كەيبىر اپكەلەر ۆەرونسكايادان ۇلگى الساشى...
تاۋەلسىزدىك اعانىمىزعا شيرەك عاسىردان اسسا دا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ءالى تورگە شىعارا العان جوقپىز. مەملەكەتتىك تىلگە مەنسىنبەي قارايتىن شەندىلەر بيلىكتە ءورىپ ءجۇر. جاقىندا عانا الماتى جاستارىمەن كەزدەسكەن سەناتور داريعا نازارباەۆا "ورىس ءتىلىن ۇمىتپاي، قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋلەرىڭدى تالاپ ەتەمىن" دەپ ايدى اسپانعا شىعارعان ەدى. ال، قارشاداي عانا ورىس قىزى مايا ۆەرونسكايا "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنە سۇحبات بەرىپ، ءتىلىمىزدىڭ جايىنا الاڭدايتىنىن ءبىلدىرىپتى. قانى قازاق دەپ جۇرگەن اپكەمىز، "ورىس ءتىلىن ۇمىتپا، قىتايدىڭ ءتىلىن ۇيرەن" دەپ جۇرگەندە ۆەرونسكايانىڭ "بۇكىل سانالى عۇمىرىمدى قازاق تىلىنە ارنادىم" دەۋى نەنى بىلدىرەدى؟ وسى ساۋالعا وقىرمان جاۋاپ ىزدەسىن دەپ، اتالعان ماقالانى كوشىرىپ باسۋدى ءجون سانادىق.
Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى
مايا ۆەرونسكايا: مەنى تەلەجۇرگىزۋشى ەتكەن – قازاق ءتىلى!
وزگە ۇلت وكىلى بولسا دا ءوز تىلىنەن جەرىگەن قازاقتارعا ۇلگى بولۋعا لايىق بەلگىلى تەلەجۇرگىزۋشىلەردىڭ سۇحباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە جاريالانعان بۇل سۇحباتتا مەملەكەتتىك ءتىلدى كەيبىر قازاقتاردان ارتىق بىلەتىن مايا ۆەرونسكايا مەن يرينا تەن ءتىل تۋرالى تۇششىمدى ويلارىن ورتاعا سالعان.
قر تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بار. باعدارلامانى ىسكە اسىرۋ مەرزىمى ءۇش كەزەڭگە بولىنگەن. قازىر سونىڭ 2017 – 2020 جىلداردى قامتيتىن ءۇشىنشى كەزەڭى. جوسپار بويىنشا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن تۇرعىنداردىڭ ۇلەسى 2020 جىلعا قاراي 90 پايىزدى قۇراۋى ءتيىس.
وسى باعدارلاما اياسىندا، تالاي جىل تەلەارنادا بىرگە جۇمىس ىستەگەن ەكى دوسىم – مايا ۆەرونسكايا جانە يرينا تەنمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
– قازاق ءتىلىن قاشان جانە قالاي ۇيرەندىڭ؟
– 1991-93 جىلداردىڭ باسىندا بولاشاعىن قازاقستانمەن بايلانىستىرعىسى كەلمەگەن باسقا ۇلت وكىلدەرى بىردەن بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ تاريحي وتاندارىنا تارتىپ وتىردى ەمەس پە؟ ال اكەم قازاقستاندى ءوز وتباسىنىڭ بولاشاعىنان ءبولىپ قاراعىسى كەلمەگەنى بولار: «ءبىز وسى ەلدە قالامىز، ەشقايدا كوشپەيمىز. مايا، سەن مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋىڭ كەرەك! سوندىقتان قازاق مەكتەبىنە اۋىستىرساق قالاي قارايسىڭ؟» - دەدى. مەن اكەمنىڭ ايتقانىن قۇپتاپ، قارسى ەمەستىگىمدى ءبىلدىردىم. ءسويتىپ، بەسىنشى سىنىپتىڭ جاڭا وقۋ-جىلىن شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى №12 قازاق مەكتەبىندە باستادىم. قازاق ءتىلىمنىڭ دەڭگەيى «تەرەزە»، «تاقتا»، «بور» دەگەن سياقتى جەكەلەگەن سوزدەرمەن شەكتەلەتىن. اكەم: «قورىقپا قىزىم، قولىمنان كەلگەنشە مەن ساعان كومەكتەسەمىن، بىلگەنىمدى تۇسىندىرەمىن، بىلمەگەنىمدى قازاق دوستارىمنان سۇرايمىز. ءارى قاراي سەن ءوزىڭ الىپ كەتە الاسىڭ!» دەدى. مىنە، وسىلاي مەنىڭ الداعى تاعدىرىما باعىت-باعدار بەرگەن العاشقى قادامىمدى جاسادىم. البەتتە، وتباسىندا تەك ورىسشا سويلەسەمىز. سوندىقتان باستاپقىدا ساباقتاردا شەتەلدىك ازامات سياقتى ەشتەڭەنى تۇسىنبەي وتىردىم. شامامەن 2 ايدان كەيىن ساناما ساڭىلاۋ تۇسە باستادى، بىراق وقۋ جىلىنىڭ سوڭىنا دەيىن ساباقتى ورىسشا ايتاتىنمىن، اسىرەسە قازاق ادەبيەتىنەن قينالدىم. ءبىر جاقسىسى، اتا-انام مەنى قازاقشا مەكتەپكە باراسىڭ دەپ زورلاعان جوق، تەك «باراسىڭ با؟» دەپ الدىمەن مەنىمەن ساناستى. سودان بولار، قانشا قيىن بولسا دا، ىشتەي ەشقانداي قارسىلىعىم بولماعان، تەزىرەك قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋگە تىرىستىم.
– وتباسىڭدا وزىڭنەن باسقا قازاقشا سويلەيتىن جان بار ما؟
– اكەم لينگۆيست، اۋدارماشى، اعىلشىن، نەمىس تىلدەرىنەن اۋدارما جاساعان. تۇركى تىلدەرىنەن حابارى مول، بىراق، جەتىك ءبىلدى دەپ ايتا المايمىن. باسقالارى بىلمەيدى. انام رەسەيدە دۇنيەگە كەلدى. ينستيتۋتتان كەيىن قازاق جەرىنە كەلدى. ءبىر قىزىعى، انام ءوزى قازاقشا بىلمەسە دە، مەنىڭ ەفيرلەرىمدى قالدىرماي قارايدى. ۇنەمى ءوز ويىن ءبىلدىرىپ، جۇمىسىما قىزىعادى. كەزىندە مەنى قازاقشاعا بەرگەنىن ۇنەمى ماقتانىشپەن ايتىپ ءجۇر. مەنىڭ بارلىق جەتىستىكتەرىمە ماقتانادى.
– جوعارى وقۋ ورنىندا قازاق بولىمىندە وقىدىڭ با؟
– بەسىنشى سىنىپقا دەيىن ورىس مەكتەبىندە وقىدىم، ودان كەيىن قازاق مەكتەپتە. اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە، اۋدارما بولىمىندە ءبىلىم الدىم. ياعني، قازاقشا وقىدىم. مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەتتى قىزىل ديپلوممەن ءبىتىردىم. مەكتەپتە جالعىز مەن عانا كوك كوزدى اققۇبا بولىپ ءجۇردىم. ال، ۋنيۆەرسيتەتتە، فاكۋلتەتتە مەنەن باسقا سۆەتا ەسىمدى قىز وقىدى. اراب بولىمىندە. ال قازىر كوپتەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى بالالارىن قازاقشا وقىتىپ ءجۇر. حالىقتىڭ وي-ساناسى وزگەرىپ جاتىر.
– ماماندىعىڭا تولىعىراق توقتالا كەتشى؟
– اۋدارماشىمىن، قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە جانە كەرىسىنشە. بىراق، ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەلى ماماندىق بويىنشا جۇمىس ىستەمەدىم. بىردەن تەلەۆيدەنيەگە شاقىردى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە اۋدارما جاساپ، اقشا تاباتىنمىن. اكەم ەكەۋمىز بىرگە جۇمىس ىستەيتىنبىز. ول قۇجاتتاردى اعىلشىن، نەمىس تىلدەرىنەن ورىس تىلىنە اۋداراتىن، ال مەن ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋداراتىنمىن، ءسويتىپ بىرلەسىپ اقشا تاباتىنبىز. سەگىزىنشى سىنىپتان باستاپ وقۋمەن قاتار جۇمىس ىستەدىم. سودان بولار، اكەم سياقتى اۋدارماشى بولامىن دەپ ويلاعام. بىراق، تاعدىرىم باسقا بولىپ شىقتى. مەنىڭ نەگىزگى ماقساتىم، قازاق ءتىلىن ناسيحاتتاۋ، قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ - ءار ادامنىڭ قولىنان كەلەتىنىن ءوزىمنىڭ مىسالىممەن كورسەتۋ دەپ تۇسىنەمىن. تاعدىردىڭ جازعانى وسى. جانە بۇل ءىستى ابىرويمەن اتقارۋعا تىرىسامىن. مەنى تەلەجۇرگىزۋشى ەتكەن قازاق ءتىلى. سوندىقتان دا قازاق ەلىنە مەنىڭ العىسىم شەكسىز.
– قازىر قايدا، كىم بولىپ جۇمىس ىستەيسىڭ؟
– ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرە سالىسىمەن تەلەۆيدەنيەگە جۇمىسقا كىردىم. مىنە، سودان بەرى وسى سالادا جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىرمىن. ءدال قازىرگى كەزدە دەكرەتتەمىن. ءۇش بالام بار. كەنجەم 2 ايلىق.
– ءوز ءتىلىڭدى جاقسى بىلەسىڭ بە؟
– مەن قازاق ءتىلدى ءجۋرناليسپىن. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى بۇكىل سانالى عۇمىرىمدى قازاق تىلىنە ارنادىم. مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە قازاقشا وقىدىم. قازاق رەداكتسيالارىندا جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىرمىن. سوندىقتان وسى سۇراققا قالاي جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەي تۇرمىن. ءيا، بىلەمىن. بىراق، مەنىڭ ءومىرىم تىكەلەي قازاق تىلىمەن بايلانىستى. مەن جەتكەن جەتىستىكتەردىڭ بارلىعى قازاق ءتىلىنىڭ ارقاسىندا!
– وزگە تىلدەردەن تاعى قانداي تىلدەرگە جەتىكسىڭ نەمەسە ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ؟
– مەكتەپتە اعىلشىن ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقىدىق. ەمىن-ەركىن سويلەيتىنمىن. قازىر شەتەلگە شىققاندا اعىلشىنشا كوبىرەك سويلەۋگە تىرىسامىن. كەز كەلگەن ءتىل پراكتيكانى قاجەت ەتەدى.
– كىتاپ، گازەت-جۋرنال وقيسىڭ با؟ وقىساڭ، كوبىنە قاي تىلدە؟
– كوركەم ادەبيەتتى كوبىنە قازاقشا وقيمىن. جاڭالىقتاردى عالامتوردان قازاقشا وقيمىن. تاعى پسيحولوگياعا قىزىعامىن، پسيحولوگيالىق كىتاپتاردى ورىسشا وقيمىن.
– سالىستىرمالى تۇردە سوڭعى ون جىلدى الايىق. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن دوستارىڭ از با، كوپ پە؟
– سوڭعى جىلدارى قازاق تىلىنە دەگەن بەتبۇرىس الدەقايدا جاقسىراق. بۇعان دەيىن بالانى نە ورىس، نە قازاق مەكتەپكە بەرەتىنىن بىلمەي، ەكىويلى بولىپ جۇرگەن اتا-انالار ەندى ءبىراۋىزدان قازاق سىنىبىنا بەرىپ ءجۇر. وزگە ۇلت وكىلدەرى دە قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋگە كوپ كوڭىل بولۋدە. ەرەسەك ادامداردىڭ وزدەرى اسا جاقسى بىلمەسە دە، بالالاردىڭ بىلگەنىن قالايدى. رەپەتيتور جالداپ قوسىمشا ساباق الىپ ءجۇر. «قازاق ءتىلى بالامىزدىڭ بولاشاعىنا قاجەت» دەگەن سوزدەردى سوڭعى كەزدە ءجيى ەستىپ ءجۇرمىن.
– انا ءتىلىن بىلمەيتىن جاندارعا كوزقاراسىڭ؟
– مەن قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىتىمدى ارنادىم. ءالى كۇنگە دەيىن تولىق مەڭگەرە المادىم. سوندىقتان باسقاعا سىن ايتۋعا اسىقپايمىن.
– وتباسىندا قاي تىلدە سويلەيسىڭدەر؟
– وكىنىشتىسى، وتباسىمىزدا مەنەن باسقا ەشكىم قازاقشا بىلمەيدى. الايدا، بالاپاندارىمدى قازاقشاعا ۇيرەتىپ ءجۇرمىن.
– بولاشاقتا قازاقستاننان كەتۋ ويىڭدا بار ما؟
– جوق، ونداي وي جوق! وتان – ءار ادامنىڭ جۇرەگىنە جىلى تيەر قاسيەتتى ءسوز. مەنىڭ وتانىم - قازاقستان. وسى جەردە دۇنيەگە كەلدىم، وسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىن، ءوز جەرىمدى، حالقىمدى سۇيەمىن. ەشقايدا كەتكىم كەلمەيدى. تاريحي وتانىم – رەسەيدە، ارينە، بولدىم، الايدا ول جاقتىڭ مەنتاليتەتى مۇلدەم باسقا. ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. ماعان جاقپايدى. ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ جۇزدەرى سۋىق. بىزدەگىدەي، اق جارقىن ەمەس. قازاق حالقى كەڭ پەيىلدى، باۋىرمال حالىق.
– بوس ۋاقىت قالاي وتەدى؟
– بۇگىندە بوس ۋاقىتىم مۇلدەم جوق. تەلەۆيدەنيە، كينو سالاسىنداعى ءتۇرلى شارالارعا قاتىسىپ، قالعان ۋاقىتىمدى وتباسىما ارنايمىن. ءۇش بالا دەگەن وڭاي ەمەس ەكەن.
– مايا، اڭگىمەڭە كوپ راقمەت! وتباسىڭ ءوسىپ-ونە بەرسىن!
بولاشاقتا بالالارىم قازاق ءتىلىن بىلگەنىن قالايمىن
يرينا تەن
– قازاق ءتىلىن قاشان جانە قالاي ۇيرەندىڭ؟
– مەن قازاقى سالت-ءداستۇردىڭ قايماعى بۇزىلماعان قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ارال وڭىرىندە تۋىپ ءوستىم. قازاق ءتىلىن ماعان قازاقتار ۇيرەتتى. بالالىق شاعىم ارال توپىراعىندا قازاقتىڭ قارا دومالاقتارىمەن بىرگە ءوتتى. ەس بىلگەلى بەرى ەكى تىلدە دە (ورىس جانە قازاق) ويىمدى ەركىن جەتكىزە الامىن. كورشى ۇيلەردە تۇرعان اتا-اپالار، اعا-تاتەلەر، قۇربى-دوستارىم، ءبارى دە مەنىڭ قازاقشا سويلەۋىمە ۇلەس قوستى. اكتسەنتسىز سويلەۋىمنىڭ سىرى وسىندا.
№14 ورىس ورتا مەكتەبىندە ءبىلىم الدىم. سوندىقتان وقيتىن ادەبيەتتىڭ باسىم بولىگى ورىس تىلىندە بولعان. شامامەن بەسىنشى سىنىپتا جۇرگەنىمدە تۋعان اعام الەكساندر قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرىنەن رەسپۋبليكالىق وليمپيادالارعا قاتىسىپ ۇنەمى جۇلدەلى ورىندار الاتىن، سولاي مەنىڭ دە تىلگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ارتتى. وسكەندە مەن دە قانداي دا ءبىر جەتىستىككە جەتۋىم كەرەك دەپ الدىما ماقسات قويدىم. قازاقشا كىتاپتار وقىپ، ماقال-ماتەلدەردى ارنايى داپتەرگە جازىپ ءجۇردىم. قازاق حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرى تۋرالى سىر شەرتەتىن «جەتى قازىنا» كىتابى جانە مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ جىرلارى اجىراماس سەرىكتەرىمە اينالدى. مەكتەپتەگى ۇستازدارىمنىڭ قولداۋى دا مىقتى بولدى. مەكتەپ ۇجىمىنا باسىمدى ءيىپ العىس ايتامىن. اتا-انام دا قولدان كەلگەنشە جاعداي جاسادى. ايتپاقشى، قازىر وتباسىمىزدا ءبارى مەملەكەتتىك تىلدە ەركىن سويلەدى. دەگەنمەن، «بىلەتىنىم – ءبىر توعىز، بىلمەيتىنىم – توقسان توعىز». سوزدىك قورىمدى بايىتىپ، ءبىلىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋ پروتسەسىن توقتاتقان ەمەسپىن.
– مەكتەپتە ورىس سىنىبىن اياقتاپسىڭ، جوعارى وقۋ ورنىندا قازاق بولىمىندە وقىدىڭ با؟
– جوق. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ورىس بولىمىندە ءبىلىم الدىم.
– قازىر ماماندىعىڭ بويىنشا جۇمىس ىستەپ ءجۇرسىڭ بە؟
– ءيا، ستۋدەنت كەزىمنەن بەرى ماماندىعىم بويىنشا ىستەپ كەلەم. قازىر «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ تەلەجۇرگىزۋشىسىمىن.
– ءوز ءتىلىڭدى جاقسى بىلەسىڭ بە؟
– ۇيرەنۋ ۇستىندەمىن... كۇندەلىكتى قولدانىستا بولماعان سوڭ، كورەي ءتىلىن مەڭگەرۋ وڭايعا سوعىپ جاتقان جوق.
– وزگە تىلدەردەن تاعى قانداي تىلدەرگە جەتىكسىڭ نەمەسە ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ؟
– اعىلشىن مەن كورەي ءتىلى...
– كىتاپ، گازەت-جۋرنال وقيسىڭ با؟ وقىساڭ، كوبىنە قاي تىلدە؟
– تەحنولوگيا دامىعان زاماندا ەلەكتروندى قۇرالداردى كوپ قولدانامىز. گازەت-جۋرنالداردىڭ ەلەكتروندى نۇسقالارىن رەسمي سايتتاردان قاراپ تۇرام. جاڭالىقتىڭ قايسىسىن قاي تىلدە وقىعانىما ءمان بەرە بەرمەيدى ەكەنمىن. قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە اقپارات الامىن. كىتاپقا كەلگەندە دە سولاي.
– سالىستىرمالى تۇردە سوڭعى ون جىلدى الايىق. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن دوستارىڭ از با، كوپ پە؟
– بۇرىن بىلمەي، مەڭگەرگەندەر دە بار. بۇرىن ءبىلىپ، ۇمىتقاندار دا تابىلادى.
– مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋ قارقىنىنا كوڭىلىڭ تولا ما؟
– وتكەن جىلدارمەن سالىستىرساق قازاق ءتىلدى اۋديتوريانىڭ كەڭەيگەنىن بايقاۋعا بولادى. ول وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ، جەكە تۇلعالاردىڭ ىستەگەن جۇمىسىنىڭ جەمىسى دەپ بىلەمىن. ءتىل ۇيرەنەمىن دەپ نيەتتەنگەن ادامعا تولىق مۇمكىندىك جاسالعان. تەك ەڭبەكتەنۋ كەرەك.
– وتباسىن قۇردىڭ با؟ قۇرساڭ، ۇيدە قاي تىلدە سويلەيسىڭدەر؟
– تۇرمىس قۇرۋ – مەنى الدا كۇتىپ تۇرعان قۋانىشتاردىڭ ءبىرى دەپ سەنەمىن، بۇيىرسا. بولاشاقتا بالالارىم قازاق ءتىلىن بىلگەنىن قالايمىن.
– كوپشىلىككە ايتۋعا بولاتىن قانداي ارمانىڭ بار؟
– ارمان كوپ قوي. ءتىپتى، ءتىزىمى بار. كەيبىرىنىڭ ورىندالۋى تىكەلەي ءوزىمنىڭ ارەكەت ەتكەنىمە بايلانىستى، كەيبىرىنىڭ ورىندالۋى مەنىڭ قولىمدا ەمەس. مىسالى، كىشكەنتايىمنان ارال تەڭىزى تولىپ، قالاعا ءومىر ءنارىن سىيلاسا ەكەن دەپ ارماندايمىن.
– بولاشاقتا قازاقستاننان كەتۋ ويىڭدا بار ما؟
– ءبىلىم الۋعا نەمەسە ساياحاتقا شىعۋعا بولماسا، ازاماتتىقتى اۋىستىرۋدى ويلاماپپىن.
– بوس ۋاقىت قالاي وتەدى؟
– بوس ۋاقىت – وتباسىمنىڭ ۋاقىتى. جاقىندارىممەن بىرگە بولعاندا الاڭسىز دەمالامىن. سۇيىكتى ىستەرىمە دە كوڭىل بولۋگە تىرىسامىن: كىتاپ، فورتەپيانو، سپورت ت.ب. دەگەندەي.
– اڭگىمەڭە كوپ راقمەت، يرينا. جۇلدىزىڭ جارىق بولسىن!
سۇحبات العان: قاناعات ابىلقايىر
Abai.kz
