەكتىڭ ءبىرى - ابىلعازى حاننىڭ "تۇرىك شەجىرەسى" . بۇل اتاقتى شەجىرە «جاميعات-ات-تاۋاريحتان»  ءۇش ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىن جازىلعان.

بۇل الەمگە ايگىلى ەڭبەك تۇركى تىلىندە جازىلعان ەدى. سول «جاميعات-ات-تاۋاريحتى» ابىلعازىعا دەيىن  تۇركى تىلىنە اۋدارعان وننان استام شەجىرەشى بولىپتى.

ابىلعازى ءباحادۇر  ولاردىڭ پارسى، تۇرىك، قىتاي تىلدەرىن بىلمەگەندىكتەن ولاردىڭ اۋدارمالارىنان قاتەلىكتەر كوپ كەتكەنىن ايتقان.

راشيد-اد-ءديننىڭ «جاميعات-ات-تاۋاريحىنان» 500 جىل وتكەننەن  كەيىن ، شىڭعىسحاننىڭ تاريحى  تۋرالى جازعان ورىس تاريحشىسى نيكولاي كارامزين ەدى. ول 1811 جىلى جازىلعان «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى ون ەكى تومدىق مونۋمەنتالدى عىلىمي ەڭبەگىنىڭ  III-تاراۋىنان باستاپ،  VIII-تاراۋىنا دەيىن شىڭعىسحاننىڭ تاريحىن، باتۋدىڭ تاريحىن، ونىڭ رۋس ەلىنە، باتىس ەلدەرىنە جورىق جاساپ، باسىپ العانىن، التىن وردا تاريحىن تولىق بايان ەتكەن. سول كارامزيننىڭ oن ەكى تومدىق كولەمدى تاريحىندا  شىڭعىسحان، باتۋ، جانە التىن وردا تاريحى تۋرالى جازعاندارىندا «مونگول» اتتى ەتنوستىق تىركەس مۇلدەم جوق.

اتاقتى تاريحشى ول كەزدە «تاتار مونعول» دەگەن تىركەستى ەستىپ كورمەگەن، جانە ونداي ءسوزدى ءوز ەڭبەكتەرىندە قولدانىپ كورمەگەن. ويتكەنى، ول كەزدە ورىس تايحشىلارى  «تاتار مونعول» دەگەن تىركەستى بىلمەيتىن ەدى.

«تاتار مونگولى» دەگەن تىركەس ورىس تاريحشىلارىنىڭ شىعىستانۋشى ي.بەرەزيننىڭ، بەلگىلى تاريحشى سولوۆەۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە 1850 جىلدان كەيىن پايدا بولدى. ويتكەنى، باسقا ەلدىڭ باسقىنشى قولباسشىلارىن، باتىرلارىن اسپەتتەۋ، ولاردىڭ ەلدىك نامىسىنا تيەتىن نارسە ەدى. سوندىقتان  شىڭعىسحاننىڭ، باتۋدىڭ ، التىن وردانىڭ تاريحىن مۇمكىندىگىنشە كولەڭكەلەۋ وڭتايلى بولدى دا،  بۇرىن  «تاتار موعول شاپقىنشىلىعى»  دەپ اتالىپ كەلسە، 1851 جىلدان كەيىن شىققان  تاريحي ەڭبەكتەردە  «تاتارو مونگولسكوە زاۆوۆانيە» دەپ اتالىپ كەتە باردى.

ال، سول كەزدەگى تاريحتىڭ شىندىعى قانداي؟ سونى ءبىز وسى جولعى اڭگىمەمىزگە وزەك ەتەمىز.

VIII- XI عاسىرلار ارالىعىندا سوناۋ بايقال كولى، التاي جەرىنەن باستاپ استارحانعا دەيىنگى الىپ مەكەندى وعىز قاعاندىعى بيلەگەن. قاعاندىقتىڭ نەگىزىن سالۋشى وعىز حان بولعان. «وعىزحان تۇركى تۇقىمى، ءدىنى مۇسىلمان» دەپ دالەلدەيدى  ابىلعازىحان ءوز شەجىرەسىندە.  وعىز حاننىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان توعىز ۇلى بولعان ەكەن. وعىز حان وسى توعىز ۇلدان جيىرما ءتورت نەمەرە سۇيگەن.

جيىرما ءتورت نەمەرەسىنىڭ ىشىندە ەل بيلەگەندەرى كۇنحان، ايحان، جۇلدىزحان، ەلحان ەكەن.  ابىلعازى حان ءوزىنىڭ تۇرىك شەجىرەسىندە شىڭعىسحاننىڭ اكەسىنىڭ رۋى قياتتى (كەيدە قيان دەپ تە اتايدى) وسى ەلحاننان تاراتادى.

قياتتان - ەسۋگەي، شىڭعىسحاننىڭ اكەسى.

ابىلعازى حان بۇل شەجىرەنىڭ دەرەكتەرىن وزىنەن ءۇش ءجۇز جىلداي ۋاقىت بۇرىن جازىلعان راشيد-اد-ءديننىڭ «جاميعات ات تاۋاريعىنان» العان.

بۇل شەجىرەنىڭ دۇرىستىعىنا ءشۇبا كەلتىرۋ قيىن، ويتكەنى، قانشا دەگەنمەن «جاميعات-ات-تاۋاريح»  شىڭعىس حان دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن سەكسەن بەس جىلدان كەيىن عانا جازىلىپ وتىر، ياعني، سول ءداۋىر تاريحىنا جاقىن بولدى. ەكىشىدەن، راشيد-اد-دين  شىڭعىس حاننىڭ تولى اتتى كەنجەسىنىڭ شوبەرەسى گازان حاننىڭ اۋزىنان ەستىپ جازىپ وتىر.

راشيد-اد-دين مەن ابىلعازى حاننىڭ شەجىرە تاريحىندا  وعىز حان تۇركى تەكتى، ءدىنى مۇسىلمان بولعان.  وسى وعىز حان شەجىرەسىندە ءۇرىم بۇتاعىمەن تاراتىلعانداي شىڭعىس حان  وعىز حاننىڭ ۇرپاعى ەكەنى ايدان انىق دەرەكتەلگەن.

تاعى ءبىر قوسىمشا تاريحي دەرەكتەر مىناداي:

شىڭعىسحاننىڭ اكەسى ەسۋگەيدىڭ شەشەسى قوڭىرات رۋىنان ەكەن. شىڭعىسحان بىردە قوڭىرات ەلىمەن كەزدەسىپ قالعاندا «ءبىز قوڭىرات ەلىمەن ەرتەدەن قۇدا جەكجات ەدىك» دەپ ايتقانى بار ەكەن (ابىلعازى).

ەسۋگەي ءباحادۇر ەل بيلەگەن ادام بولعان. ونىڭ جۇرتى بايقال كولى ماڭىنداعى التاي ەكەن. ءوز زامانىندا باتىر بولعان ادام، جالايىر، نايمان، كەرەيت، مەركىت جانە ت.ب. سول ماڭداعى ەتنوستىق توپتاردى وزىنە قاراتىپ العان ءباحادۇر. تاتارلارمەن كوپ جاۋلاسىپ، ولاردى دا جەڭگەن ەكەن. ەسۋگەي شىڭعىس ون ۇشكە تولعاندا شايقاس كەزىندە  قازا تاۋىپتى.

شىڭعىس حان  1162 جىلى التاي تاۋىنىڭ ەتەگىندە تۋعان. شەشەسىنىڭ اتى بورتە.

بالا كەزىندەگى ەسىمى تەمىرشىن.  ورىس تاريحشىلارى ونى تۋرا ايتۋعا ءتىلى كەلمەي «تيمۋچين» دەپ اتاعان.  سودان كەيىن شەتەلدىڭ تاريحشىلارىدا شىڭعىسحاننىڭ بالا كەزىندەگى ەسىمىن ورىستارشا «تيمۋچين» دەۋدى داعدىعا اينالدىرعان.

ال، تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ قاراعاندا شىڭعىس حاننىڭ وزىنىڭدە، بالالارىنىڭ ەسىمى تازا قازاقى سوزدەن، تۇبىردەن تۇرادى. ماسەلەن. شىڭعىسحاننىڭ جاس كەزىندەگى ەسىمىن  قازاقشا سوزدىك تۇرعىسىنان قاراستىرايىق.

تەمىرشىن ءتۇبىرى «تەمىر» دەگەن ءسوز. «شىن» دەگەن جالعاۋدىڭ  وزىندىك ءتۇبىرى بار. ەكەۋىن قوسقاندا «ناعىز تەمىر، شىڭدالعان تەمىر» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

شىڭعىسحاننىڭ بالالارىنىڭ ەسىمدەرىنە نازار اۋدارايىق.  ۇلكەنى جوشى. تازا قازاقى ءسوز، تازا قازاقى ەسىم.  «جوشى، جوسى،  «اتقا شاپقىش» دەگەن ماعىنادا.  ەكىنشى ۇلىنىڭ ەسىمى شاعاتاي - تازا قازاقى ەسىم. ءتۇبىرى «شاعادى»، «قۇرتادى»، «جويادى» دەگەن ماعىنادا. ءۇشىنشى ۇلىنىڭ ەسىمى دە  «ۇگەدى» دەن قازاقى تۇبىردەن تۇرادى.  ءتورتىنشى كەنجەسىنىڭ ەسىمى - تولى. بۇل ەسىمنىڭ دە  تازا قازاقى ۇعىمداعى سوزدەن تۇراتىنىنا ەشكىم داۋ ايتا الماس.

سونىمەن، اكەدەن ەرتە جەتىم قالعان تەمىرشىن  1202-1206 جىلداردىڭ اراسىندا اكەسىنەن قالعان ەلگە يە بولىپ، بيلىك قۇرادى.  تاتار، مەركىت، جالايىر، نايمان، كەرەيت جانە ت.ب  ۇلكەن رۋلى ەلدەردى جاۋلاپ الىپ، سولتۇستۇگى  ەرتىس، توبىلعا دەيىن، شىعىسى بالقاشقا دەينگى، وڭتۇستىگى جەتىسۋعا دەيىنگى جەرلەرگە يە بولادى.  سودان باعىنىشتى ەل مەن ۇلكەن رۋلار 1206-جىلى قازىرگى شىڭعىستاۋدىڭ ەتەگىدەگى «نايمان كەر» دەپ اتالاتىن جەردە  تەمىرشىندى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلايدى. («ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىنەن»)   تەمىرشىنگە سول جولى «شىڭعىس حان» دەگەن جاڭا ەسىم بەرەدى.  «شىڭعىس حان» دەگەن ەسىمدە تازا قازاقى ۇعىمنان تۇرادى. جاڭا ەسىمنىڭ ءتۇبىرى «شىڭ» «عىس جالعاۋى «قىس» دەگەن ماندە قولدانىلادى. ەسىمنىڭ جالپى ماعىناسى «ەڭ بيىكتەگى قىستاي قاتال ادام» دەگەن مانىستە.  ول كەزدەگى شىڭعىس حان بيلەگەن ەل مەن جەر «موعول حاندىعى» دەپ اتالعان. 1219 جىلدان  1225 جىلدار اراسىندا شىڭعىس حان ورتا ازياداعى سامارقان، وتىرار، بۇحارا، حيۋا حاندىقتارىن  باسىپ الىپ، ودان كەيىن يران مەن قىتايدىڭ سولتۇستىك شىعىسىن جاۋلادى.

(وقىرماندارعا ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ماڭىزدى نارسە، بۇل ماقالا مىندەتتى تۇردە شىڭعىسحاندى قازاق قىلۋ ماقساتىندا جازىلىپ وتىرعان جوق).

كەرىسىنشە،  وسى كۇنگە شەيىن، پالەن عاسىر بويى بەت باقتىرماي بۇرمالانعان ورتا ازيا تاريحىنىڭ مۇمكىندىگى بولعانشا شىنايى تاريحىن  اشۋعا تالپىنىس.

الەمدىك تاريحتا بولعان  پالەن مىڭ جىلدىق تاريحي وقيعالار سول بولعان كۇيىندە ەمەس، ءار مەملەكەتتىڭ ماقسات مۇددەسىنە وراي بۇرمالانىپ جازىلادى جانە جازىلدى.  ماسەلەن ەۋروپا ەلدەرى ءوز تاريحى مەن باسقا ەلدەردىڭ تاريحىن ەۋروتسەنتريستىك باعىتتا جازسا، رەسەي مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىنە وراي تاريحتى ءوز ىڭعايلارىنا الىپ، وزگەرتىپ جازا بەرگەن. اتاقتى ورىس تاريحشىسى ۆ.كليۋچەۆسكي  ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ  «روسسيا جيۆەت دليا ساموي سەبيا، روسسيا ۆسە دولجنا دەلات سۆويمي رۋكمي»  دەگەن ءسوزىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ،  روسسيا تاريحىنىڭ ورىس حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرەتىن پاتريوتيزم باعىتىندا جازىلۋىنا ماڭىز بەرگەنىن ايتادى. پاتشالىق رەسەيدە بولسىن، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بولسىن، وعان باعىتتا  ەلدەردىڭ تاريحى كوممۋنيستىك يدەولوگيا تالابى نەگىزىندە جازىلعان.

سوندىقتان، بۇل ماقالانىڭ ماقساتى وسىدان 718 جىل بۇرىن جازىلعان  الەمدىك تاريحتىڭ العاشقى نەگىزىن قالاعان راشيد-اد-ءديننىڭ «جاميعات-ات-تاۋاريح» ەڭبەگىمەن  سودان بەرى ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە جارتى الەمدى جاۋلاپ العان ۇلى قولباسشى شىڭعىسحاننىڭ، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى تۋرالى  ابىلعازى ءباحادۇردىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» جانە رەسەي تاريحشىلارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە، اتاقتى ورىس تاريحشىسى نيكولاي كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆو روسسسيسكوگو»  اتتى ون ەكى تومدىق تاريحي مونوگرافياسىن  تالداۋ ارقىلى شىڭعىسحاننىڭ عۇمىربايانى مەن التىن وردا تاريحى نەگە تۇرلىشە بۇرمالانعانىن تالداۋ ارقىلى  شىنايى شىندىقتىڭ شەگىن اشۋ.

ابىلعازى ءباحادۇر «تۇرىك شەدىرەسىن»  1663 جىلى جازدى.  وسى شەجىرەنى جازۋدى باستاعاندا ابىلعازى ءباحادۇردىڭ «مەنىڭ الدىمدا ون جەتى بايلام كىتاپ جاتىر. ءبارى شىڭعىسحان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى. ولاردىڭ كوبىسى «جاميعات-ات-تاۋاريحتان» اۋدارىلعان» دەسە تاعى، « راشيد-اد-ديننەن بەرمەن قاراي ءۇش ءجۇز جەتپىس ەكى جىل بويى كوشىرمەشىلەر ءبىر كىتاپتان ءبىر كىتاپقا كوشىرگەن سايىن جازىلعان تاريحتىڭ ۇشتەن ءبىرىن، نەمەسە جارتىسىن بۇزىپ بۇلدىرگەن...» دەيدى (ابىلعازى. «تۇرىك شەجىرەسى»).

ونىڭ سەبەبىن ابىلعازى ءباحادۇر ولاردىڭ پارسى، تۇرىك تىلدەرىن جاقسى بىلمەۋىنەن دەپ تۇسىندىرەدى.  ابىلعازى اۋدارماشىلاردىڭ وسىنداي كەمشىلىكتەرىن (100 جىلدان 500 جىلعا دەيىن  اراعا سالىپ، راشيد-اد-ءديننىڭ «جاميعات-ات-تاۋاريحىن» ، ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىن»  فرانتسۋز، نەمىس، ورىس تىلىنە اۋدارعاندار ءدال ابىلعازى ءباحادۇر ايتقانداي «ءتىلدى بىلمەۋشىلىكتەن» تۇپنۇسقاعا قايشى ەركىندىككە جول بەرگەن.

XVIII عاسىردىڭ اياعىندا ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىن» توبىلدا تۇتقىندا جۇرگەن شۆەد وفيتسەرى تاۋىپ الىپ، ونى بۇحارا احۋنىنا ورىسشاعا اۋدارتادى.

سوسىن شۆەد وفيتسەرى ونى نەمىس تىلىنە اۋدارادى. ودان كەيىن فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلعان. ونى ترەدياكوۆسكي  ورىس تىلىنە اۋدارادى. بىراق ول ءساتسىز بولىپ، جۇرتقا تاراي قويمايدى. 1825 جىلى گراف رۋميانتسەۆ  «تۇرىك شەجىرەسىنىڭ» العاشقى نۇسقاسىن  اراب گرافيكاسىمەن قازان قالاسىندا شىعارادى. سودان كەيىن عانا ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى»  الەم زەرتتەۋشىلەرىنىڭ نازارىنا ءتۇسىپ، جوعارى باعاسىن الادى.

وعان دەيىن 1811-1818 جىلدار اراسىندا ورىستىڭ تاريحشىسى ن.كارامزين ءوزىنىڭ اتاقتى «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى ون ەكى تومدىق مونۋمەنتالدى  ەڭبەگىن جازعاندا، ابىلعازىنىڭ ەڭبەگىن دەرەك ءوزى رەتىندە  پايدالانعانىن ءوزىنىڭ وسى تاريحىندا اتاپ كورسەتكەن.

ونىڭ باستى سەبەبى نيكولاي كارامزين جەتى جىل بويى جازعان ون ەكى تومدىق تاريحىنىڭ ءۇشىنشى تاراۋىنان باستاپ، سەگىزىنشى تاراۋىن شىڭعىسحاننىڭ تاريحى مەن باتۋدىڭ رۋس جەرىنە، ەۋروپاعا شاپقىنشىلىعىنا، التىن وردانىڭ تاريحىنا ارناعان.

وسى جەردە ەڭ باستى نازار اۋداراتىن ماسەلە، سوعان دەيىن، ياعني XVIII عاسىردىڭ اياعىندا  نەمىس فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلعان ورتا ازيا تاريحىنا قاتىستى دەرەك كوزدەر مەن ن.كارامزيننىڭ  شىڭعىسحان مەن باتۋ تۋرالى جانە التىن وردا تۋرالى جازعان كولەمدى زەرتتەۋ تاريحىندا «تاتار مونگولى» دەگەن ەتنونيمدى تىركەس،  تۇسىنىك بولماعان.

ن.كارامزين «تاتار مونگولى» دەگەن تىركەستى  تىپتى بىلمەگەن. ونىڭ كىتاپتارىنىڭ ءبىر جەرىندە «تاتار مونگولى» دەگەن تىركەستى كەزدەستىرە المايسىز.

نەگە ولاي؟  ويتكەنى،  ابىلعازىنىڭ «تۇركى شەجىرەسىندە دە» «مونگول» دەگەن ەتنيكالىق تىركەس بولماعانعا ۇقسايدى. مەنىڭ زەرتتەۋىمشە،  «تاتار مونگولى» دەگەن ەتنونيمدىك تەرمين  رەسەي تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە تەك 1850 جىلدان كەيىنگى تاريحي ەڭبەكتەردە كەزدەسەدى.  وعان  بەلگىلى تاريحشى كليۋچەۆسكي ايتقانداي، سول كەزدەگى مەملەكەتتىك ۇستانىم سەبەپ بولعان.

جۇرت مويىنداي قويماعان، نازار اۋدارماعان، لومونوسوۆ جازعان «رەسەي تاريحىن» ەسەپكە الماساق،  ورىستىڭ ەڭ العاشقى كوپ تومدىق تاريحى ن.كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسييسكوگو» اتتى كۇردەلى ەڭبەگىندە «تاتار مونگول» دەگەن ەتنيكالىق اتاۋ جوق، ەكەنىن، بولماعانىن ايتتىق. بۇل ورتا ازيا تاريحىنا قاتىستى بۇرىنعى، نەمەسە وسى كۇنگە دەيىن تاريحتا قالىپتاسقان كوزقاراستى وزگەرتۋگە  مۇمكىندىك بەرەتىن،  شىڭعىسحان تاريحىنىڭ شىنايى شىندىعىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن - كىلت.

ماسەلەن، ن.كارامزيننىڭ  جۇرت مويىنداعان ون ەكى تومدىق تاريحىنان كەيىن وتىز جىلداي ۋاقىت وتكەندە ورىستىڭ بەلگىلى تاريحشىسى س.سولوۆەۆ ءوزىنىڭ 29 تومدىق «يستوريا روسسي س درەۆنەيشيح ۆرەمەن» اتتى كولەمدى تاريحى 1851 جىلى جارىققا شعاردى.

سولوۆەۆتىڭ بۇل تاريحي ەڭبەگى سول كەزدەگى «ورىس ءپاتروتيزمى» ۇرانىن كوتەرىپ جۇرگەن ورىس اريستوكراتتارىنىڭ، ينتەلەگەنتسياسىنىڭ ويىنان شىقتى. ويتكەنى، بۇل تاريحتا ن.كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» كوپ تومدىقتارىندا كەڭىرەك باياندالعان شىڭعىس حاننىڭ تاريحى، باتۋدىڭ رۋس كنيازدىكتەرىن، كيەۆتى باسىپ الىپ، حالقىن  قالاي اياۋسىز قىرعانى تۋرالى سۋرەتتەمەلەر، سولوۆەۆتىڭ  29 تومدىق تاريحىندا قىسقارتىلىپ قالعان، بىلايشا ايتقاندا كولەڭكەلەنىپ قالعان.

