قولتىعىندا قوتىرى بار قوعامنىڭ

قىتىعىنا تيسە، ارتپا وعان ءمىن.

جەتى قاتتىڭ مۇڭى تۇنىپ جاتادى

جۇرەگىندە اقىن دەگەن ادامنىڭ.

بۇل ولەڭ بەلگىلى قازاق اقىنى، جازۋشى، دراماتۋرگ، كوسەمسوزشى-جۋرناليست اقىلبەك شاياحمەتكە ارنالعان. اۆتورى – قوستانايلىق اقىن نۇرقانات قۇلاباەۆ. راسىندا، اقىلبەك قوجاۇلى قوعامداعى وزگەرىستەرگە دەر كەزىندە ءۇن قوسىپ، پىكىرلەرىمەن ءبولىسىپ وتىرادى. جاقىندا قازاقستان جانە الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قر مادەنيەت قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى، م. قاشقاري اتىنداعى تۇركى الەمىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن حالىقارالىق سىيلىقتىڭ، «الاش» جانە مۇحاممەد حايدار  دۋلاتي اتىنداعى حالىقارالىق ادەبي سىيلىقتاردىڭ يەگەرى اقىلبەك شاياحمەتپەن سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.  

— اقىلبەك قوجاۇلى، اڭگىمەنىڭ القيسساسىن پوەزيادان باستاساق… قازىر قازاق ولەڭى جايىندا الۋان پىكىر بار. اعا بۋىن قالامگەرلەردىڭ ءبىرازى كەيىنگى جاس اقىنداردى مويىنداپ، تاڭداي قاعىپ جاتادى. ال كەيبىرى «قازىر ايتارى جوق، قۇر جىلتىراعان مازمۇنسىز ولەڭ قاپتاپ بارادى»  دەيدى.  بۇعان نە دەيسىز؟

— قازاقتىڭ جىراۋلىق، جىرشىلىق داستۇرىندە قالىپتاسقان قارا ولەڭى فورماسى جاعىنان قانشا وزگەرىسكە تۇسسە دە، مازمۇنى جاعىنان ءوزىنىڭ ماڭىزىن جوعالتپاعان. ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس، فرانتسۋز بەن ورىس، جالپى ەۋروپا پوەزياسىندا سان قيلى ەكسپەريمەنتتەر بولعان. كەيبىرى ءساتتى شىقتى. وعان ابايدىڭ «سەگىز اياعىنان» باستاپ، شاكارىم، ورىستىڭ حلەبنيكوۆ پەن ماياكوۆسكيىنىڭ شىعارمالارىن مىسالعا كەلتىرسەك تە جەتىپ جاتىر. نەگىزى، مۇنداي ەكسپەريمەنتتەر كەرەك ەمەس دەمەيمىن. وكىنىشتىسى، ءوزىمىزدىڭ كوپ اقىندار وسى باعىتتا ساتسىزدىككە ۇرىنىپ جاتادى. «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا، بار، قالان!» — دەگەن اباي سوزىمەن ايتساق، كىرپىشتى ءتۇرلى-ءتۇرلى فورمادا قۇيۋعا بولادى. پوەزيا – گارمونيا، ۇيلەسىم. ۇيلەسىم جوق جەردە «بۇيرەكتەن سيراق شىعىپ تۇرادى». مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان تىنىشتىقبەكتەن باستاپ، كەيىنگى جاس اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن وقىپ تۇرامىن. بىراق، ولەڭنىڭ مازمۇنىنا قاراپ تالاپ قوياتىن بولسام، كوپشىلىگىن قابىلداي المايمىن. كەيبىرەۋلەرىنە سونداي ءتيپتى شىعارمالار ۇناۋى مۇمكىن. مىسالى، كوركەمسۋرەت گالەرەياسىنا بارا قالساڭىز، ءتۇرلى باعىتتا سالىنعان سۋرەتتەر كوزگە تۇسەدى. كەلۋشىلەر ۇيرەنشىكتى پورترەت نەمەسە پەيزاج سۋرەتتەرىنە تامسانسا، كەيبىرى الاباجاق، ءتۇرلى بوياۋلارمەن ارلەنگەن تۋىندىلارعا جاقىن تۇرادى. ونداي سۋرەتتەردىڭ اۆتورى بۇگىندە وزدەرىن جاڭا زاماننىڭ، جاڭا مازمۇننىڭ يەلەرىمىز دەپ تانىستىرادى. پوەزيا دا سول سياقتى. قازىر دە ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتەر تاۋسىلماعان. ولارعا تورەلىك ەتەتىن بۇگىنگىنىڭ ادامدارى دا ەمەس. شامالى ۋاقىت ءوتۋ كەرەك. ءتۇرلى قۇبىلىستارمەن بەرىلەتىن ولەڭدەردىڭ ابدەن سياسى كەپكەن سوڭ عانا پىكىر ايتۋعا بولادى. كىم بولسا دا، ءتۇبى قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە قايتا كەلەدى.

