«ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دوستىعى، دۇشپاندىعى، ماقتانى، مىقتىلىعى، مال ىزدەۋى، ونەر ىزدەۋى، جۇرت تانۋى ەشبىر حالىققا ۇقسامايدى. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز اڭدىپ، جاۋلاپ، ۇرلاپ، كىرپىك قاقتىرماي وتىرعانىمىز... ءوستىپ جەر جۇزىندەگى حالىقتىڭ قورى بولىپ، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز اڭدىپ وتەمىز بە؟» - دەگەن ەكەن دانىشپان اباي. ازدىعىمىز جاراتۋشى يەمىزدىڭ جازۋىنان شىعار، ال قازاق بىزدەردىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسقاننان بەرگى ازاپ شەگىپ، ازىپ-توزعاندىعىمىزدىڭ باستى سەبەبى ازدىعىمىز بولسا دا ەندى ءبىرى اباي ايتقان وسىناۋ «قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق» بولعان اۋىزبىرلىگىمىزدىڭ جوقتىعىنان ەكەنىن مويىنداماسقا لاج جوق.

ىرىلەر، كۇشتىلەر مىقتىلىعىن كورسەتىپ بىلگەنىن ىستەيتىنى راس. دەگەنمەن ءوز ىشىندە تاتۋ-ءتاتتى، بەرەكە-بىرلىكپەن ۇيىسىپ، وزگەگە سوقتىقپاي جايىندا جاتقان ەلگە وزگە ءبىر ەل جاۋلىق جاساي قويۋى ەكىتالاي. وزگە مەملەكەتتەردىڭ ورتاسىندا دەربەستىگىن ساقتاپ، ءوز كۇنىن كورۋمەن كەلە جاتقان تالاي كىشى حالىقتار بار. جان سانى ول تۇستا تىم وراسان مولايماعان كەزىندە عۇندار مەن تۇرىكتەرگە، ودان موڭعولدار مەن شۇرشىتتەرگە بودان بولىپ عاسىرلار بويى قاسىرەت تارتقان قىتاي ۇلتى ىنتىماعىنىڭ ارقاسىندا دويبىنىڭ تاقتاسىنا ۇقساس تاريح ساحناسىندا «بيگە شىعىپ»، ەندى مىنە ەڭ دامىعان دەرجەۆالارمەن شەن تالاسىپ ءوز مەملەكەتى ىشىندە ادام ەركىندىگىن قايتالاپ اۋىزدىقتاي باستاعاندىعى سول ۇلتتىق اۋىزبىرلىككە سەنگەندىكتىڭ ارقاسى بولسا كەرەك.

«ءۇي ءىشى الا بولسا، كەرەگە باسى تولعان پالە بولادى» نەمەسە «شايتان قاباققا قاراپ باسادى» دەگەندەي قايسىبىر ەلدىڭ ءوز ىشىندە التىباقان الاۋىزدىق پايدا بولىپ، ىرىتكى شىعا قالسا سىرتقى دۇشپان باسىنىپ، زورەكەرلىگىن جاساپ، وپ-وڭاي جاۋلاپ الاتىنىنا قازاق ءبىزدىڭ دە وتكەن تاريحىمىز كۋا. قازاق مەملەكەتى ءاز جانىبەك پەن كەرەي حاننىڭ كەمەڭەرلىگىمەن، قايمانا حالقىن توپتاستىرعان العىرلىعىمەن دۇنيەگە كەلگەن بولسا، وسى وردانىڭ كەرەگەسى كەرىلىپ، ىرگەسى بەكۋىنە قاسىم، تاۋەكەل، ەسىم سىندى حانداردىڭ جانقيارلىق ەرلىگى، حالىقپەن بىرتۇتاستىعى نەگىزگى ارقاۋ بولعان ەدى.