ءتىپتى كارامزيننىڭ  «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو گوسۋدارستۆا» اتتى كوپ تومدىق ەڭبەگىندە قولدانىلعان  «تاتار موگولى» ەتنيكالىق تىركەس  سولوۆەۆتىڭ  «يستوريا روسسي س لرەۆنەيشيح ۆرەمەن» كوپتومدىعىندا  ول  «تاتار مونگولى» ەتنيكالىق اتاۋ بولىپ وزگەرىپ شىعا كەلگەن.

وسى ۋاقيعادان ءسال كەيىن پەتەربۋرگتىڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ىستەگەن پروفەسسور، شىعىستانۋشى عالىم ي.بەرەزين  «شىعىس كىتاپحاناسى» اتتى سەريالى كىتاپتار توبىن باسپادان شىعارادى. وعان  راشيد-اد-ءديننىڭ «جاميعات-ات-تاۋاريعىن، ابىلعازىنىڭ ەڭبەگىن، جالايىر كادىرعاليدىڭ ەڭبەكتەرىن قوسقان. بۇل 1855 جىل ەدى.

«جاميعات-ات-تاۋاريحتى پارسى تىلىنەن سول كەزدە ورىس تىلىنە اۋدارعان  وسى شىعىستانۋشى ي.بەرەزين.  ابىلعازى ايتقانداي،  پارسى، تۇرىك تىلدەرىن ويداعىداي تەرەڭ مەڭگەرمەگەن كەزى، ولار كوبىنە اۋدارما سوزدىكتەرىن پايدالانعان، سوندىقتان بەرەزين «جاميعات-ات-تاۋاريحتى» تۇتاس اۋدارماعان.  جانە ءوزىنىڭ الدىندا عانا «رەسەي تاريحىن» جازعان سولوۆەۆتىڭ ورتا ازيا تاريحى مەن شىڭعىستانۋداعى ۇستانىمىن كورگەن  بەرەزيندە سول «ىزبەن» بۇرىن قولدانىلىپ كەلگەن «تاتار موعول» ەتنيكالىق تەرمينىنەن باس تارتىپ، ءوزىنىڭ اۋدارمالارىندا «تاتار مونگولى» دەگەن تىركەستەردى ەركىن قولدانا باستاعان.

جالپى مەن وسى ماقالانىڭ باس كەزىندە  ورىس تاريحىنىڭ جازىلۋىنا قاتىستى ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ «...روسسيا  دولجنى دەلات ۆسە سۆويمي رۋكامي» دەگەن  نۇسقاۋ رەتىندەگى ءسوزى بولعانىن ورىس تاريحشىسى ۆ.كليۋچەۆسكي ايتقانىن جازىپ ەدىم. كارامزيننىڭ تاريحىندا شىڭعىسحاننىڭ تاريحى، باتۋدىڭ رەسەي كنيازدىكتەرىن اياۋسىز تالقانداۋى، التىن وردانىڭ ۇزاق جىلدار بويى رۋسسيادان الىم سالىق الىپ تۇرۋى كەڭ جازىلعان بولسا، سولوۆەۆتىڭ تاريحىندا ونداي «كوركەم سۋرەتتەر» قىسقارىپ قالعان.

ياعني، وندا ورىس كنيازدەرىنىڭ باتىرلىعىنا، ولاردىڭ ورىس جەرىن بىرىكتىرۋدەگى  كۇش قايراتتارىنا، ەرلىكتەرىنە كوپ نازار اۋدارىلعان.

ارينە، سولوۆەۆتىڭ «يستوريا روسسي س درەۆنەيشيح ۆرەمەن» اتتى تاريحىنىڭ پاتريوتتىق تۇرعىدا جازىلعان ەڭبەك ەكەنىندە داۋ جوق جانە ونى ول ءۇشىن ايىپتاۋدا ءجونسىز. ويتكەنى ول ءوز مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ تۇر. دەگەنمەن، بۇل رەسەي پاتشالىعىنىڭ مۇددەسىندە جازىلعان يمپەريالىق تاريح.

ودان كەيىندە رەسەي تاريحىن جازعان تاريحشى عالىمدار بولدى. دەگەنمەن، ولارعا دا، اسىرەسە، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە جازىلعان تاريح وقۋلىقتارىندا دا سول سولوۆەۆتىڭ « يستوريا روسسي س درەۆنەيشيح ۆرەمەن» اتتى ەڭبەگىن نۇسقا رەتىندە پايدالاندى. كەزىندە سولاۆەۆ پايدالانعان، ەنگىزگەن «تاتار مونگولى» اتالعان ەتنيكالىق تىركەسى وسى كۇنگە دەيىن «ولمەي» كەلە جاتقان نەگىزگى سەبەبى سول دەپ ويلايمىن. ونىڭ ەكىنشى ءمانى - XVIII عاسىردىڭ باس كەزىندە  رەسەي پاتشالىعى شۆەتسيا، وسمان يمپەرياسىن جەڭىپ،  سولتۇستىك كاۆكازدى وزىنە قاراتىپ، ورتا ازيانى وتارلاپ، ۇلكەن يمپەريا بولدى. سوندىقتان رەسەي شىڭعىسحان تاريحىن، باتۋدىڭ شاپقىنشىلىعىن، التىن وردانىڭ تاريحىن كولەڭكەلەپ،جازىلعان نەمەسە جازىلىپ جاتقان تاريحىندا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەرۋگە مىندەتتى بولدى.

ول ءۇشىن رەسەي تاريحشىلارىن ايىپتاۋعا بولمايدى، ويتكەنى كەز كەلگەن مەملەكەت  مۇمكىندىگى بولسا، سولاي ىستەر ەدى.

مىنە، سوندىقتان جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەردى تالداي وتىرىپ،  ورىس تاريحشىلارىنىڭ ، شىعىستانۋشىلارىنىڭ  بۇرىن قولدانىستا بولعان «تاتار موگولى» ەتنيكالىق تىركەسىن، كەيىن ءوز ەڭبەكتەرىندە تاتار مونگولى» دەپ وزگەرتۋلەرىندە وسىنداي  سەبەپتەرى بولدى دەپ تۇيىندەۋگە  ابدەن بولادى.

ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى ايگىلى شىعارماسى  1992 جىلى العاش رەت قازاق تىلىنە اۋدارىلعان. اۋدارماشى ب.ابىلقاسىموۆتىڭ  ابىلعازى ءباحادۇردىڭ اتاۋلى شىعارماسىن  اۋدارۋدا ءتۇرلى  (بۇرىنعى باسقا تىلدەرگە اۋدارعانداعى ءارتۇرلى قيسىندارى بولعانىنا قاراماستان) قيىندىقتاردى جەڭىپ، وقۋعا جەڭىل «تۇرىك شەجىرەسىن» وقىرماندارعا جەتكىزدى.  مۇنى كىتاپتىڭ اتاۋىنا قاراپ، كەي ادام «وسمان تۇرىكتەرىنە قاتىستى شەجىرە شىعار» دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن. ابىلعازى ءباحادۇردىڭ بۇل شەجىرەسى  - ورتا عاسىردا ورتا ازيادا مەكەندەگەن تۇركى ەلدەرى مەن شىڭعىسحاننىڭ، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى.

ياعني، الدىڭعى سوزىمىزدە  ابىلعازى ءباحادۇر وزىنە دەيىن راشيد-اد-ديننەن بەرى كەلە جاتقان تۇركى شەجىرەسىن تالداۋ ارقىلى  شىڭعىسحاننىڭ  وعىز حاننىڭ  نەمەرەسى ەلحاننان تارايتىن  تۇركى تەكتى بولعانىن، رۋى قيان (قيات» دەپ تە ايتادى) ەكەنىن دالەلدەپ شىققان. بۇل بىرىنشىدەن.

ەكىنشىدەن، ەسۋگەيدىڭ ۇلكەن ۇلى تەمىرشىننىڭ، ونىڭ بالالارىنىڭ ەسىمدەرىنىڭ ءتۇبىرى دە، جالعاۋى دا قازاقى تۇسىنىككە كوپ جاقىن ەكەنىن دالەلدەدىك دەپ ويلايمىن.

ۇشىنشىدەن، ەسۋگەيدىڭ ۇلكەنى تەمىرشىننىڭ  وسى كۇنگى سەمەي جەرىندەگى (بۇرىن ايتىلىپ جۇرگەندەي، موڭعول جەرىندە ەمەس)  شىڭعىستاۋدىڭ ەتەگىندەگى «نايمان كەر» دەگەن جەردە  تاتار، مەركىت، جالايىر نايمان جانە ت.ب. رۋلاردىڭ وكىلدەرى جينالىپ، تەمىرشىندى اق كيگىزگە كوتەرىپ، وزدەرىنىڭ حانى ەتىپ سايلاپ، وعان شىڭعىسحان دەگەن ات بەرگەن (ابىلعازىنىڭ  «تۇرىك شەجىرەسىنەن»).

تورتىنشىدەن، XIX عاسىردىڭ باس كەزىندە ورىس تاريحشىلارىنىڭ اراسىندا «تاتار مونگولى» دەگەن ەتنيكالىق تەرمين، نە تۇسىنىك، نە ۇعىم بولماعانىن دالەلدەدىك دەپ ويلايمىن. ەگەر سول كەزدە رەسەي تاريحشىلارى اراسىندا «تاتار مونگولى» دەگەن ەتنيكالىق تەرمين تانىس بولسا، ەڭ بىلىكتى ورىس تاريحشىسى نيكولاي كارامزين  «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى كوپ تومدىق تاريحىندا  « تاتار مونگولى» دەپ جازىپ، اتاپ كورسەتۋگە قىسىلماعان بولار ەدى. ول قولىنداعى پارسى، تۇرىك، تۇركى تىلدەرىندە جازىلعان دەرەكتى جازبالارعا سۇيەنىپ، باتۋ شاپقىنشىلىعىن «تاتار موعول» شاپقىنشىلىعى دەپ اتادى. شىڭعىسحان تاريحىن جازعاندا دا وسى ەتنيكالىق تەرميندى  جيى پايدالاندى.

بەسىنشىدەن، X-XIII-عاسىرلاردى ورتا ازيادا تۇركى تىلىندە  اراب گرافيكاسى پايدانعانى ءمالىم. سوندىقتان، كەيدە تۋىندايتىن «شىڭعىسحان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى «قاي تىلدە سويلەگەن» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. سول داۋىردە حيۋا، حورەزم، سامارقان، ۇرگەنىش، وتىرار ءتارىزدى قالالاردا اراپ گرافيكاسىن قولدانعان جازبا بولعان ەكەن. مەشىتتەردەگى مولدا، يشان، احۋندار حانداردىڭ تىلەگىنە وراي حات، جولدامالاردى پارسى، تۇركى تىلدەرىندە جازىپ وتىرىپتى.

شىڭعىسحان  1227 جىلى قايتار الدىندا وسيەتىن جازىپ قالدىرعان ەكەن. ول وسيەت تۇركىشە جازىلعان. وعان باستى دالەل راشيد-اد-دين مەن ابىلعازى شىڭعىسحاندى تۇركى تەكتەس ەكەنىن دالەلدەگەنىندە. ەكىنشىدەن، شىڭعىسحاننىڭ ەكىنشى ۇلى ونىڭ وسيەتى بويىنشا ماۆرەنناحر ولكەسىنە حان بوپ تاعايىندالادى. ءبىر قىزىعى، شاعاتايدىڭ ءتىرى كەزىندە دە، ودان كەيىن دە ماۆرەنناحردر ولكەسىندە «شاعاتاي ءتىلى» كەڭ قولدانىلعانىن بايقاۋعا بولادى. XVI عاسىردىڭ  26 جىلىنا دەيىن ءومىر سۇرگەن ۇلى موعول يمپەرياسىنڭ نەگىزىن قالاۋشى بابىر ءوزىنىڭ «بابىرناما» اتتى تاريحي جىلناماسىن  «شاعاتاي تىلىندە جازدىم» دەپ ايتىپ كەتكەن. شاعاتاي ءتىلى تۇركى تەكتەس ءتىل، ونى بۇگىنگى كۇنى وزبەك زەرتتەۋشىلەرى  «ءبىزدىڭ تىلىمىزگە جاقىن» دەپ ءجۇر.

ولاي بولسا، شىڭعىسحان مەن ونىڭ باسقا ۇرپاقتارى «موڭعولشا سويلەگەن» دەپ ايتۋعا قالاي ءتىلىمىز بارادى!؟

سونىمەن، ءبىز وسى سوزىمىزدە وسى كۇنگە دەيىن تاريحي وقۋلىقتار مەن زەرتتەۋلەردە  يدەولوگيالىق نەگىزدە بولعان ءبىراز بۇرمالاۋشىلىقتاردىڭ بەتىن اشىپ، ناعىز شىندىقتىڭ قايدا ەكەنىنە جول سىلتەيتىن، وي تۇسىرەتىن  دەرەكتەردى تالداپ وتتىك. تاۋەلسىز ەل، مەملەكەت ءۇشىن تاۋەلسىز تاريح قاجەت. ماقسات، ورتا عاسىرداعى تاريحتىڭ قالتارىستارىن تالداۋ ارقىلى شىنايى شىندىققا كوز جەتكىزۋ.

جۇمات انەسۇلى، جازۋشى، تاريحشى

Abai.kz