كەڭ بايتاق قازاق جەرىندە قاسيەت تۇنعان، كيەلى جەرلەر از ەمەس. سول جەرلەردىڭ ءبىرى – الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى پوكروۆكا اۋىلىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان اۋليە-ابىز المەرەك جانشىقۇلى جاتقان جەر. كەزىندە مۇندا قازاقتىڭ اياۋلى پەرزەنتى د.قوناەۆ كەلىپ، قۇران باعىشتاپ، ءتاۋ ەتىپ تۇرعان دەسەدى. قازىر دە بۇل جەرگە ارنايى بارىپ، دۇعا تىلەپ، قاسيەتتى بۇلاعىنان دەرتىنە شيپا تاۋىپ جاتقان كىسىلەردىڭ قاراسى كوپ.

مۇندا ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى جەردەن شىعىپ جاتقان تابيعي بۇلاققا كەلەتىن كورىنەدى. سەبەبى، ول سۋدىڭ ەمدىك قاسيەتى ەل اراسىنا عانا ەمەس الىس-جاقىن شەت ەلدەرگە دە ءمالىم. سوندىقتان مۇندا قىرعىزستان، رەسەي، قىتاي ءتىپتى فرانتسيادان ادامدار ارنايى كەلەدى. سول جەردە 20 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى كەلۋشىلەرگە قىزمەت كورسەتىپ كەلە جاتقان التىنشاش كارىباەۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇلاقتىڭ قاسيەتىنەن تالاي ادام اۋرۋىنان ايىققان. بالا كوتەرە الماعان كەلىنشەكتەرگە انا باقىتى بۇيىرىپ، ءتىپتى، كوزى كورمەيتىن زاعيپ قىزدىڭ كوزى اشىلعان دەيدى.

(كەسەنە ماڭىنداعى 1-بۇلاق)

بۇل ارينە، اۋەلى اللانىڭ قۇدىرەتى. ودان كەيىن اۋليەنىڭ كيەسى مەن بۇلاقتىڭ قاسيەتى ۇشتاسىپ جاتقاننان بولار. قالاي دەسەك تە مۇندا ءبىر تىلسىم دۇنيە جاتقانى اقيقات.

ال، كوزى تىرىسىندە-اق اۋليە-ابىز دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن المەرەك جانشىقۇلى كىم؟

المەرەك جانشىقۇلى – 1658-1754 جىلدارى ءومىر سۇرگەن  باتىر قولباسشى، تاپقىر شەشەن جانە الداعى قۇبىلىستاردى ءدال بولجاي الاتىن ويشىل ادام بولعان دەسەدى. ونىڭ ەسىمى العاش رەت ەلىن جاۋدان قورعاعان ەرلىگىمەن تانىلعان. جەتىسۋدا جوڭعارلارعا قارسى اسكەر قۇرىپ، ەلىن جاۋدان ازات ەتكەن ەرجۇرەك تۇلعا.

ەسىمى جالپى قازاققا ءمالىم رايىمبەك باتىردى  باتا دارىعان، ەرجۇرەك باتىر دەسەك، سول باتىردىڭ باتاگويى دە وسى المەرەك ابىز بولعان.

الايدا، ول كىسى جايلى اڭىزدار كوپ بولعانىمەن، ناقتى عىلىمي دەرەكتەر از. تەك، 1998 جىلى الماتىدا شىققان قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 1-تومىندا قىسقا عانا مالىمەت بەرىلگەن. وندا:

“المەرەك ابىز شامامەن XVI عاسىردىڭ باسى مەن XVII باس كەزى، قازىرگى جامبىل وبلىسى – باتىر، شەشەن، كورىپكەل، اۋليە. ات جالىن تارتىپ مىنگەن كەزىنەن باستاپ، قازاق جاستارىنان جوڭعارلارعا قارسى جاساق ۇيىمداستىردى. ساربازداردىڭ قاتارى كوبەيىپ، سوعىستىڭ ءادىس-ايلاسىن مەڭگەرگەننەن كەيىن جوڭعارلارعا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، سوگەتى تاۋى مەن تاعى ءبىراز جەرلەردە ولارعا سوققا بەرگەن. ودان حانكەلدى، باقاي، مالاي، رايىمبەك باتىرلار باتا العان. توقساننان اسقان شاعىندا ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى جانە قازاقتىڭ بىرلىگىن قورعاۋداعى قايراتكەرلىك قاسيەتىنە ريزا بولعان حالىق وعان ابىز دەگەن اتاق بەرگەن.

المەرەك ابىزدان بەس بالا بولعان: جانىبەك، بابا، قۇرمان، توقان، قاراكىسى. جەتىسۋ وڭىرىندەگى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى ۇزاق باتىر قۇرماننىڭ تۇقىمى” دەپ جازىلعان.

ال، عالىم، زەرتتەۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ البان رۋىنان تارايتىن المەرەك ابىزدىڭ بەس بالاسى بەس رۋلى ەل بولعانىن زەرتتەپ، تاريحتا قالدىرعان. سونداي-اق، شوقان شىڭعىسۇلى قاشقاريا ساپارىندا ابىزدىڭ  ۇرپاعى تازابەك ءبيدىڭ ۇيىندە بولىپ، ءدام تاتقان دەسەدى.

بۇگىندە، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندە ەلگە بەلگىلى تۇلعالار مەن قوعام قايراتكەرلەرى شىقتى. ولاردىڭ ىشىندە كلاسسيك جازۋشى بەردىبەك سوقپاقباەۆ، اكادەميك كارل بايپاقوۆ، ەرەجەسىز جەكپە-جەكتەن الەم چەمپيونى اتانعان ارداق، بەيبىت نازاروۆتار دا وسى ابىزدىڭ ۇرپاعى.

ال، المەرەك جانشىقۇلىنىڭ جاتقان جەرىن تابۋعا قازاقتىڭ اياۋلى پەرزەنتى دىنمۇحاممەد قوناەۆ اتسالىسقان. سەبەبى، ول كىسىنىڭ بالا كەزىندە اكەسى مەڭلىاحمەت اقساقال المەرەك ابىزدىڭ قازىرگى كەسەنەسى تۇرعان جەرگە اكەلىپ، باسىنداعى بۇلاعىنان سۋ ىشكىزگەن دەسەدى. جانە، “بۇل جەردەن وتكەندە وعان سيىنىپ ءجۇر” دەپ وسيەت ايتقان ەكەن. بالا كەزدەن ابىز جاتقان جەردىڭ  قادىرىن ءتۇسىنىپ وسكەن ديماش اتا ۇلكەن قىزمەتتە جۇرگەندە دە، ۇمىتپاي، ارى-بەرى وتكەندە توقتاپ، قۇران وقىپ جۇرەتىن بولىپتى. كەيىننەن، ول كىسى ءوزى بىلەتىن مالىمەتتەرىن جازۋشى-عالىم تۇرسىن جۇرتبايعا ايتىپ بەرگەن. تۇرسىن جۇرتباي ول كىسى تۋرالى زەرتتەپ-جازىپ، ابىزدان قالعان 350 جىلدىق تاريحى بار مىستان قۇيىلعان قارا وشاقتى تابادى. بۇل تۋارلى جازۋشى تولەن قاۋپىنبايۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە بار.

ءنۇرسابيت كەرىمبەكوۆ، شىراقشى:

– 1997 جىلى وسى جەردە المەرەك ۇرپاقتارىنىڭ باسى قوسىلىپ، بابامىزدىڭ كەسەنەسىن تۇرعىزباق بولدى. بۇل جەر بۇرىن قۇلاپ قالعان ەسكى مازار بولعان. سول جىلى وسى جەردە اس بەرىلىپ، اتانىڭ بەلگىلى ۇرپاقتارى كەلىپ المەرەك اتىنداعى قور قۇرايىق دەپ شەشكەن. ءسويتىپ قور قۇرىلدى. قوردىڭ پرەزيدەنتى بولىپ نۇرعالي مامىروۆ دەگەن اكادەميك سايلاندى. اتقارۋشى ديرەكتور بولىپ – راۋان ءارىپوۆ دەگەن كىسى بولدى. شىراقشى بولىپ مەنىڭ اكەم سۇيگەنباي كەرىمبەكوۆ  سايلاندى. ءسويتىپ، ۇرپاقتارىنىڭ قولداۋىمەن، كاسىپكەرلەردىڭ كومەكتەسۋىمەن قور جۇمىسىن باستاپ كەتتى. 2000 جىلى سەرىك سۇلتانعاليەۆ دەگەن كاسىپكەر ازامات، (ول كىسى دە اتانىڭ ۇرپاعى بوپ كەلەدى) كەسەنەنى كوتەرىپ، شىراقشىلار وتىراتىن ءۇيدى سالىپ، اۋماعىن تۇگەل قورشاپ بەردى. 

ال، قوردىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى جانبولات جورگەنباەۆ. اتقارۋشى ديرەكتورى ىسقاق نۇرمۇحانبەتوۆ اعامىز.

سوڭعى جىلدارى مۇندا زيارات ەتىپ كەلۋشىلەر سانى وتە كوپ. بۇل جەردە ءۇش بۇلاق بار. كەلىپ جاتقان حالىقتىڭ شامامەن 60 % سول بۇلاق ءۇشىن كەلەدى. ول بۇلاقتىڭ شىنىمەن شيپاسىن كورىپ جاتقاندار كوپ.  

مەنىڭ اكەم شىراقشى بوپ جۇرگەن كەزىندە ءبىر زاعيپ قىزعا وسى بۇلاق شيپا بولىپ، كوزى اشىلىپ كەتكەنى تۋرالى ەستىگەم. ال، ءوزىم ۇستىنە جارا شىعىپ، ەش جەردەن جازىلماعان ءبىر جىگىتتىڭ جازىلىپ كەتكەنىن كورگەنمىن. اراعىن قويىپ كەتكەندەر مەن بالالى بولعان كەلىنشەكتەر دە كوپ.

نەگىزى مۇندا ءبىر عانا بۇلاق بولعان ەدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ەكىنشى، ءۇشىنشى بۇلاقتىڭ كوزى اشىلدى. كەيىننەن سول ەكى بۇلاقتىڭ سۋىن عالىمدارعا بەرىپ، تەكسەرتتىك. ولار بىزگە حيميالىق قۇرامىن انىقتاپ بەردى. ءبىر قىزىعى، ەكى بۇلاقتىڭ سۋى دا الدىڭعى ءبىرىنشى بۇلاق سۋىمەن بىردەي. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، سۋدىڭ قۇرامىندا كۇمىسى مول، اۋىر مەتالل مۇلدە جوق. مينەرالدارعا وتە باي. حالىققا سودان شيپا بولىپ جاتىر دەيدى. ال، قازىر قاسىنان كىشىگىرىم تاعى ەكى بۇلاق شىعىپ جاتىر. بىراق، ولاردىڭ قۇرامىن ءالى تەكسەرتكەن جوقپىز.

(زيارات ەتىپ كەلگەن قوناقتاردى قابىلدايتىن شىراقشىلار ءۇيى)

ءتۇيىن.

كوزى تىرىسىندە اۋليە اتانعان المەرەك ابىز “باق داۋلەت بىرلىكتە، اتقارىلعان تىرلىكتە” دەپ ارتىنا وسيەت قالدىرعان ەكەن. وسى وسيەتىن ۇعىنعان ۇرپاعى بۇگىندە باباسى جاتقان كيەلى جەردى حالىق يگىلىگىنە قىزمەت ەتەر ورىنعا اينالدىرىپ وتىر. سايكەسىنشە، كەسەنە ماڭىنداعى ءۇش باستاۋ دا حالىق دەنساۋلىعىنا پايدالى ەكەنى دالەلدەنگەن. بۇگىندە بۇلاقتىڭ سۋى - ەكزەما، باۋىر، بۇيرەك، قان قىسىمى، اسقازان – ءىش قۇرىلىسىنا، جۇيكە اۋرۋلارىنا ەم رەتىندە قولدانىلادى.

ال، مۇندا بولىپ جاتقان تىلسىم دۇنيەلەر المەرەك ابىزدىڭ شىن مانىندە قۇدايدان بەرىلگەن ەرەكشە قاسيەتى مەن اۋليە كىسى بولعانىن ايقىندايدى. بۇگىندە الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى  بابا كەسەنەسى كوپشىلىكتىڭ ءتاۋ ەتەر كيەلى ورنىنا اينالعان. ال، حالىق اراسىندا "ۇلى بابا المەرەك، شىن سيىنساڭ، اللا قولداپ ءال بەرەد(ى)" دەگەن ءسوز كەڭىنەن تارالعان...

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz