بەس جىل بۇرىن، 2014 جىلى 8 ناۋرىز بورتىندا 227 جولاۋشىسى مەن 12 ەكيپاج مۇشەسى بار Malaysia Airlines ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ Boeing 777 ۇشاعى MH370 رەيسىمەن كۋالا-لۋمپۋردەن پەكينگە ۇشىپ شىققان سوڭ كوپ ۇزاماي ءىزىم-عايىم جوعالىپ كەتكەن بولاتىن.

ناقتى ەش مالىمەت تابا الماعان مالايزيا بيلىگى ۇشاقتا بولعان ادامداردىڭ ءبارى قازا تاپتى دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل وقيعا الەمدىك اۆياتسيا تاريحىندا ەڭ ۇلكەن جۇمباقتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالعان ەدى. سول كەزدە جوعالعان ۇشاققا قاتىسىتى تەكسەرۋ جۇرگىزەتىن ارناۋلى كوميسسيا قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەۋگە كىرىسكەن. الايدا 19 ادامنان قۇرالعان كوميسسيا اراعا ءتورت جىل سالىپ، 2018 جىلى 30 شىلدەدە ۇشاقتىڭ قالاي جوعالعانىن انىقتاي الماعانىن مالىمدەدى.

بۇل ماسەلەدە ساراپشىلار پىكىرى ەكىگە جارىلىپ وتىر. ءبىر توبى ۇشاق اپاتقا ۇشىراپ، بورتىنداعى بارلىق جولاۋشى قازا بولدى دەسە. تاعى ءبىر توبى ۇشاقتى الدە كىم قاساقانا ءوز باعىتىنان بۇرىپ جىبەرۋى مۇمكىن دەگەن پىكىردە. سوڭعى پىكىردى جوعاردا اتالعان كوميسسيا مۇشەلەرى دە قولدايدى. ولاردىڭ ويىنشا، ۇشاقتىڭ اپاتقا ۇشىراۋىنا ءۇشىنشى تاراپتىڭ قاتىسى بار بولۋى ابدەن مۇمكىن.

بۇنداي بولجام جاساۋعا سەبەپ جوق ەمەس. ۇشاق ىزدەستىرىلە باستاعاندا جولاۋشىلاردىڭ اراسىندا ۇرلانعان تولقۇجاتتارمەن بيلەت العان ادامداردىڭ بار ەكەنى بەلگىلى بولعان. كوپ ۇزاماي بۇل ەكى ادامنىڭ يران ازاماتتارى ەكەنى انىقتالدى. مالايزيا پرەمەر-ءمينيسترى نادجيب رازاق لاينەردى تەرروريستەر ايداپ اكەتتى دەگەن قورىتىندى جاسادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ۇشاق باعىتىنان اينىعاننان كەيىن اۋەدە جەتى ساعات قالىقتاعان. كەيىن كۋالا-لۋمپۋردە تۇراتىن يراندىق ازامات ۇشاققا جالعان قۇجاتپەن مىنگەن جولاۋشىلاردىڭ بىرىمەن تانىس ەكەنىن ايتقان. ونىڭ سوزىنشە، تانىسى بەيجىڭ ارقىلى امستەردامعا بارماقشى ەكەن. ۇرلانعان تولقۇجاتتاردى ەكى يراندىق ەۋروپاعا بارۋ ءۇشىن الدەكىمنەن ساتىپ العان. جوعالعان ۇشاق بورتىندا ۇرلانعان تولقۇجاتتارمەن بيلەت العان جولاۋشىلاردىڭ بولۋى تۋرالى اقپارات بۇل وقيعانى اۋە اپاتى ەمەس، جوسپارلانعان تەررورلىق اكت بولۋى مۇمكىن دەگەن ويعا جەتەلەپ وتىر.

بۇعان قوسا جوعالعان ۇشاقتىڭ بايلانىس جۇيەسىنىڭ قولمەن اجىراتىلعانى بەلگىلى بولعان. مالايزيا كولىك ءمينيسترى حيسامۋددين حۋسەينگە سىلتەمە جاساعان Sun Star ۇشاقتىڭ اۋەگە كوتەرىلگەن ۋاقىتىنان 40 مينۋتتان سوڭ بورتتا الدەكىمنىڭ ACARS (اۋە بايلانىسىنىڭ ادرەستىك-ەسەپتىك جۇيەسى) جۇيەسىن سوندىرگەنىن حابارلادى. ال 14 مينۋتتان سوڭ رادارلارعا بەلگى بەرەتىن قۇرىلعى اجىراتىلعان.

جاقىندا شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارى MH370 ۇشاعىنىڭ تاعدىرى تۋرالى تىڭ بولجام ۇسىندى. انگليانىڭ «كۇندەلىك پوچتا گازەتىنىڭ» جازۋىنشا، اۋەگە كوتەرىلگەن ۇشاق سولتۇستىك باعىتقا بەت الىپ، قازاقستان اۋماعىنا جەتۋى مۇمكىن ەكەن. Inmarsat جاساندى جەر سەرىگى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەسەپتەۋىنشە، ۇشاقتىڭ ءۇندى مۇحيتىنا قۇلاۋ مۇمكىندىگى جوعارى. بىراق بۇل 100% سەنىمدى تۇجىرىم ەمەس. ۇشاق باسقا باعىتقا بەت الۋى دا مۇمكىن.

زەرتتەۋشىلەر ۇشاق جوعالعان ساتتەگى نۇكتەسىنەن (ورنىنان) نە وڭتۇستىككە، نە سولتۇسىككە قاراي ۇشۋى مۇمكىن دەپ وتىر. وسى بولجامدار نەگىزىندە زەرتتەۋشىلەر ۇشاقتىڭ ەڭ سوڭعى بەلگىلى پوزيتسياسىنان ەكى باعىتقا دوعا سىزعان. ەگەر وڭتۇسىككە بەت السا وندا ول ءۇندى مۇحيتىنىڭ ءبىر جەرىنە قۇلادى دەگەن ءسوز. ال سولتۇستىككە قاراي ۇشسا قازاقستان مەن تۇركىمەنستان شەكاراسىنان باستاپ تايلاندتىڭ سولتۇستىگىنە دەيىنگى جەرلەردىڭ بىرىندە بولادى. بۇندا ۇشاقتىڭ وڭتۇستىككە ۇشۋ مۇمكىندىگى الدەقايدا جوعارى. الايدا ەكىنشى مۇمكىندىكتى دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

شەتەلدىك ساراپشىلار ەگەر ۇشاق شىنىمەن سولتۇستىككە بەت العان بولسا ىشىندەگى جولاۋشىلار ءالى كۇنگە امان بولۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى. سەبەبى، سولتۇستىككە قاراي ۇشىپ اپاتقا ۇشىراعان بولسا، قۇرلىققا قۇلايتىنى ءسوزسىز. وندا وسى كۇنگە دەيىن ۇشاق قالدىقتارى تابىلار ەدى. دەمەك، 239 جولاۋشىنى ارقالاعان اۋەكەمەسى امان بولۋى دا مۇمكىن.

«ۇشاق ول جەردە ەمەس » دەگەن كىتاپتىڭ اۆتورى دجەفف ۋايس: «ەگەر ۇشاق سولتۇستىككە قاراي كەتسە، وندا بارىمتالاۋشىلار ۇشاقتى شەتەكەرى ايماقتاردىڭ بىرىنە قوندىرعان بولۋى مۇمكىن. ءتىپتى، ونداعى جولاۋشىلار ءالى امان بولۋى مۇمكىن. ال ەگەر ۇشاق وڭتۇستىك باعىتقا كەتكەن بولسا، وندا تەك الىپ مۇحيتتىڭ قۇشاعىنا قۇلادى»,- دەيدى.

انگليا اقپارات قۇرالدارىنىڭ جازۋىنشا، ۇشاق العاش جوعالعاندا مالايزيا پرەمەر-ءمينيسترى نادجيب رازاك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتان وسى ەل اۋماعىنان ۇشاقتى ىزدەۋگە رۇقسات بەرۋىن سۇراماق بولعان. الايدا بۇل مۇمكىندىككە ءسال قاراپ، اياقسىز قالدىرعان. سەبەبى، ول كەزدە قۇتقارۋشىلار باستى نازاردى تەك ءۇندى مۇحيتىنا اۋدارعان.

ول كەزدە ۇشاقتىڭ سولتۇستىككە بەت الۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارۋدىڭ باستى سەبەبى، ەگەر ۇشاق سولتۇستىككە قاراي ۇشسا كوپتەگەن مەملەكەتتىڭ اسكەري رادارىنا تۇسەر ەدى دەپ ساناعان. ەشبىر ەل جوعالعان ۇشاقتى كوردىم-ءبىلدىم دەمەگەندىكتەن، كوپتەگەن ساراپشىلار ۇشاق مۇحيتقا قۇلادى دەگەن تۇيىنگە توقتالعانداي بولعان. بۇل جەردە تاعى ءبىر تۇيتكىل، سولتۇستىككە بەت العان ۇشاقتى ءۇن-ءتۇنسىز وتىرعان ەلدەردىڭ ءبىرى اتىپ ءتۇسىرۋى مۇمكىن ەكەنىن دە جوققا شىعارماۋ كەرەك.

جوعالعان ۇشاققا قاتىسىتى تەكسەرۋ جۇرگىزەتىن ارناۋلى كوميسسيانى باسقارعان كوك سۋ چوننىڭ ايتۋىنشا، ەگەر قانداي دا ءبىر ۇشاق قالدىقتارى تابىلسا عانا اپات سەبەپتەرىن انىقتاۋعا بولادى. ارادا بەس جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە جوعالعان ۇشاقتان ەشقانداي بەلگى تابىلماعاندىقتان ىزدەۋ جۇمىستارى ءالى دە جالعاساتىن بولادى.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz