مينيسرلىكتىڭ تاپسىرۋىمەن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن «قازاق ءالىپبيى» ءتارىزدى  جاڭادان جاسالعان «قازاق ەملەسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرى» (2018 ج.) دە حالىق اراسىندا تالقىلانباي جاتقان جوق، تالقىلانىپ جاتىر. بىراق كوز بوياۋ تۇرىندە عانا. قاي جەردە بولسا دا بۇل ماسەلەگە ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ وكىلى – ن.ءۋالي بايانداما جاسايدى. ونىڭ قاسىندا ىلعي ەرىپ جۇرەتىن 2-3 جاندايشاپتارى بولادى. ولار الگى باياندامانىڭ ءماتىنىن جاقتاپ ءسوز سويلەيدى.

باياندامادا ايتىلعان كەيبىر ماسەلەلەرگە باسقا ماماندار وزدەرىنىڭ قارسى ەكەندىكتەرىن ايتىپ، اق تەر، كوك تەر بولىپ ويىن دالەلدەيدى. بىراق وعان ءمان بەرىپ، كوڭىل اۋدارىپ، ايتىلعان پىكىردى كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا سالىپ جاتقان ەشكىم جوق. «تالقىلاندى. حالىق قولدادى» دەپ ءوز بەتتەرىنشە شەشىم شىعارىپ، جۇرە بەرەدى. سونىمەن ءىس ءبىتتى.

سونداي قارسى پىكىرلەردىڭ ءبىر پاراسى مىنانداي:

«قازاق ەملەسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىنە» (ارى قاراي - قەنە) توقتالماس بۇرىن ەڭ الدىمەن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىن تۇبەگەيلى شەشىپ العان ءجون ەدى. ويتكەنى وندا پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆ ايتقان: «ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭارۋ بولمايدى» دەگەن، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ا.بايتۇرسىنۇلى جازعان: «حالىقتىڭ سويلەۋ تىلىمەن ساناسۋ كەرەك» دەگەن تۇجىرىمدارى ءار ۋاقىت ساقتالىنا بەرمەگەن. وعان دالەل:

1. سوناۋ 1912 جىلدان باستاپ كۇنى كەشەگە دەيىنگى بارلىق «قازاق ءتىلى» وقۋلىقتارىندا ءى/ى دىبىستارى قاتار بەرىلىپ، «ءبىرى – جۋان، ەكىنشىسى – جىڭىشكە قىساڭ داۋىستى» دەپ ءتۇسىندىرىلىپ كەلگەن بولاتىن. جاڭا الىپبيدە بۇلار ءبىر-بىرىنەن جىراق لاتىننىڭ Y, ءى دەگەن ارىپتەرىمەن تاڭبالانىپتى. ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز: ەگەر جاڭا الىپبيدە قازاقتىڭ ى دىبىسىن لاتىننىڭ Y ارپىمەن بەلگىلەيتىن بولساق، وندا تىلىمىزدەگى وسى دىبىستىڭ جىڭىشكە سىڭارىن Y^’ ارپىمەن تاڭبالاعان ءجون.

2. كيريل گرافيكاسىندا ءبىر-بىرىنەن اجەپتەۋىر ايىرماشىلىقتارى بار، ءبىرى -  ۇزىن ي، ەكىنشىسى -  قىسقا ي-لەر جاڭا الىپبيدە لاتىننىڭ ءبىر عانا ءى تاڭباسىمەن بەلگىلەنىپتى. بىرىنشىدەن، بۇلار ءبىر دىبىس ەمەس، ەكى دىبىس. ەكى دىبىستى ءبىر ارىپپەن تاڭبالاۋعا بولمايدى. ەكىنشىدەن، ي – داۋىسسىز دىبىس. ونى لاتىننىڭ ءى ارپىمەن بەلگىلەۋگە بولار ەدى. ال ي – ءبىرى جۋان (ىي), ەكىنشىسى جىڭىشكە ء(ىي) قوس دىبىستىڭ تىركەسى. مىسالى: قىي/كىي، ءسىي/سىي، ءتىي/تىي ت.ب. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇلاردى لاتىننىڭ قوسارلى ءYى، ءY’ى ارىپتەرىمەن بەلگىلەگەن دۇرىس. ەگەر وسىلاي ەتكەن بولساق، «قەنە-دەگى» بەس بىردەي باپتار (تارماقتار) ەرەجە قۇرامىنان شىعىپ قالعان بولار ەدى.

3. قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىندا بىردە داۋىستى، بىردە داۋىسسىز دەپ ۇيرەتىلىپ كەلگەن ۋ ءارپى بار. مۇنىڭ داۋىستىسى (سۋ دەگەندەگى ۋ) كيريليتساداعى جوعارعى ي تاڭباسى سياقتى قوس دىبىستىڭ ء(ۇۋ/ۇۋ) تىركەسىنەن تۇرادى. ال داۋىسسىزىن (ساۋ) جەكە تاڭبامەن تاڭبالاۋعا بولادى. بۇل داۋسسىز دىبىس (ساۋ دەگەندەگى ۋ) جاڭا الىپبيدە Y' (№29) تاڭباسىمەن بەلگىلەنىپتى. كورسەتىلگەن تاڭبانى ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز بويىنشا  قازاقتىڭ ءى  ارپىمەن بەلگىلەگەن جاعدايدا، داۋىسسىز ۋ-دى لاتىننىڭ باسقا ءبىر ارپىمەن، اتاپ ايتقاندا W ارپىمەن تاڭبالاۋعا بولار ەدى.

4. قازاق تىلىندەگى ش دىبىسى لاتىن نەگىزدى جاڭا الىپبيدە SH دەگەن قوس ارىپپەن بەلگىلەنگەن. ءبىز بۇل قوس ءارىپتىڭ ورنىنا لاتىن الىپبيىندە بار س ءارپىن پايدالانعان ورىندى بولادى دەگەن ۇسىنىس ايتقىمىز كەلەدى. بىرىنشىدەن، SH تىركەسىندەگى S-دا، H-دا جاڭا الىپبيدە جەكە دىبىستاردىڭ تاڭبالارى رەتىندە بەرىلگەن. ەكىنشىدەن، س ءارپى كوپتەگەن باسقا تىلدەردە ش دىبىسىنا تاڭبا رەتىندە پايدالانىلىپ ءجۇر. مىسالى، cina (ايتىلۋى - شينا). ۇشىشىدەن، س دەگەن جەكە تاڭبا. ش دىبىسى قازاق تىلىندە ءجيى قولدانىلاتىندىعىن ەسكەرىپ، ونى لاتىننىڭ س دەگەن ارپىمەن تاڭبالاساق، قازاق سوزدەرىنىڭ جازىلۋ تۇلعاسى اجەپتەۋىر قىسقارعان، ىقشامدالعان بولار ەدى.

5. كيريل گرافيكاسىنداعى چ دىبىسى جاڭا الىپبيدە سھ ارىپتەرىمەن بەلگىلەنىپتى. بۇل تاڭبانىڭ جاڭا قازاق الىپبيىنە قاجەتى شامالى دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى قازاق تىلىندە چ دەگەن دىبىس جوق. بار دەگەن كۇننىڭ وزىندە، تىلىمىزدە ونىڭ ورنىنا ەجەلدەن ش دىبىسى قولدانىلىپ كەلە جاتقان جوق پا ەدى؟! مىسالى، شاپاي، شاينەك، شاشكە، شەك، ت.ب. ال اسكارەۆيچ دەگەن اكەەسىمىن قالاي جازامىز؟ - دەپ سۇراي قالساڭىز، بەرەر جاۋابىم: ونى، ەگەر كەرەك بولىپ جاتسا، اسقارەبىش دەپ جازۋعا ابدەن بولادى.

6. جاڭا الىپبيدە لاتىننىڭ ن ءارپى كيريليتساداعى ح، ھ دىبىستارىن بەلگىلەۋگە الىنىپتى. ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز: جاڭا الىپبيدەگى ن ءارپىنىڭ ورنىنا ح تاڭباسىن العان دۇرىس بولار ەدى. سەبەبى ح دا لاتىن گرافيكاسىندا بار. ونىڭ ۇستىنە بۇل تاڭبا ماتەماتيكا عىلىمىندا ءجيى ۇشىراسادى (ح - يكس، ۋ -  يگەرك ت.ب.). سونىمەن بىرگە، ھ تاڭباسى Sھ (ش), سھ (چ) دىبىستارىنىڭ قۇرامىندا ەكىنشى رەت كەزدەسەدى. ھ دەگەن بۇل جەرلەردە دىبىس ەمەس، شارتتى تاڭبا. ەگەر ھ تاڭباسى جاڭا ءالىپبي قۇرامىندا وسىلاي ەكى ءتۇرلى ماندە (بىردە – دىبىس، بىردە – شارتتى تاڭبا) قولدانىلاتىن بولسا، مۇنى  ميى ءالى قاتىپ ۇلگەرمەگەن تومەنگى سىنىپ وقۋشىلارىنا قالاي تۇسىندىرەمىز؟ ءارىپ دەيمىز بە، الدە شارتتى تاڭبا دەيمىز بە؟!

قىسقاسى، قيسىق الىپبيمەن ەملە ءتۇزىپ ۇشپاققا شىقپاسىمىز بەلگىلى.

بايىنقول قاليۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz