"اتاقتى  قالامگەر اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ 80 جىلدىعى بولادى" دەپ ەستىگەندە باسىلىمداردان كوزىمىز ءۇيىر بولعان قىران تۇمسىق، قارشىعا كوز سىپا جىگىتتىڭ قاريا جاسىن ەلەستەتە الماي ويلانىپ قالدىم.

الايدا، اسەكەڭ مارقۇم قالاي جاس قالپىندا ابىزدىق قاريالىققا جەتسە، قاريالىق جاسقا جەتپەي ءپاني ومىردەن ءوتىپ، حالقىنىڭ جادىندا جاس قالپى جاساي بەرەتىن تاعدىر ماڭدايىنا جازىلعان باقىتتى جان ەكەن.

جۋىقتا، ۇلتتىق كىتاپحاناعا  ارتىندا قالعان اۋلەت-وتباسى  مۇشەلەرى، ەڭ جاقىن زامانداس دوستارى، بىرگە قىزمەتتەس بولعان تەاتر تارلاندارى، اسەكەڭنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن وقىتۋشى-عالىمدار جانە ول كىسىنىڭ جانكۇيەر وقىرماندارى جينالعان ەدى.

سوندا ايتىلعان ەستەلىكتەر  ول كىسىنىڭ جازعان شىعارماسى باسقالارعا ۇقسامايتىن قاندايلىق وزگەشەلىكتە بولسا، ومىردەگى ءىس-ارەكەتى، مىنەز-قۇلقى، ءجۇرىس-تۇرىسى دا سونداي ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزگەشە بولعانىن كوڭىلگە ۇيالاتىپ، كوزگە عاجاپ ەلەستەتكەندەي بولدى.

مۇرات اۋەزوۆ اعامىز جاس جىگىت شاعىندا سوناۋ ماسكەۋدە ءجۇرىپ قولعا العان  قازاق جاستارىنىڭ «جاس تۇلپار» ۇيىمىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن اسەكەڭمەن بايلانىستىرا وتىرىپ تاعى ءبىر جانداندىرا اڭگىمەلىپ تاستادى. ءسوز اراسىندا،  ول كىسىنىڭ كەرەمەت اتقۇمارلىعىن ءسوز ەتىپ، بىردە الماتىدا ءجۇرىپ ءبىر ات جارىس الاڭىنا بارعان كەزدە انادايدا جۇرگەن ءبىر جاراۋ جۇيرىكتىڭ شاپقىلاپ كەلىپ اسەكەڭدى يىسكەلەپ، باسىن يىعىنا سالىپ تۇراعانىن ايتىپ وتىرعانداردى ءبىر تاڭداندىردى.  جانە، سول كەزدەگى قازاقتىڭ زيالى جاستارىنىڭ  ۇيىندە  دومبىرانىڭ  قايتكەندە  بولۋ كەرەكتىگى دە اسقاردىڭ جاساپ كەتكەن ءۇردىسى ەدى، دەدى.

سماعۇل ەلۋباي اعامىز، ديكتورلىققا ءتان تىڭداۋشىنى باۋراپ الاتىن توگىلمەلى ءسوزىنىڭ مايەگى ەتىپ، اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ رۋحاني وبرازىن  «اسقاردىڭ بويىندا اباي حاكىمنىڭ ابىز دانالىعى مەن ماحاببەتتىڭ ەرەن ەرلىگى قاتار قالىپتاسقان» دەپ، تۇيىندەدى.  تانىمال تەاتر قايراتكەرى نۇكەتاي تاتەمىز، اسەكەڭنىڭ كىسىلىك كىشپەيىلدىگىن، جاننىنىڭ نازىكتىگىن ۇلكەن-كىشىنى ەرىكسىز وزىنە قۇرمەت ەتكىزەتىن دەگدارلىعىن ادەمى اڭگىمەسىمەن كەستەلەپ، ءوزىنىڭ جاسى ۇلكەن اپەكە بولسا دا اسەكەڭدى «اعا» دەپ، جۇرگەنىن ايتىپ جيىلعان جۇرتتىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتتى.

قازاقى شەشەن سوزبەن تىڭدارماندى  لەزدە باۋراپ العان ءارتىس تاتەمىز، (اتىن ەسىمە تۇسىرە المادىم) ءسوزىنىڭ اياعىندا ءوزىنىڭ ۇيعىر قىزى ەكەنىن ايتىپ، تەاتردا جۇرگەن كەزدە اسەكەڭ، وزىنەن جالاقىڭ قانشا، دەپ سۇراعانىن، جالاقىم سونشا دەگىنىمدە، «ا، سەن ولاي بولسا قازاقي زياندى ورتادا جۇرگەنىڭ ءۇشىن ەكى ەسە جالاقى الۋعا ءتيىسسىڭ!» دەپ، قاتتى كۇلدىرگەنىن  ەسكە الىپ، وتىرعانداردى دا وسىنداي ادەمى ازىلىمەن دۋ كۇلدىرىپ قويدى.

تاريحشى مامبەت قويگەلدى، اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ اتاقتى بەساتار شىعارماسىنىڭ تاريحي نەگىزىن دەرەكتى دالەلدەرمەن قىزىقتى ەتىپ تۇيىندەي وتىرىپ، ول كىسىنىڭ وسىنداي توتاليتارلىق  كەزەڭنىڭ  وزىندە ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن جاندى شىعارما جازۋىنىڭ ءتۇپ-توكىنى، بىردەن-ءبىر بۇل قازاق جازۋشىسىنىڭ سوۆەتتىك كوممۋنيستىك يدەولوگيانى  جاندۇنيەسىمەن قابىلداماعانىنىڭ جەمىسى، دەپ بىلەمىز دەدى.

ورىسشا ءسوز العان مۋزيكا زەرتتەۋشى  ايەل كىسى، اسەڭەڭنىڭ كاسىبي مۋزكانتتاردان الدەقايدا ارتىق ۇشان تەڭىز ءبىلىمى بار ەكەنىنە كوپتەگەن دالەلدەر ايتىپ وتىرعانداردى ءتانتى قىلدى. باتىستىڭ كلاسسيكالىق اۋەندەرىن ءتۇسىنۋى، ونى تالداۋى جانە قازاقتىڭ عانا ەمەس تۋىستاس كورشى تۇركى تەكتەس اعايىنداردىڭ دا ۇلتتىق  ءان-كۇي ونەرىن جەتە تانىعان، مۋزيكانىڭ فەنومەن بىلگىرى دەگەن سوزىنە، بۇدان بۇرىن بۇل جايلى حابارى جوق جيىلعان توپ تامسانا تاڭدانىپ قالدى.

اتاقتى اكتەر ءارى اسەكەڭنىڭ تۋعان كۇيەۋ بالاسى دوسحان، ءوز سوزىندە اسقار اتاسىنىڭ جازعان پەسالارى ساحانادا داپ-دايىن ويناۋعا سۇرانىپ تۇراتىنىن، ونى ساحنالاعاندا رەجيسسەردىڭ دە، اكتەرلەردىڭ  دە قينالمايتىدىعىن  ول كىسىنىڭ تەاتر ونەرىندەگى شالقار بىلىمدىلىگىمەن ءتۇسىندىرىپ، اسەرلى اڭگىمە ايتتى. تۋعان قىزى قاراكوزدىڭ اسەكەڭدى ەلى-جۇرتى قالامگەر رەتىندە ساعىنىپ ەسكە الىپ وتىرسا، ءوزى ناعىز اكە رەتىندە ونى قاتتى ساعىناتىنىن «قارام مەنىڭ!» دەيتىن ءسوزى ءالى جان-جۇرەگىندە جاساپ كەلە جاتقاندىعىن ايتقاندا جيىلعان كوپتىڭ كوزىنەن ەرىكسىز جاس دومالادى...

اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ  جان جارى ءارى ادەبي مۇراسىنىڭ شىراقشىسى  ءاليا، وسىندا جيىلعان كوپشىلىكتىڭ اسەكەڭنىڭ ناعىز جانكۇيەر وقىرماندارى، ول كىسىنى تەرەڭ تۇسىنەتىن زيالى قاۋىم ەكەنىن ايتىپ، جيىندى تۇيىندەگەندە كوكەيدە وقىرمان رەتىندە ايتاتىن سوزگە ۋاقىت جەتپەي قالىپ قويعانىن وسى حابارلامامدا، جۋرناليست رەتىندە ەمەس،  وقىرمان رەتىندە ايتا كەتكەندى مويىنىما قارىز سانادىم:

اسقار اعانىڭ وتىز جىلدان بەرگى وقىرمانىمىن. جىگىت شاعىمنان جىگىت اعاسى بولعانعا دەيىن وسى جازۋشىنىڭ  شىعارماسىن تامسانا وقيمىن. قازىر قولىمدا  1997-جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «بەساتار» جيناعى بار. سودان بەرى ونى قانشا رەت وقىعانىمنان  جاڭىلدىم... نەگە ونى سونشا وقي بەرەمىن؟ ماسەلەن، «بەساتار» حيكاياتىن وقىعاندا تورەحان اقساقالمەن بىرگە، قازاقتىڭ شىتتاي جاساۋلى قوڭىر سالقىن كيىز ۇيىندە بىرگە وتىرعانداي، ورىس تورە كرەيگەلدىڭ ءپىسىپ-ءپىسىپ جىبەرىپ تامسانا ىشەتىن قىمىزىن تەگەشتە ءيىسىن بۇرقىراتا ساپىرىپ وتىرىپ قاتار ىشىسكەندەي كۇيگە بولەنەمىن. تورەحان اتامنىڭ دەگدار مىنەزى، قازاقى سالەۋەتتى كيىم كيىسى، مالداس قۇرىپ مىزعىماي وتىرعان اۋليە وتىرىسى،  ءاربىر لەبىزى استارمەن استاسىپ جاتقان التىننان قىمبات قازاقى ءسوز ساپتاۋى... ياعني قازىر ءبىز وسىلاي دەپ اۋىزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ ايتاتىن ادامداردىڭ سول كەزدەگى كەز كەلگەن بىرەۋى عانا سانالاتىن قاريانى ساعىنىپ، ءوز اتامدى كورگەندەي بولاتىنىم ءۇشىن قايتالاپ وقيمىن.

سونسوڭ، مۇقاعالي باتىر، ورىستىڭ قولعا تۇسكەن وفيتسەرى ينوزەمتسەۆكە ەتىگىن تارتقىزىپ شەشتىرەتىن (مۇندا دارەتسىز جۇرمەيتىن تاپ-تازا مۇسىلماندىق ادەپتى دە انىق بايقاۋعا بولادى) ساتتەگى دالا باتىرىنا ءتان جايساڭ مىنەزى، اۋىلىن ايۋاندىقپەن جازالاعان جازالاۋشى وتريادتىڭ  سۇمدىق ءىس-ارەكەتىن ەكەۋى ارا ديالوگ سەكىلدى ايتقانداعى ونىڭ دانا اقىلماندىعى، حالقىنا جاناشىر مەيىرىمگە تولى ادامگەرشىلىگى، الدىندا جاتقان دۇشپانىنا جاساعان ادىلدىگى... وسىنداي  ساناپ تاۋىسۋعا كەلمەيتىن عالامات ادامشىلىق كورىنىستەر كەشەگى حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ون جىل وتارشى قىتايلارمەن الىسقان  وسپان باتىر اتامدى كوز الدىما كەلەستەتىپ كوزىمە جاس كەلتىرەتىندىگى ءۇشىن قايتالاپ وقي بەرەمىن... بىراق، ءبىر قىزىعى قانشا وقىسام دا باسقا جاڭا جاندى كورىنىستەر قايتالاپ شىعا بەرەدى، بۇرىن وقىدىم بىلەم عوي، دەيىن سەزىم تۋمايتىنىندا  وسى شىعارمادا تاعى ءبىر تىلسىم  سىر بار سەكىلدى، سەزىلەدى.

بىلايشا، ايتقاندا «بەساتار» حيكاياتى باتىر حالقىمىزعا  اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ جاندى سوزبەن ورناتىپ كەتكەن ماڭگىلىك ەسكەرتكىشى دەر ەدىم.

سونسوڭ، وسى جيناقتاعى «اداسقاق» اڭگىمەلەر تىزبەگىن، ءتىپتى ءار ءبىرىن ميني-رومان دەسە دە بولادى. ويتكەنى، مۇندا دا قازاقتىڭ ءبىرتۋار شەشەندەرى مەن كوسەمدەرى ناعىز ءوز بولمىس كەلبەتىمەن الدىڭنان جولىعادى. ءبىرجان سال مەن حاكيم ابايدىڭ  ەشكى ەتىنەن پىسىرگەن «تاتار ءبالىشىن» تاڭعى اس ەتىپ داستارحانعا قويار الدىنداعى  جانە سوڭىنداعى عاجاپ قاعىسپا سوزدەرىن ەستىگەندە، سول داۋىرگە بارىپ، سول اسىلزاداراعا قىزمەتىشى بولىپ بىرگە جۇرگەندەي ۋاقىت شەگىنەن ءوتىپ، كىتاپ دۇنيەسى ەمەس، كادىمگى وتكەن شاقتاعى قازاقتىڭ قوعامىنا قايتىپ بارعانداي اسەرگە بولەنەسىڭ. ءتىرى اباي مەن ءتىرى ءبىرجاندى كورەسىڭ...

سارارقانىڭ توسىندە قۇلاگەرىن باپتاپ جۇرگەن، باسىن قارا شىتپەن شارت بايلاپ العان اقان سەرى مەن  سۋ جاڭادان مالىنىپ كيىنىپ العان، استىنداعى اتىنىڭ جۇگەن ەر-توقىمى تۇگەل التىنمەن اپتالىپ،  كۇمىستەلگەن ءبىرجان سال ەكەۋىنىڭ جولىققان ساتتەگى ەستەن كەتپەيتىن دارا مىنەزدەرى، كوكەيگە قوناقتاپ قالاتىن قىلپىلداعان وتكىر سوزدەرى قايتا-قايتا تاڭعالىپ وقۋعا ءماجبۇر ەتپەي قويمايدى... اداسقاقتاعى باسقا بارلىق اڭگىمەلەر  دە ءدال وسىنداي عاجاپ جاندىلىعىمەن ءوزىن، قايتا-قايتا وقىتادى، جالقى سويلەمىنىڭ ءوزى كوز الدىڭا جاڭا سۋرەت اكەلەدى...

مەن وسىدان-اق،  وقىرمان رەتىندە اسەكەڭنىڭ نەگە بولەكشە مىنەز-قۇلىق  داعدىدا  بولعانىن ول كىسىنىڭ  تول قازاقىلىعىن ساقتاپ قالعاندىعى، باسقالار قۇساپ ەرىكسىز سوۆەتتەنبەگەندىگى، حالقىنىڭ اسىل قاسيەتىن زامانعا ساتپاعاندىعى، قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ازعىن زامانعا بەيىمدەلمەگەندىگى، دەر ەدىم. مىنە، ءبىز وسى قازاقتىڭ باياعىدا قالىپتاسىپ، قازىر ۇمىتىلا باستاعان ءتول قاسيەتىن اسەكەڭنىڭ بويىنان كورىپ، ەرەكشەلىك دەپ تاڭدانىپ وتىرمىز.

ولاي، دەسەك قازىر «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەپ، الاشاپقىن بولىپ جۇرگەن جايىمىزدى اسقارداي دانا جازۋشى ءوز كىتابىندا تۇگەندەپ، ءوز حالقىنا اماناتتاپ كەتكەن دەپ، ويلايمىن. ەگەر، وسىنى تۇسىنسەك اسقار اعامىزدىڭ شىعارمالارىن ورتا مەكتەپتەن باستاپ، جوعارعى مەكتەپكە دەيىن وقىتىپ ۇيىرەتسە، قازىرگى ۇرپاق قازاقى مىنەزدى دە، توگىلمەلى ءتول ءسوزىن دە سودان تابا الار ەدى.

اباي ماۋقاراۇلى، جازۋشى-جۋرناليست

Abai.kz