2010 جىل بويىنشا ادام قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋى جونىندەگى ەسەپ

اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى

قازاقستان

8 ءساۋىر، 2011 جىل

شامامەن 15,6 ميلليون حالقى بار قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا پرەزيدەنت نازارباەۆ باسقاراتىن «نۇر وتان» پارتياسى ۇستەمدىك ەتەتىن پارلامەنتتىك جۇيە قالىپتاسقان. كونستيتۋتسيا بيلىكتى پرەزيدەنتتىڭ قولىنا شوعىرلاندىرعان; پرەزيدەنت ايماقتىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىن باقىلايدى، زاڭ شىعارۋ جانە سوت بيلىگىنە ەلەۋلى ىقپال ەتەدى. زگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار كونستيتۋتسياعا پرەزيدەنتتىڭ رۇقساتىمەن ەنگىزىلەدى. 2007 جىلعى ءماجىلىس (پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى) سايلاۋى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەدى. «نۇر وتان» پارتياسى 88 پايىز داۋىس جيناپ، ونداعى بارلىق ورىندى جەڭىپ الدى. ازاماتتىق بيلىك ورگاندارى قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ ۇستىنەن پارمەندى باقىلاۋ جۇرگىزدى.

2010 جىل بويىنشا ادام قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋى جونىندەگى ەسەپ

اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى

قازاقستان

8 ءساۋىر، 2011 جىل

شامامەن 15,6 ميلليون حالقى بار قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا پرەزيدەنت نازارباەۆ باسقاراتىن «نۇر وتان» پارتياسى ۇستەمدىك ەتەتىن پارلامەنتتىك جۇيە قالىپتاسقان. كونستيتۋتسيا بيلىكتى پرەزيدەنتتىڭ قولىنا شوعىرلاندىرعان; پرەزيدەنت ايماقتىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىن باقىلايدى، زاڭ شىعارۋ جانە سوت بيلىگىنە ەلەۋلى ىقپال ەتەدى. زگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار كونستيتۋتسياعا پرەزيدەنتتىڭ رۇقساتىمەن ەنگىزىلەدى. 2007 جىلعى ءماجىلىس (پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى) سايلاۋى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەدى. «نۇر وتان» پارتياسى 88 پايىز داۋىس جيناپ، ونداعى بارلىق ورىندى جەڭىپ الدى. ازاماتتىق بيلىك ورگاندارى قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ ۇستىنەن پارمەندى باقىلاۋ جۇرگىزدى.

ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى مىناداي ماسەلەلەر ورىن الدى: ازاماتتاردىڭ ءوز ۇكىمەتىن وزگەرتۋ قۇقىقتارىن قاتاڭ شەكتەۋ; اسكەردەگى كىسى ولىمىنە اكەپ سوققان الىمجەتتىك; قاماۋعا الىنعاندار مەن تۇرمەگە جابىلعانداردى قورلاۋ جانە باسقا دا كەمسىتۋلەر; تۇرمەلەردەگى دەنساۋلىققا قاۋىپتى جاعداي; زاڭسىز تۇتقىنداۋ جانە قاماۋعا الۋ، تاۋەلسىز سوت جۇيەسىنىڭ جوقتىعى; ءسوز، ءباسپاسوز، جينالۋ جانە ۇيىمدارعا بىرىگۋ بوستاندىعىن شەكتەۋ; اسىرەسە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن سوت جۇيەسىندە كەڭىنەن تاراعان سىبايلاس جەمقورلىق; ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ تالاپتارىنىڭ تىيىم سالۋ سيپاتىندا بولۋى; ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جۇمىسىنا شەك قويۋ; ايەلدەردى كەمسىتۋ جانە ولارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ، ادام ساۋداسى جانە گوموسەكسۋاليستەرگە، بيسەكسۋالدارعا، ترانسجىنىستىلار مەن ۆيچ/سپيد-كە شالدىققاندارعا قارسى قوعام تاراپىنان كەمسىتۋشىلىك.

ادام قۇقىقتارىن ساقتاۋ

1 ءبولىم. ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىن قورعاۋ، ونىڭ ىشىندە مىنالارعا قارسى بوستاندىقتار:

a. ابايسىزدا نەمەسە زاڭسىز تۇردە وزگەنىڭ ءومىرىن قيۋ

ۇكىمەتتىڭ نەمەسە قانداي دا ءبىر ۇكىمەت وكىلىنىڭ ابايسىزدا نەمەسە زاڭسىز كىسى ولتىرگەنى تۋرالى حابارلامالار ءتۇسىپ جاتتى.

9 اقپاندا باس پروكۋرور 2009 جىلى جەلتوقساندا اباقتىدا قازا تاپقان ازامات كارىباەۆتىڭ ءولىمىن تەرگەۋ جونىندەگى شاعىمدى قاناعاتتىرماي، قايتارىپ تاستادى. لاڭكەستىك ارەكەتكە قاتىستى دەپ جازالانعاننان ءۇش اي وتكەن سوڭ كارىباەۆتىڭ قورلاۋ ىزدەرى بار دەنەسى تۇرمە كامەراسىندا تابىلدى. كارىباەۆتىڭ جەسىرىنىڭ ايتۋىنشا، وعان تانىمايتىن بىرەۋ تەلەفون شالىپ، كۇيەۋىنىڭ ولتىرىلگەنىن جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى (ۇقك) وكىلدەرىنىڭ ونى ءوزى ۇستانعان يسلامنىڭ «بەيرەسمي» تۇرىنەن باس تارتقىزۋ ماقساتىندا قورلاعانىن ايتىپ بەردى دەيدى. ولەرىنىڭ الدىندا ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ بەلسەندىلەرى وعان قارسى وتكىزىلگەن سوت وتىرىسىنىڭ زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا تولى بولعانىن اتاپ وتكەن ەدى.

اقپاراتتارعا سايكەس قاراعاندى ماڭىنداعى «دولينكا» تۇرمەسىندە قامالعان ماكسيم قوجانوۆ 22 شىلدەدە ءوزىن-ءوزى ولتىرگەن. قوجانوۆ تۇرمە وفيتسەرىنىڭ قاماۋداعى بىرەۋدى سوعىپ جاتقانىن بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىپ العان، كەيىننەن بەينەجازبانى تۇرمە اكىمشىلىگى مەن تاۋەلسىز ۇەۇ باقىلاۋشىلارى جالعان دەپ تاپقان. سوعان بايلانىستى جازاعا نارازىلىق بىلدىرگەن تۇتقىنداردىڭ ءبىر توبى (اراسىندا قوجانوۆتىڭ ءوزى بار) ىشتەرىن جارىپ، ءوز دەنەلەرىن وزدەرى كەسكىلەگەن. اكىمشىلىك وكىلدەرى قوجانوۆتى اۋرۋحاناعا جاتقىزعان، بىراق كەلەسى كۇنى ونىڭ اسىلعان دەنەسى سول جەردە تابىلعان. قاراشانىڭ 11-ىندە سوت بەينەتاسپانى ازىرلەۋگە قاتىسقان تۇتقىنداردى قوسىمشا ءبىر جىل باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا شەشىم شىعاردى.

اسكەردەگى الىمجەتتىك سوڭى كىسى ءولتىرۋ، ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ جانە اۋىر جاراقاتتانۋعا اكەپ سوقتىردى. وكىمەتتىڭ مالىمدەۋىنشە، جىل ىشىندە ارتى ولىممەن بىتپەگەن 93 الىمجەتتىك وقيعاسى تىركەلگەن. وكىمەت جىل بويىنا الىمجەتتىك سالدارىنان ورىن العان كىسى ولىمدەرىنە بايلانىستى ستاتيستيكانى جاريالاعان جوق. اسكەردەگى ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ جايتتارىنىڭ سانى بىلتىرعىعا قاراعاندا ايتارلىقتاي وزەرگەن جوق. وكىمەت 17 سۋيتسيد وقيعاسى بولعانىن حابارلادى; 2009 جىلى مۇنداي 15 جاعداي تىركەلگەن ەدى.

4 مامىردا الماتى گارنيزونىنىڭ اۋە كەڭىستىگىن قورعاۋ بريگاداسىندا كەلىسىم-شارتپەن قىزمەت ەتىپ جاتقان ءبىر سەرجانت شاقىرۋلى قىزمەتتەگى اسكەريدى قاتتى سوققىعا جىققان كورىنەدى، سونىڭ سالدارىنان ازامات ورازباەۆ دەگەن ازامات قازا تاۋىپ، جانە تاعى ەكى جاۋىنگەر اۋىر جاراقات العان. رەسمي ورىندار سەرجانتتى قاماۋعا الىپ، گارنيزون كومانديرىن قىزمەتتەن بوساتتى جانە ءىستى تەرگەۋدى باستادى، بۇل تەرگەۋ وسى كۇنگە دەيىن بىتكەن جوق.