الايدا سەگىز الاش اتانىپ، قاناتتانا تۇسكەن قازاق ورداسىنان حان تۇرسىننىڭ انت ۇرعاندىعى كەسىرىنەن ەكى سان قاتاعاننىڭ، كەشىكپەي قىرعىز، قاراقالپاق، قۇرامالاردىڭ ءبولىنىپ كەتۋى «توزعان قازدى توپتانعان قارعا الادىنىڭ» كەبىن كيگىزىپ ءۇش الاشتى عانا قالدىرعاندا «قۇلاننىڭ قاسۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى» ءدوپ كەلگەن: تۇپكى توركىنى بولەك، الدەنەشە قايتا ءوزارا جاۋلاسقان بولا تۇرا سالتى ۇقساستىعىن پايدالانىپ باسقاعا ۇستەمدىك جاساۋ ماقساتىمەن ءماجىلىس قۇرىپ ماملەگە كەلگەن قالقا مەن جوڭعار بىرىگىپ «موڭعول، ويرات زاڭىن» قابىلداپ، شاپقىنشىلىققا دايىندالعان تۇستا ءبىزدىڭ قازاق حاندىقتارعا ءبولىنىپ، باس-باسىنا بي بولۋىنىڭ اقىرى «اقتابان-شۇبىرىندى»-عا تاپ بولعىزعان.

كەنە حانعا قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن باقتالاستار شىققاندىقتان قازاقتىڭ ىرگەلى ەلى تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلىپ بوداندىققا تاپ بولدى. قازاق جەرىنە باسا-كوكتەي ەنىپ كەلىپ بەكەتتەر سالىپ ورىس باسقىنشىلارىنىڭ ۇركىتۋى، رەسەي مەن قىتاي پاتشالىعىنىڭ 1860-1864 جىلداردا استىرتىن ىمىرامەن قازاق جەرىن ءبولىسىپ الىپ شەكارا بەلگىلەگەندىگى قازاق حالقىن جان-جاقتى قۇلدىققا جاپپاي قامتىپ، بۇل جاقتا قالعاندار ءمانجى-ءشۇرشىتتىڭ، قىتايدىڭ قول استىندا، بىردە گومينداننىڭ فاشيستىك قاندى قۇرساۋىندا، بىردە كوممۋنيستىك قاتال ءتارتىپتىڭ قىسپاعىندا قالا بەردى. قايسىسىندا بولسا دا قاساڭ ساياساتتىڭ ايلا-شارعىسىمەن ۇساق اكىمشىلىكتەر مەن بيلىكتەرگە ءبولىپ، شەن-شەكپەن تاعىپ «سۇيەك تاستاپ» باسەكەلەستىرۋ، بىرىنە ءبىرىن ايداپ سالۋ ارقىلى قۇل (قوجايىنى كۇشىن پايدالانۋعا، ساتۋعا، ولتىرۋگە دە قۇقىقتى زات، قوجايىنىنا تيەسىلى مۇلكى بار، قوجايىنى ۇيعارماسا ۇيلەنۋگە ەرىكسىز، ءتىپتى اتەك بولۋعا دايار، شاعىم جاساۋدان ماقرۇم) رەتىندە پايدالانا بەردى، قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتسا دا سانعا سالمادى. جانى مەن ارىنا باتىپ تيتىعى قۇرىعان قازاق بۇقاراسىنىڭ باس كوتەرگەنى قىناداي قىرىلىپ، تاس قاماقتاردا ءشىرىپ جاتتى.

شەن-شەكپەنگە قىزىعىپ الدانباعان ەرلەر عانا قينالا-قينالا جەرىن قيىپ، ەلىن قورلىقتان قۇتقارۋعا بەل بايلادى. 1860 جىلدارعا كەلگەندە جىلقىشى بي، كوبەش باتىر، قوجامجار تورە باستاپ ءبىر مىڭ وتباسىمەن قازىرگى موڭعول جەرىنە كەلىپ قونىس تەپتى. ولاردىڭ ءوز قولاستىنان كەتۋىنە نارازى بولعان التايدىڭ كۇن بەتىندەگى كەرەي بيلەرى تسين وكىمەتىنە شاعىم ايتىپ، قارۋلى توپپەن كەلىپ، قايتا كوشۋگە قارسى كەلگەن كوبەشتىڭ ۇلى اسىلبەكتىڭ باسىن الىپ، جىلقىشىدان ءبىر مىڭ ات، ون مىڭ قوي ايىپپۇل الىپ قايتىپ كەتتى.

1911 جىلى قىتايدا سۋنياتسەن توڭكەرىسى جەڭىسكە جەتكەندە موڭعوليا وتارشىلدىقتان قۇتىلىپ تاۋەلسىز ەل بولدى. وسى ەلدەگى بيلەردىڭ ءبىر توبى قىتايدىڭ بيلىگىندە قالا بەرگىسى كەلسە، قىلاڭ باستاعان ەندى ءبىر بولىگى تاۋەلسىز موڭعولدىڭ قاراماعىنا وتۋگە ۇسىنىس بىلدىرگەندىكتەن ءوزارا جانە قىرقىستى. ىلە-شالا جالاما (رەسەيدىڭ كاسىپكەر تىڭشىسى قالماق دامبيجانتسان) دەگەن جاۋ شىعىپ، ويراتتان قول جيىپ قازاق قاۋىمىنا ويران سالعاندا دا اتقامىنەرلەردىڭ باقتالاستىعى جۇرتتىڭ بىرنەشە ءبولىنىپ اۋا كوشىپ، توزعىنداۋىنا سەبەپشى بولدى. سول ىزىتپەن  1921 جىلى قىتاي قارۋلى توبى كەلىپ قىلاڭنىڭ باسىن الدى. بىراق ونىڭ باسىن العىزعاندار باقتالاس قانداستارى ەدى. ونىمەن تىنعان جوق، 1921 جىلى باقتالاستار كەرەي بيلەۋشىسى دوربەتحان مەن مۇقانى ورىس اقباندىلارىنا اتقىزسا، كەشىكپەي ولاردىڭ كەگى اۋباكىر، دوربەت، شابان ءۇش ازاماتتىڭ قانىمەن قايتارىلدى.

وزىنە قاراستى ەلىن 1887 جىلى بوكە جىرعالاڭۇلى باستاپ شىڭجاننان شيزاڭعا ات باسىن بۇردى.

«جەرىمنەن كەت دەپ قۇقايلاپ، قورلىعى جاۋدىڭ وتكەنى،

          سول قورلىققا شىداماي بوكەنىڭ اۋىپ كەتكەنى.

          بوكە كەتتىڭ الىسقا، شىداي الماي نامىسقا.

          سەرىككە ەرتتىڭ قامانى، ءبىر تۇراتىن قونىسقا...» - اقىت ءۇلىمجىۇلى. بوكە قۋعىنشى قىرۋار شەرىككە اياۋسىز سوققى بەرىپ، قاپىسىز قىردى. وكىنىشتىسى - ءوزى اجالدان ءولدى دە وزىندەي سەرىگى بولماعاندىقتان اۋىپ توزعان ەلى كەرى قايىرىلدى. وسىدان بىلايعى ۋاقىتتا، اسىرەسە ەكىجۇزدى جاۋىز شەن شيسايدىڭ تۇسىندا شىڭجاننىڭ ىشىندە، سىرتىنا قاراي ۇركە، اۋىپ كوشۋ مەيلىنشە بەلەڭ الدى. ءسۇلتانشارىپ، ەلىسحان، ادۋباي، زايىپ، قۇسايىن، قاليبەك، قامزالار جەكە-جەكە رۋىن باستاپ اۋا كوشىپ، ارتتان قۋعان جانە جولدان توسقان جاۋمەن الىسا-جۇلىسا قان كەشىپ، اجال قۇشقانداردى اشىق تا تاستاپ، ات-كولىك تۇگىل توپ-توپ سابيلەرىنەن تىرىلەي ايىرىلىپ ەكى ارالىققا الدەنەشە ەلدەر بىرنەشە ون جىلداردى سالىپ ازعانتاي عانا توبى تۇركياعا جەتىپ جان شاقىرعانى جايىنداعى ازاپتى كوشتەر بايانىن موڭعولياداعى بىزدەر 1980 جىلداردا حاليفا التاي مارقۇمنىڭ تۇركيادا باسىلىپ شىققان ادەبي، ەستەلىك كىتاپتارىنان وقىپ جانىمىزدان تۇڭىلگەن ەدىك.

1990 جاريالى جىلداردان كۇللى قازاقتىڭ مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەنى جايلى تاريح اقتاڭداقتارىنا كەڭىرەك تانىستىق. شىڭجاننان سىرتقارى بەتالعان ازاپتى كوشتەر تۋرالى تۋىندىلاردىڭ ەڭ ءبىر اقيقات تا كوركەم شىعارىلعانى جازۋشى، تاريحشى ءجادي شاكەننىڭ «قارالى كوش» رومانى. روماندا وتارلاۋشىلار ساياساتىن، بودان حالىقتىڭ ايانىشتى حال-كۇيى مەن تاعدىرىن سورماڭداي ەلدى بوستاندىققا جەتكىزۋ جولىندا اۋىرتپالىقتار مەن اجالدان باس تارتپاستان ۇزاق ساپار كەشىپ، سول ارمانىنا جەتىپ قۇربان بولعان ەسىل ەر ەلىسحاننىڭ وبرازى ارقىلى تارتىمدى دا شەبەر بەينەلەنگەن.

بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا موڭعوليانىڭ بايتىك تاۋى، تاكى جوتاسى مەن باركول، قۇمىل ارالىعىنا تاياۋ يەن جاتقان ءبىر ساي اۋزىندا شاشىلىپ قالعان قالىڭ ادامنىڭ باس سۇيەگى مەن قاڭقا سۇيەكتەرىن، ۋىق كەرەگە، شاڭىراق سىنىقتارىن كورگەنىم بار. ءجادي رومانىنداعى ءالىپ ۇكىرداي اۋىلىنىڭ قىرعىندالعان ۋاقيعاسىن  وقىعاندا سەكسەن جىلدىڭ الدىندا قانعا باتقان سول ءبىر ەسكى جۇرتتىڭ سۋرەتى كوز الدىما كەلدى. ءتىرى جاندىككە وبال بولادى دەپ قازاق بالاسى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن دە تابانمەن تاپتامايدى، مىناداي جاۋىزدىققا كىم توزەدى، ەلىن باستاپ ەلىسحاننىڭ اۋا كوشكەنىندە ەشقانداي كىنا جوق-اۋ، تەك قانا اتتەگەن-ايى سول تۇستاعى قازاق بيلەرى اۋا كوشكەنشە كۇرەسكەر كوسەم ەسىمحان، ىرىسحان، وسپاندارمەن بىرلەسە جاۋمەن ارپالىسسا مۇمكىن ۇلى جەڭىسكە جەتەر ەدى، تىم قۇرىسا تۋعان جەردە تابىتى قالار ەدى.

قالاي ويلاساق تا ەسىل ەر ەلىسحاننىڭ ەلى اتا جاۋدى ارتقا تاستاپ، ەركىندىككە جەتتى. تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋدى كوزدەگەن قارانيەت دۇشپاننىڭ ماقساتى جۇزەگە اسپادى. ورنى بار وڭالىپ، ۇرپاقتارى ءونىپ-ءوسىپ، الىستاپ كەتكەنىمەن دە ازاتتىعىن الىپ، ماڭگىلىك ءوسىپ-ورلەۋگە جول تارتقان اتامەكەنى-تاريحي  وتانىنا ورالىپ جاتىر، اللاعا شۇكىر! ال وتكەن تاريحتان ساباق الىپ، بەرەكە-بىرلىكتى قاستەرلەۋ - ءبىزدىڭ اسىل مۇراتىمىز.

شىناي راحمەتۇلى، موڭعوليا، بايان-ولگي

Abai.kz