— تالاسبەك اسەمقۇلوۆ بىلاي دەپتى: "جاڭا پوەزيانىڭ ەڭ ۇلكەن ايىبى – ونىڭ تۇسىنىكسىزدىگى". راسىندا، وسى وي ۇشىعى جوق لابيرينت ولەڭدەر نەگە كوپ؟ بۇرىنعى قازاقى اۋەزدى، ويى ايقىن، ايشىعى قانىق پوەزيا نەگە جوق قازىر؟

— "جازعىشتار كوپ، جازۋشى از، ايتقىشتار كوپ، اقىن از", — دەپ باستالاتىن ولەڭىم ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ادەبي تۇلعاعا دەگەن تالعام مۇلدەم جوق نەمەسە جوقتىڭ قاسى. بۇگىندە «اتا داڭقىمەن قىز وتەر، ماتا داڭقىمەن ءبوز وتەرگە» سالىپ، كىتاپتارىن شىعارىپ الىپ جاتقاندار كوپ. كەيبىرەۋلەرىنە ۇناماۋى مۇمكىن، بۇرىن مۇندايلار از بولدى. ءوزىمدى مىسالعا الايىن. 1983 جىلى كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتۋىم ءۇشىن 4-5 ادام ۇسىنىس (رەكومەنداتسيا) جازدى. باسپالار مەن گازەت-جۋرنالدارداعى رەداكتورلار ءار ولەڭىمە دەيىن قارادى. ءاربىر ولەڭ پوەزيانىڭ قاراپايىم تالابىنا جاۋاپ بەرە الا ما؟  ىرىكتەۋ جوسپارلى تۇردە ءارى قاتاڭ-تىن. سونداي سىناقتاردان وتكەن سوڭ بارىپ، ەمىن-ەركىن گازەت-جۋرنالدارعا ولەڭدەرىمىزدى ۇسىنىپ جۇردىك. الماتىداعى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ەسىگىنەن يمەنە اتتايتىنبىز. سوندا پوەزيا بولىمىندە جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، قادىر مىرزاليەۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ سىندى ءمۇيىزى قاراعايداي اقىندار وتىراتىن. ولەڭىمىزدى كورسەتىپ، كەم-كەتىگىن كورەتىنبىز. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، جازۋشىلار وداعىنا كىرگەن قوستانايداعى 10 شاقتى اۆتوردىڭ ءبارى – زەينەت جاسىنداعىلار. جاسىراتىنى جوق، قوستاناي وبلىسىنىڭ وزىندە جۇرگەن اۋداندىق دەڭگەيدەگى جۋرناليستەر وداققا مۇشە بولىپ كەتتى. ارينە، ولار جۋرناليستەردىڭ وداعىنا كىرسە، قارسىلىق جوق. الايدا، ون ماقالاسىن قۇراپ، كىتاپ شىعارعان تاعى دۇرىس نارسە ەمەس قوي. كەز كەلگەن جۋرناليست اقىن بولا المايدى، ال كەز كەلگەن اقىن-جازۋشى جۋرناليست بولا الادى. اتاقتى تەاتر ءارتىسى ءاسانالى ءاشىموۆ – قر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. كەيىن بىلسەك، ول كىسى ەستەلىكتەر مەن كۇندەلىك جازادى ەكەن. ەستەلىك جيناعانى ءۇشىن بىلدەي ءبىر وداققا كىرگىزۋ قاجەت پە؟ سول سياقتى شەجىرەلەر جيناعىن جازعان جوو رەكتورلارى، وتباسىلىق كىتاپ شىعارعان بۇرىنعى اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرى دە وداقتا. مەنىڭشە، قازىر جازۋشىلار وداعىندا حالتۋرا كوپ. سوڭعى جىلدارى جازباي جۇرگەندەر مەن جازعاندارى ادەبي تالعامعا ساي كەلمەيتىندەردىڭ تۋىندىلارىن ءسۇزۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. تيىسىنشە، اۆتورلار وداقتان شىعارىلسىن. سوندىقتان قازىرگى ۋاقىتتا قر جازۋشىلار وداعىنا مۇشە قابىلداۋدان گورى، سۇزگىدەن وتكىزۋ قاجەت دەگەن ءپرينتسيپتى قولدايمىن. ولاردىڭ ورنىنا لايىقتىلاردى ىرىكتەپ قويۋ كەرەك. بۇل رەتتە ادەبي تۇلعانىڭ تالعامى تۋرالى ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

– بالالار ادەبيەتى جونىندە نە ايتاسىز؟ ءوزىڭىز بالالارعا ارناپ بىرنەشە كىتاپ جازدىڭىز.  

– بالالار پوەزياسى دامىپ كەلەدى دەپ وتىرىككە باساتىنداردىڭ قاتارىنان ەمەسپىن. ءبىر نارسەنى عانا ايتايتىن. مەكتەپ وقۋلىقتارىن اشىپ قالساڭ، سىرباي ماۋلەنوۆتەن باستاپ، فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ شىعارمالارى تولىپ جۇرەدى. ەندى ءبىر سۇراق: بۇل اقىندار قادىر مىرزاليەۆ، جاقان سماقوۆ، قاستەك بايانباەۆ سياقتى بالالارعا ارناپ ولەڭ جازدى ما؟ بۇعان ەشكىم ءمان بەرىپ جاتپايدى. تانىمال اقىننىڭ ولەڭى دەپ، مازمۇنىن قاراماي، بالالارعا وقىتۋعا قارسىمىن. وسى ولقىلىقتاردىڭ ءبارى رەداكتورلىق سۇرىپتاۋدىڭ ناشارلىعىنان. كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارۋانى تەز ارادا رەتتەۋ كەرەك.

– الەم ادەبيەتىنە شىعۋ ءۇشىن نە كەدەرگى؟ ءبىرى اۋدارما ماسەلەسىن ايتسا، ەندى ەكىنشىسى جازۋشىلاردىڭ شەبەرلىگىنە سىن ايتادى.

– مەنىڭشە، الەم ادەبيەتىنىڭ مىقتى دەگەن وكىلدەرىنىڭ كوبى بىزگە ىلەسە الماي جاتىر. ويتكەنى، مۇحتار ماعاۋين، قابدەش ءجۇمادىلوۆ سەكىلدى جازۋشىلار، تەمىرحان مەدەتبەك، گۇلنار سالىقباي سياقتى زاماناۋي اقىندار بار. ءبىزدىڭ بۇل جەردەگى وسال تۇسىمىز – وسىنداي دارالارىمىزدىڭ شىعارمالارىن شەت تىلدەرىنە اۋدارا الماي جاتقانىمىزدا. بۇرىن ورىس ادەبيەتى ارقىلى شىعاتىن بولساق، قازىر ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ جاتقان اۆتورلارىمىز شامالى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ جازۋشىلار الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالماي جاتىر. مىسالى، نوبەل سىيلىعىن العان سولجەنيتسىن، ءتىپتى، دوستوەۆسكي مەن پۋشكيندى اۋدارما ارقىلى تانىدىق قوي. ارينە، ءبىزدىڭ جاستار، بولماسا پىسىقاي اقىندارىمىزدىڭ شىعارمالارى شەت تىلدەرىنە اۋدارىلىپ جاتىر. بىراق، ولار ءبىزدىڭ ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ دارەجەسىن كورسەتە الا ما؟ ماسەلە وسىندا.

– اۋدارما تاقىرىبى قوزعالعان كەزدە قارجى ماسەلەسى دە قاتار جۇرەتىن سەكىلدى…

– كەزىندە راحىمجان وتارباەۆ بىزدەگى «ادەبي اگەنتتەردىڭ» قالىپتاسپاي جاتقانىنا قاپالاندى. شەتەلدە ءاربىر اۆتوردى ناسيحاتتايتىن توپ بولادى. «ادەبي اگەنتتەردىڭ» قالىپتاسۋى كىتاپ نارىعىنا دەگەن باسەكەلەستىكتى كۇشەيتەدى جانە ساتۋ ونەرىنىڭ دە جاڭا ءبىر قىر-سىرلارى پايدا بولا باستايدى. بۇل دەگەنىڭىز، جۇرتتىڭ كىتاپ وقۋ ءۇردىسىن قالىپتاستىرۋىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتۋى مۇمكىن. بىزدە دە شىڭعىس ايتماتوۆ پەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ قالاي دارىپتەلدى! سونداي ناسيحاتتىڭ ءبىر بولىگىن پايدالاناساق، الەم كىتاپحانالارىنا شىعۋدىڭ اۋىلى الىستا ەمەس.

– وڭىردەگى اعا بۋىن مەن جاس وسكىننىڭ شىعارماشىلىق بايلانىسى قالاي؟

– باسقا وبلىستارعا قاراعاندا بىزدە ۇدايى شىعىپ تۇراتىن ادەبي جۋرنالىمىز جوق. رۋحاني، ادەبي دۇنيەلەردى شىعارىپ تۇراتىن جالعىز «قوستاناي تاڭى» عانا. سول سياقتى ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قمۋ قابىرعاسىنان «جاس وركەن قوستاناي» جۋرنالىنىڭ 1 جىلدا 6 سانى عانا شىعادى. بۇل باسىلىم وبلىستاعى ادەبي قاجەتتىلىكتى تولىعىمەن وتەي الادى دەۋگە كەلمەيدى. نەگىزى، قوستانايدا 10-نان استام باسپا بار. ولاردىڭ كىتاپ شىعارۋ ساپاسى قاي دەڭگەيدە ەكەنىن انىقتاپ جاتقان ەشكىم جوق. سول سەبەپتى سول باسپالاردان شىققان كىتاپتار وقىرمانعا قاجەتسىز بولىپ، شاڭ باسىپ تۇرا بەرەدى. جاستار مەن اعا بۋىننىڭ بايلانىسى توقتاپ قالدى دەيتىن ماسەلەدە جاستار جاعىنىڭ ايىبى كوپ. تۋراسىن ايتقاندا، قازىر جاس تالاپكەرلەردى ءوزىمىز ىزدەپ بارمايمىز عوي، تالپىنعاندار وزدەرى كەلۋلەرى ءتيىس. جالپى، ەلدە كەيىنگى جىلدارى شىعارماشىل جاستارعا جاسالىپ وتىرعان جاعداي جامان ەمەس. ءتۇرلى سەمينارلار، بايقاۋلار كوبىنە 18-35 جاس ارالىعىندا وتكىزىلىپ جاتىر. سوندىقتان ءدال قوستانايدا جۇرگەن، رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردا جەڭىسكە جەتكەن نەمەسە جۇلدەگەر بولعان نۇرقانات قۇلاباەۆ، ابىلاي ماۋدانوۆ، جاندوس جۇسىپبەك سىندى اقىندارعا جوعارىدا ايتقان جازۋشىلار وداعىنا كىرەتىن مۇمكىندىكتەرى دە، دارىنى دا جەتەرلىك.

–  «كيەلى قازاقستان» جوباسىنىڭ جەتەكشىسى بەرىك ابدىعالي قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ تىزىمىنە وزگەرىستەر، يا تولىقتىرۋلار ەنۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدى. سىزدىڭشە، توبىل-تورعاي تانابىندا وسى ساناتقا ىلىكپەي قالعان قانداي ورىندار بار؟  

– كيەسىز جەر، قاسيەتسىز ەل بولمايدى. قازاقتىڭ قاي جەرى دە كيەلى. «كيەلى قازاقستان» باعدارلاماسىندا كوبىنەسە قازىرگى قازاق ەلى اۋماعىنداعى ورىندار كورسەتىلگەن ەكەن. مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى ۋاقىتتا شەكارادا ورنالاسقان بىرقاتار ورىندار قازاق ءۇشىن قاسيەتتى. سونى قاپەردەن شىعارمايىق.   اقجان ماشانيدىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا تۇسىرىلگەن بەينەتاسپادا عالىم ءوزىنىڭ ءتۇس كورگەنىن، تۇسىندە قوستاناي جەرىندە شوگىپ جاتقان اق تۇيە ورنىنان كوتەرىلگەنىن، بۇل جەردە كيەلى جەردىڭ كوپتىگىن جانە قوستانايداعى تابيعي قازبا بايلىقتارىنىڭ مولدىعىن تىلگە تيەك قىلادى. وسى ساتتە مەنىڭ ويىما «ارۋاق قونىپ، نار شوككەن» دەگەن تىركەس جانە  جىتىقارا اۋدانى مەن رەسەيدىڭ ورىنبور وبلىسى شەكاراسىندا شوگىپ جاتقان تاس تۇيە ورالدى. جازىق دالانىڭ ءبىر پۇشپاعىنا جاراتۋشى ادەيى اكەلىپ قويعانداي، الدە ءبىر سيقىرشى قولدان قاشاپ جاساعانداي تابيعات ەسكەرتكىشىنە ەرىكسىز تاڭداي قاعىپ، باسىڭدى شايقايسىڭ.   ءبىر عاجابى، تۇيەتاستىڭ قاي جاعىنان بارىپ قاراساڭ دا،  ونىڭ ءارتۇرلى كەيپىن كورەسىڭ.  ماسەلەن، قارسى الدىندا تۇرعان ادامعا ول شوگىپ جاتقان تۇيە تۇرىندە، ءبىر بۇيىرىنەن قاراعان كىسىگە بوتاسىن ەرتكەن ارۋانا بولىپ كورىنەدى.  ارت جاعىنان كوز سالعان جولاۋشىعا موينىن بۇرىپ، ارتىنا قاراپ جاتقان بۋراداي بولىپ كورىنەدى. باۋىرىنان تاپ-تازا بۇلاق سۋى اعىپ جاتقان قاسيەتتى مەكەن كۇللى ادامزات بالاسىن تازالىققا شاقىرىپ تۇرعانداي.   قوستاناي جەرىنىڭ تاعى ءبىر شەتىندە ءامىر تەمىردىڭ ءحىۇ عاسىردا سالدىرعان كەسەنەسى «مەن مۇندالاپ» تۇر. قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانى مەن چەليابى وبلىسىنىڭ ۆارنا اۋدانى شەكاراسىندا ساعىم جورتقان سار دالادا ورنالاسقان. اقساق تەمىر جورىققا شىعىپ كەلە جاتقاندا قازا تاپقان قىزىنا ورناتقان ەسكەرتكىش بەلگى الىستان قاراعان ادامعا كەيدە جاۋىنگەردىڭ دۋلىعاسىنداي، كەيدە قالىڭدىقتىڭ ساۋكەلەسىندەي بولىپ كورىنەدى.   اڭىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جاس ارۋ جولبارىستىڭ تىرناعىنا ىلىنگەن. وسىدان كەيىن تەمىر قىزىنا كەسەنە سالعىزىپ، «ەندى جولىم وڭعارىلمايدى ەكەن» دەپ اسكەرىن كەرى قايتارادى. 1986 جىلعى «باتىرلار جىرىندا» جاريالانعان قوبىلاندى بالالارى بوكەنباي مەن كيىكباي تۋرالى داستاندا تەمىر اسكەرىمەن ايقاس سۋرەتتەلىپ، ەڭ سوڭىندا حاننىڭ قىزى قۇرالايدىڭ ولجا بولعانى، ونى قوپادا قابىلان جارىپ كەتكەنى ايتىلادى. وسى داستاندا:  «كەلىپ جەتىپ قوبىلان، قىزدى كومىپ سول جەرگە، جەر وسى دەپ بۇيىرعان، ەلدى جيىپ، اس بەرىپ، "كەسەنە" دەپ ات بەرىپ،   تەمىر حاننىڭ قىزى دەپ، باتىرلاردىڭ ءىزى دەپ،  تۇسىنگەنگە ءسوزى كوپ، ويۋلاپ سىرمەن جازىلعان»، – دەگەنگە قاراعاندا اڭگىمە وسى وقيعا تۋرالى بولىپ وتىرعانعا ۇقسايدى.   بۇل اڭىزعا سەنەتىن بولساق، قىپشاقتاردىڭ قولى تەمىر اسكەرىمەن ايقاسىپ، ونىڭ قىزى ولجا بولعان. ال جەرگىلىكتى ورىستار بۇل كەسەنەنى «باشنيا تەميرلانا» دەپ اتايدى. كەسەنە ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرىپ، ءالى كۇنگە كەڭ دالادا اسقاقتاپ تۇر.

– ونوماستيكا ماسەلەلەرى جونىندە باسپاسوزدە كوپتەگەن ماقالاڭىز جارىق كورىپ، كادىمگىدەي قوعامدىق پىكىر تۋدىردى. الايدا، وڭىردەگى اۋىل-قالا كوشەلەرىنىڭ كوبىنە ءالى لايىقتى اتاۋ بەرە الماي جاتقان سياقتىمىز…  

–قوستانايداعى قازاق كوشەسى جاقىندا ء"ابىلساي" دەپ وزگەرەتىن بولدى. ۇلتتىڭ اتىن كوشەگە قويۋ دەگەن اقىلعا سيىمسىز جاعداي اقىرى قالپىنا كەلدى. ەندى قوستاناي اۋدانى ورتالىعىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى قوزعالىس باستالدى. ءبىر عاجابى، وزگە ۇلتتاردىڭ ءبىرازى وعان قارسىلىق تانىتسا، قازاقتاردىڭ قايسىبىرى زاتوبول اتاۋىن "توبىل" دەپ اتايىق دەگەن ۇسىنىس جاساپ، ونى قابىلداتتى. وبلىستا توبىل دەگەن تەمىرجول بەكەتى، سونداي اتاۋلى ۇلكەن وزەن بار. فۋتبول كومانداسى دا «توبىل» دەپ اتالادى. سوندا ايتۋعا جەڭىل دەگەن جەلەۋمەن توبىل اتاۋىن ەلدى مەكەنگە بەرۋ اقىلعا سيا ما؟! «قۇتتى الاپ» دەگەن تاريحي اتاۋعا قارسى شىعۋشىلار ونى ايتۋعا اۋىر، ەكى سوزدەن قۇرالعان دەسەدى. قازاقتا ەكى سوزدەن قۇرالعان اتاۋلار جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەن: جەزقازعان، سارىكول، سۇلۋكول، قىزىلوردا. سونداي دا ارگۋمەنت بولا ما ەكەن؟ بەيىمبەت مايلين «شۇعانىڭ بەلگىسىندە»:  «ول كەزدە زامان قانداي، جەر ادەمى، مال كوپ، ورىستىڭ  ءيىسى دە جوق» — دەپ جازىپتى. ەمەۋرىنمەن ايتىلعان ءسوزدىڭ ماعىناسىنا كەزىندە تەرەڭ ۇڭىلمەپپىز. زاماننىڭ ازۋى، جەردىڭ توزۋى، مالدىڭ ازايۋى ورىس كەلگەن سوڭ باستالعانىن ايتىپ تۇرعان جوق پا؟! بي-اعاڭ تۋعان تاران اۋدانىنىڭ اتىن وزگەرتۋ، وعان جازۋشى ەسىمىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىستار  «ەگەمەن قازاقستان» جانە «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىندە بۇدان بىرەر جىل بۇرىن جارىق كورىپ، كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولدى. قر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ اتىنا دا ءوتىنىش حات جازىلدى. بۇل دا شەشىلەدى دەگەن ۇمىتتەمىز.

– اقىلبەك قوجاۇلى، ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىس وقىپ، شاكىرت تاربيەلەپ كەلەسىز. ءبىر اڭگىمەڭىزدە وقۋ بىتىرگەن سوڭ الاتىن ديپلومنىڭ تۇسىنە بايلانىستى سىن ايتىپ قالىپ ەدىڭىز.

– ءبىزدىڭ وقۋ ورنى عانا ەمەس، ەلدەگى بارلىق وقۋ ورنىنا ۇسىنىسىم بار. سوۆەتتىڭ قىزىل تۋى تۋرالى انىقتامادا تۋدىڭ قىزىل بولۋى كپسس باسشىلىعىمەن سوتسياليزم جانە كوممۋنيزم ورناتۋ جولىنداعى  سوۆەت حالقىنىڭ ەرلىك جولىن بەينەلەيدى دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ساكەن سەيفۋليننىڭ كوممۋنيستىك سالەممەن ستالينگە جازعان حاتىنا قاراعاندا، پويىزبەن ورىنبورعا قايتىپ كەلە جاتقاندا الاشورداشى ەلدەس ومارۇلى ساكەنگە: «بۇرىن الاشوردا ەدىك، ەندى قىزىلوردا بولدىق. قازاق ءۇشىن قىزىل، جاسىل، اق ءتۇستىڭ ايىرماسى جوق. ەڭ باستىسى – وردانىڭ باۋىرى ءبۇتىن بولعانى»، — دەگەن ەكەن. قازاق ەلىنىڭ استاناسى ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشكەندە بۇرىنعى اقمەشىتتىڭ جاڭاشا اتالۋىن بولشەۆيكتەر وزدەرىنشە ۇيعارىپ، اقتى قىزىلعا وزگەرتكەنىنە ءماز بولسا، الاش ارداگەرلەرى استانا اتىندا وردا ءسوزىنىڭ قالعانىنا ءتاۋبا قىلعان. ويتكەنى، قازاق ورداسى كەشەگى اق وردا، كوك وردا، التىن وردانىڭ جالعاسى ەدى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن مىنا قۇجاتتى وقىپ بەرەيىن: «يز دوكلادنوي زاپيسكي س.سەيفۋللينا ي.ۆ. ستالينۋ و ۆزايمووتنوشەنياح ۆ سرەدە كازاحسكيح پارتينو-سوۆەتسكيح رابوتنيكوۆ. …يا نە پوۆەريل، نو ۆسپومنيل، چتو دەيستۆيتەلنو نا سرەدينە كراسنىح زنامەن ستويالو كاكوە-تو زەلەنوە زناميا. نەكوتورىە توۆاريششي ۆوزمۋششاليس، الاشوردىنسكيە زناميا سنيالي. پوتوم وبياسنيلي، چتو ەتو پو نەزنانيۋ پوۆەسيل تۋدا كاكوي-تو رۋسسكي يز سلۋجاششيح. ا تەحنيچەسكوي جە ستورونوي سەزدوۆسكوگو پومەششەنيا رۋكوۆوديلي ۆىسوكوگراموتنىە كيرگيزى. كوگدا وبراتنو، پوسلە كونتسا سەزدا، ەحالي ۆ گ. ورەنبۋرگ ۆ پوەزدە  ودين بىۆشي رابوتنيك الاشوردى، ستارىي ۋچيتەل، منە حوروشو زناكومىي، تەپەر سوترۋدنيك ناركومپروسا، س دوۆولنىم ۆيدوم ۆ پريسۋتستۆي دۆۋح توۆاريششەي سكازال منە: «ناكونەتس ۆسە ۆىشلو پو-ناشەمۋ (ت.ە. پو الاش-وردە) سەزد وتكرىلي پود ناشيم زەلەنىم زنامەنەم الاش-وردى. مى گوۆوريلي، چتو ستاۆكا دولجنا بىت نا ينتەلليگەنتسيۋ، ا نا ەتوم سەزدە پولنوستيۋ ەتۋ يدەيۋ پروۆوديلي. سلوۆا «رابوچيح» وستاليس پۋستىمي فرازامي. مى سۆوە پراۆيتەلستۆو نازىۆالي الاش-وردا. ا نا ەتوم سەزدە بۋدۋششۋيۋ ستوليتسۋ كيرگيزي گ. اك مەچەت (پەروۆسك) پەرەيمەنوۆالي ۆ كىزىل-وردۋ (كراسنايا وردا). دليا كيرگيز تسۆەتا كراسنوە، زەلەنوە، بەلوە، نياكوگو زناچەنيا نە يمەيۋت، ليش بى وستالاس وردا. تەپەر ۆ پارتيۋ ۆويدەم ي مى». ۆوت، چتو منە سكازال ۆ پوەزدە الاشوردىنسكي مەلكي پروسۆەششەنسكي رابوتنيك، تەپەر سوترۋدنيك ناركومپروسا. …ي دەيستۆيتەلنو، سەيچاس سرەدي ينتەلليگەنتنىح كيرگيزوۆ ي كيرگيزوك، پرەجنيح رابوتنيكوۆ الاش-وردى ي يح ۋچەنيكوۆ، ۆسە ەششە، يلي نە ۆستۋپيۆشيح ۆ پارتيۋ، يلي ودنو ۆرەميا ۆحوديۆشيح ي وبراتنو، زامەچاەتسيا بولشوە سترەملەنيە ۆ پارتيۋ. نەكوتورىە ۆ رازنىح گوروداح ۋجە پودالي زاياۆلەنيا ۆ پارتيۋ. ەتو پولوجەنيە ەششە كراينە وپاسنو دليا كومپارتي ي كيرگيزي». الاش ارىستارى اماناتىنا ءبىز ادالدىق تانىتىپ ءجۇرمىز بە؟! جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وسى كۇنى وقۋ ورنىن ۇزدىك ءبىتىرىپ شىققان تۇلەكتەرگە قىزىل ديپلوم بەرىلەدى. بۇل سوۆەت داۋىرىنەن قالعان ءۇردىس. سوۆەت تۋى قان مايداندا توگىلگەن قاننىڭ سيمۆولى ەكەنى بەلگىلى. الايدا، بۇل قان جازىقسىز جاپا شەككەن شەيىتتەردىڭ عانا قانى ەمەس، كەشەگى قانتوگىستى ەسكە سالىپ تۇرادى. تاۋەلسىز ەل، ەركىن ەل بولعاننان كەيىن كوك تۋىمىز كوككە كوتەرىلدى. ەندەشە سول تۋمەن تۇستەس  ديپلومىمىز دا كوك ءتۇس بولعانى ورىندى ەمەس پە؟! ياعني، ۇزدىك بىتىرگەن تۇلەكتەرگە كوك ديپلوم تاپسىرىلۋى كەرەك. وسىنى جولعا قوياتىن مەزگىل جەتكەن سياقتى.

– قازاق جاستارىنىڭ تاربيەسى، يماندىلىق جايىندا جازعان تالاي ولەڭدەرىڭىز الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تارالىپ كەتتى. اقىل-اعا، بۇگىنگى جاس وسكىننىڭ باعىتى قانداي؟ جاستار نەدەن ۇتىلىپ بارادى؟  

– قازاق باي، ءبىلىمدى بولدى. بىراق، تاربيە جاعىن جوعالتىپ الامىز دەگەن قاۋىپ بار. ءال-فارابيشە ايتساق، تاربيەسىز العان ءبىلىمنىڭ كوك تيىن دا پايداسى جوق. قارىنداستارىمىز كوشەدە قايىرشىنىڭ شالبارىن كيىپ بارا جاتادى. تۇنگى كلۋبتاردا ءبىزدىڭ قاراكوز قىزدارىمىزدىڭ كوپتەپ ءجۇرۋى نەگە بەلەڭ الىپ كەتتى؟ جاستاردىڭ قاتىسۋىمەن ۇرلىق-قارلىق كوبەيدى. نەگە قارتتار ءۇيىن جاۋىپ تاستاي الماي وتىرمىز؟ ءبىر عاسىر بۇرىن ءبىزدىڭ دالامىزدا بولماعان جەتىمدەر ءۇيى ءالى بار. تىك ءجۇرىپ، تۋرا سويلەيتىن ادامدى ۇلگى تۇتساق، بۇگىن پىسىقاي بىرەۋلەردى ماقتايمىز. شاحانوۆ ايتقانداي، جەر-جەردەن تۋفلي جالاعىشتار كورىندى. بۇل بۇرىن دا بولعان. «شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس» دەگەندى ەستىگەن بولارسىڭ. بۇل تىركەس قازاق پاتشالىق رەسەيدىڭ قول استىنا وتكەننەن كەيىن پايدا بولعان. قازاقتى قۇرتاتىن كەدەرگىلەردىڭ قاتارىنا رۋشىلدىق، جەرشىلدىك، ماقتانشاقتىق، تاكاپپارلىق قاسىرەتتەرىن قوسۋعا بولادى. باستىق بولسا، وزىنەن تومەندەرگە مۇرىن ءشۇيىرۋ، باي بولسا، كەدەيلەرگە قول ۇشىن سوزىپ، قايىرىمدىلىق جاساۋدىڭ ورنىنا، بارىنا ماستانۋ، ءوزىنىڭ رۋلاستارىنا بۇراتىن قاسكوي تىرلىك. ابايعا ءوز قازاعى قول كوتەردى، ماحامبەتتىڭ باسىن شاۋىپ الدى، ىبىراي مەن شوقاندى كورە المادى. نەگىزى، قازىر كگب-نىڭ ارحيۆتەرىن اشاتىن بولساق، كوپ نارسەگە قول جەتكىزە الامىز. ءوزىمىز ماقتاپ جۇرگەن بەلگىلى ادامداردىڭ ءوزى باسقا پوزيتسيا ۇستانعان بولۋى مۇمكىن.

– يماندىلىق تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

– جەردىڭ كوركى – ادامزات، ادام كوركى – اقيقات،ءومىر كوركى – قاناعات، ءدىننىڭ كوركى – شاريعات، يمام كوركى – سالاۋات، مەشىت كوركى – جاماعات ەكەنى بەلگىلى.

«ءمىناجات» دەپ اتالعان جىر جيناعىمدا:

«كيىز ءۇي دە – كۇمبەزىندەي مەشىتتىڭ،

          ەڭكەيىپ كىر تاعزىم ەتىپ اللاعا.

          تاڭ اتاردا ازان ءۇنىن ەسىتتىڭ،

          ەرتە تۇر دا، ءجۇزىڭدى بۇر قۇبىلاعا.

          بۇل جالعاندا كۇندەرى كوپ قىسىلعان،

          قىلىعىنا وكىنبەيتىن بار ما ادام؟!

          مەشىتكە  ەگەر كىرگەن بولسا مۇسىلمان،

          كەشۋ تىلەر جالعىز عانا اللادان» – دەپ جازعان ەدىم.

شىنىندا دا ءبىلىپ ىستەگەن جانە بىلمەي ىستەگەن كۇناڭدى تەك قانا اللا كەشىرە الادى. سوندىقتان دا بازاردا قالدىرعان اقشاڭ تۇك ەمەس، مەشىتتە قالدىرعان اقشاڭ كوپ ەمەس. كۇمبەزدەرى – قالقانداي، مۇنارالارى – نايزاداي مەشىتتە ازان داۋىسىن ەستىسەڭ ول قۇلاققا جايلى اسەم اۋەندەي ەستىلەدى. مەشىت – اللانىڭ ءۇيى، يماندىلىقتىڭ ۇياسى.

ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين «مۇسىلمانشىلىق تۇتقاسىن» جازىپ، بارلىق مەكتەپتەردى اشقان كەزدە «ءبىسىمىللا، راحمان-راحيم!» دەگەن سوزبەن باستاعان، مەكتەپكە ساباق بەرەر الدىندا دارەت الىپ كىرگەن ونەگەسىنىڭ ءوزى نەتكەن عاجاپ؟!

ءدىندار اقىن نۇرجان ناۋشابايۇلى: «بiسiمiللا، راحمان-راحيم! بولمادى تومەن نازارىم، جەر جۇزiنە جايىلدى ناسيحات بولىپ عازالىم» – دەپ جاراتقانعا ءمىناجات قىلعان وڭىردە تۋرا جولعا تۇسكەن جەرلەستەرىم كوبەيگەنگە  قۋانامىن.

 – ادامنىڭ قانداي قاسيەتتەرىن باعالايسىز؟  

– ارقادا تۇرالى دەگەن اقىن بولعان. ءبىر وتىرىستا اۋىل اقساقالدارىنىڭ ءبىرى: «تۇرالى، جۇرت سەنى اقىن دەسەدى. اقىن اقىندى جاقسى ءتۇسىنۋى كەرەك قوي. ابايدىڭ «ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» دەگەنىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟» – دەپ سۇرايدى.   سوندا تۇرالى: «ادامعا ءۇش بىردەي قۋات كەرەك. اقىل قۋات، جۇرەك قۋات، ءتىل قۋات. بىرەۋى كەم بولسا، جىگىتكە كەمدىك قىلادى، ۇشەۋى تەڭ بولسا، ەر جىگىت ەرلىك قىلادى»، – دەيدى.   «ال جۇرەگى مەن اقىلى نەمەسە ءتىلى كەم بولسا نە بولادى؟» –  دەپ سۇراعاندا: «جۇرەك كەم بولسا، توپتا ءسوز ايتا المايدى، اقىلى كەم بولسا، ءجون جاۋاپ قايتارمايدى، اقىل مەن جۇرەك تەڭ بولىپ، ءتىلى كەم بولسا، اقىلىنىڭ بار-جوعى بايقالمايدى، جىگىتكە اۋەلى ءبىلىم كەرەك، ەكىنشى عىلىم كەرەك، ءۇشىنشى ۇعىم كەرەك، اباي دا وسىنى مەڭزەگەن بولۋى كەرەك!» –  دەگەن جاۋاپ قايتارادى. ابايدان ارتىق مەن دە ايتا المايمىن.

– قازىر قانداي شىعارمالار جازىپ ءجۇرسىز؟

– بارلىق جانردا جازۋعا تىرىسامىن. پوەزيا، پروزا، دراما، كوسەمسوز، بالالار ادەبيەتى. كەيىنگى جازعان ەڭ قىسقا ەكى ولەڭىمدى وقىپ بەرەيىن.

          ءومىر  

كەتىپ تۇر عوي مازام،  

          جانىپ جاتىر كومىر…  

          قايناپ جاتىر قازان…  

          ءومىر…    

          شام  

اتتاي قالاپ العان شام،  

          قاراڭعىدا جانعان شام.  

          كۇن شىققاندا ەشكىمگە  

          قاجەت بولماي قالعان شام.  

          ىزدەگەندە، ايتەۋىر،  

          قانداي جاقسى بار بولساڭ.

– كەلەشەكتەن نە ءۇمىت كۇتەسىز؟     

– كەلەشەكتە بالالارىمىز، نەمەرەلەرىمىز بەرەشەك بولىپ قالماسا بولدى. نەگىزى، ءبىلىم سالاسى – بۇگىنگىنىڭ باستى تاقىرىبى. ءوز باسىم ۇشتىلدىلىك دەگەنگە تۇبەگەيلى قارسىمىن. احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، بالاعا باستاۋىش مەكتەپتە تەك قانا انا تىلىندە ءبىلىم بەرۋ ءپرينتسيپىن جۇزەگە اسىرمايىنشا بولاشاعىمىزدىڭ باياندى بولۋى ءدۇدامال. مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋدە، ورىسشا ايتقاندا، «پەرەحودتى پەرەۆودپەن» الماستىرماي، انا ءتىلىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ قاجەت. قىتاي ويشىلى قۇنفۋدزى: «ون بەسىمدە وقۋعا پەيىل ەتتىم، وتىزىمدا كامەلەتكە جەتتىم، قىرىقتا كۇمان-تۇماننان ارىلدىم، ەلۋدە اسپاننىڭ ءامىرىن تانىدىم، الپىستا قۇلاعىم اشىلدى، جەتپىستە  جۇرەكتىڭ قالاۋىن تاپتىم، بار ءىسىم بايىپقا ءتۇستى» — دەگەن ەكەن. قالاۋىن تاپقان، ەلگە جاققان، جىگەرلى جەتپىستىڭ اۋىلى جاقىنداعان سايىن وتكەن كۇندەرگە ەسەپ بەرگىڭ كەلىپ تۇرادى. تىندىرعاننان تىندىرماعانىم كوپ. عۇمىر ۇزاق، دەنساۋلىق مىقتى بولسا، ءالى دە جازارىمىز بار، ايتارىمىز از ەمەس دەپ ويلايمىن.

سۇحباتتاسقان قاسقىرباي قويشىمانوۆ

Abai.kz