مامىردىڭ 15-ىندە پوليتسەيلەر ەرلان تورەبەكوۆتىڭ دەنەسىن اۋرۋحانانىڭ شەبەرحاناسىنان تاپتى، باس پروكۋراتۋرانىڭ پايىمداۋىنشا ول سول جەردە جەيدەسىن تىگىپ وتىرعان كەزىندە ينە جۇتىپ قويعان. كەيىننەن رەسمي ورىندار ونى اسىلىپ قالدى دەپ جاريالادى. تورەبەكوۆتىڭ اتا-اناسى دەنەسىن قايتا قازىپ الىپ تەكسەرگەندە، دەنەسىنەن سوققى ىزدەرىن تاپقان. رەسمي ورىندار وسى ولىمگە قاتىستى تەرگەۋ باستادى، ول ءالى جالعاسىپ جاتىر.

ءا. جوعالىپ كەتۋ

پرەزيدەنت نازاباەۆتىڭ كەلىنى مايرا نازارباەۆامەن اقپارات قۇرالدارىندا كوپ جازىلعان بيزنەس توڭىرەگىندەگى داۋ-دامايعا ارالاسقان تانىمال بيزنەسمەن ەدگار سالدۋزي 14 تامىزدا بيزنەستەگى سەرىكتەسىمەن كەزدەسۋ ءۇشىن ۇيىنەن شىققان سوڭ جوعالىپ كەتتى. الماتى قالالىق پوليتسياسى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قالالىق دەپارتامەنتى ۇرلانعان بيزنەسمەندى 27 قىركۇيەكتە ءتىرى كۇيىندە تاپتى.

ب. ازاپتاۋ جانە باسقا قاتىگەز، ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن نەمەسە ار-نامىستى قورلايتىن ءىس-ارەكەت پەن جازا تۇرلەرى

زاڭ مۇنداي ارەكەتتەرگە تىيىم سالعانىمەن، پوليتسيا مەن تۇرمە قىزمەتكەرلەرى قاماۋعا الىنعانداردى قىلمىستى مويىنداتۋ ءۇشىن ۇنەمى سوققىعا جىعىپ، قورلاپ وتىردى. ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ بەلسەندىلەرى ازاپتاۋدىڭ زاڭداعى انىقتاماسى تىم شاشىراڭقى جانە ونىڭ بۇۇ ستاندارتتارىنا سايكەس كەلمەيتىنىن، ال سول ارەكەت ءۇشىن كەسىلەتىن جازا تىم جۇمساق ەكەنىن ايتادى. باس پروكۋراتۋرا (بپ), پرەزيدەنتكە قاراستى ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيا مەن ادام قۇقىقتارى ومبۋدسمەنى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ كەيبىر قىزمەتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ بارىسىندا ازاپتاۋ جانە باسقا زاڭسىز ادىستەردى قولداناتىنىن مويىندادى. ادام قۇقىقتارىن قورعاۋشىلار مەن حالىقارالىق زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىن باقىلاۋشىلار تەرگەۋ امالدارى جانە پروكۋرورلىق ءىس-شارالار ايىپتالۋشىنىڭ قىلمىسىن دالەلدەۋگە قاجەتتى باسقا ايعاقتار جيناۋدى ەمەس، كەرىسىنشە ايىپتالۋشىعا قىلمىستى جاساعانىن مويىنداتۋدى كوزدەيتىنىن حابارلادى. جالپى العاندا سوت ايىپتالۋشىلاردىڭ ازاپ نەمەسە قىسىم كورگەندىكتەن قىلمىستى مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدىق دەگەن سوزدەرىنە قۇلاق اسقان جوق.

29 قىركۇيەك پەن 1 قازان ارالىعىندا بۇۇ-نىڭ ازاپتاۋ جانە باسقا قاتىگەز، ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن نەمەسە ار-نامىستى قورلايتىن ءىس-ارەكەت پەن جازا تۇرلەرى جونىندەگى ارنايى باقىلاۋشىسى مانفرەد نوۆاك 2009 جىلعى مامىر ايىنداعى قازاقستانعا ساپارى بارىسىندا جاساعان ۇسىنىستارىن تالقىلاۋ ءۇشىن ۇكىمەت مۇشەلەرىمەن جانە ۇەۇ وكىلدەرىمەن كەزدەستى. اتالمىش ساپار بارىسىندا ول بىرنەشە تۇرمە مەن قاماۋ ورنىن تەكسەرگەن ەدى. بۇۇ-نىڭ بوسقىندار ماسەلەلەرى جونىندەگى باس كوميسسارى (بۇۇبك) جانە بىرنەشە ۇەۇ ۇيىمداستىرعان كەزدەسۋدە نوۆاك ءوزىنىڭ وسى لاۋازىمداعى التى جىل ىشىندە كورگەن كوپتەگەن ەلدەردىڭ اراسىندا قازاقستاننىڭ ءوز اباقتىلارىنداعى شىنايى جاعدايدى جاسىرۋعا تىرىسقان جالعىز مەملەكەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ پايىمى بويىنشا ازاپتاۋ ەلدە كەڭ تاراماعان، بىراق قالىپتاسقان جازاسىزدىق جاعدايى پوليتسياعا قىلمىستى مويىنداتۋ ماقساتىندا شەكتەن شىعاتىن قاتتى سوققىعا جىعۋ جانە قىلقىندىرۋ سەكىلدى ادىستەردى پايدالانۋعا مۇمكىنشىلىك بەرەدى. نوۆاكتىڭ پايىمداۋىنشا پوليتسيا ازاپتاۋ تۋرالى شاعىمداردى تەرگەۋدى وتە سيرەك قولعا الدى.

ادام قۇقىقتارى ومبۋدسمەنى تۇتقىندار مەن قاماۋعا الىنعانداردىڭ شاعىمدارىن قارادى. ومبۋدسمەن ءتيىستى مەكەمەگە تىكەلەي ۇسىنىس ايتۋعا نەمەسە اشىق مالىمدەمە جاساۋعا قۇقىلى، الايدا ونىڭ ۇسىنىستارىن كۇشتەپ ورىنداتۋعا بيلىگى جوق. جىل ىشىندە ازاپتاۋعا قارسى قوعامدىق ۇيىمدار كواليتسياسى 263 شاعىم قابىلدادى. جەرگىلىكتى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مالىمدەۋىنشە، بۇرىنعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا ۇكىمەت ازاپتاۋ ماسەلەسىنىڭ بار ەكەنىن وسى جىلى اشىق مويىندادى.

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار كواليتسياسىنىڭ ەسەبىنە سۇيەنەتىن بولساق، 20 مامىردا الماتى ماڭايىنداعى زارەچنىي تۇرمەسىندەگى ءبىر توپ قىزمەتكەر مەن تۇتقىن تۇرمە تۇتقىنى جاندوس ساعاتوۆتى بىرنەشە ساعات بويىنا ۇرىپ-سوققان. قوعامدىق ۇيىمداردىڭ قىسىمىنان سوڭ پروكۋراتۋرا «ازاپتاۋ ءادىسىن قولداندى» دەگەن ايىپپەن تۇرمە باسشىلارىنا قارسى ءىس قوزعادى، تەرگەۋ وسى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ جاتىر. قازاننىڭ 6-دا تۇتقىن قانات مۇحامبەتقاليەۆ ەكى بۇيرەگىنىڭ قىزمەتى بۇزىلعاننان اۋرۋحانادا قايتىس بولدى. كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مالىمدەۋىنشە، تۇرمە اكىمشىلىگى ونى قاتتى سوققىعا جىعىپ، دەنەسىنە كوپ زاقىم كەلتىرگەن، كەيىن بۇل زاقىمدار ونىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعان. 17 قاراشادا پوليتسيا ەكى تۇرمە قىزمەتكەرى نيكولاي سيدوروۆيچ پەن عابيت بايتيشكينگە «بيلىگىن اسىرا پايدالاندى» دەگەن ايىپ تاعىپ، تەرگەۋدى باستادى، تەرگەۋ ءالى جالعاسىپ جاتىر.

جىلدىڭ اياعىنا دەيىن وكىمەت 2009 جىلى ساۋىردە قاسكەرلىكپەن اينالىسقانى ءۇشىن تۇتقىندالعان جانە تۇتقىندا بولعان كەزىندە سوققىعا جىعىلعان ءۇش بالىقشىنىڭ ءىسىن تەرگەدى. ۇقك بالىقشىلاردىڭ تۇتقىننان بوساتىلعانىن مالىمدەسە، بالىقشىلاردىڭ وزدەرى اقپارات قۇرالدارىنا قاماۋدان قاشىپ شىققاندارىن ايتقان. ولاردىڭ ۇشەۋى دە ىشكى جاراقاتتارىمەن اۋرۋحاناعا جەتكىزىلگەن، ال بالىقشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ ميى شايقالعان. ۇقك قىزمەتكەرلەرى ەشقانداي زاڭبۇزۋشىلىق بولماعانىن ايتىپ، «قاسكەرلىك ىستەدى» دەگەن ايىپ تاعىپ، بالىقشىلارعا قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعاعان.

باس پروكۋراتۋرا 2009 جىلى بولعان 167 قىلمىسپەن سالىستىرعاندا وسى جىلى اسكەردەگى الىمجەتتىك پەن بيلىكتى اسىرا پايدالانۋشىلىققا بايلانىستى 162 قىلمىس ورىن العانىن مالىمدەدى.

ۇكىمەت اسكەردەگى الىمجەتتىك ىستەرىن تەرگەپ، قورلىققا قاتىسى بار جاۋىنگەرلەردىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعاپ، ءبىر جىلدا 32 ءىستى سوتقا جىبەردى. قورعانىس مينيسترلىگى ارنايى تەكسەرۋلەر جۇرگىزىپ، اعا وفيتسەرلەردەن ءوز بولىمدەرىندەگى جاعداي تۋرالى جۇيەلى ەسەپ تالاپ ەتتى.

تۇرمەلەر مەن قاماۋ ورىندارىنداعى جاعداي

تۇرمەلەردەگى جاعداي اۋىر كۇيىندە قالدى، ال تۇرمە جايلارى حالىقارالىق دەنساۋلىق ستاندارتتارىنا ساي بولمادى. دارىگەرلىك كومەكتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ءالى دە ماسەلە كۇيىندە قالىپ وتىر. ازاپقا قارسى قوعامدىق ۇيىمدار كواليتسياسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، قاماۋداعىلاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى، اسىرەسە ۆيچ/سپيد، تۋبەركۋلەز جانە وزگە جۇقپالى اۋرۋ جۇقتىرعاندارى، دارىگەرلىك كومەكتى قاجەت ەتتى. پوليتسيا اباقتىلارىندا، سوتقا دەيىنگى قاماۋ ورىندارىندا جانە تۇرمەلەردە ءجابىر كورسەتۋ جايتتارى ورىن الدى. باقىلاۋشىلار اباقتىلاردىڭ لىق تولىپ تۇرعانىن، ال قاماۋداعىلارعا دۇرىس كوڭىل اۋدارىلمايتىنىن جانە اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان كاسىبي ترەنينگ باعدارلامالارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن سىنعا الدى.

باقىلاۋشىلاردىڭ مالىمدەۋىنشە، تۇتقىندار مەن قاماۋعا الىنعاندار كەلۋشىلەرمەن كەزدەسۋگە جالپى مۇمكىنشىلىك الدى، جانە ءدىندى ۇستانۋعا كەدەرگى جاسالدى دەگەن شاعىمدار تۇسكەن جوق. ازاپقا قارسى قوعامدىق ۇيىمدار كواليتسياسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، تۇتقىنداردان ءتۇسىپ جاتقان ءارتۇرلى شاعىمداردىڭ سانى ءوستى. حالىقارالىق جازا رەفورماسى ۇيىمىنىڭ (حجر) مالىمدەۋىنشە، ازاپتاۋ ارەكەتتەرىنە بايلانىستى شاعىمداردىڭ بارلىعىنا ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ ارالاسۋىن تالاپ ەتەتىن جاڭا تارتىپكە وراي، وكىمەت ءباسپاسوز بەن تاۋەلسىز باقىلاۋشىلاردىڭ قاماۋ ورىندارىنا بارىپ، ونداعى جاعدايدى كەڭىنەن جاريالاۋعا مۇمكىنشىلىك بەردى. حجر-دىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، وسىنداي كەيبىر باقىلاۋلار ارەكەتتەرى قاماۋ ورىندارى اكىمشىلىكتەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا كومەكتەسكەن.

ۇكىمەت 2009 جىلى قامالعان 43 اداممەن سالىستىرعاندا، وتكەن جىل ىشىندە 31 ادامنىڭ تەرگەۋ يزولياتورلارى مەن پوليتسيا اباقتىسىندا قايتىس بولعانىن حابارلادى. حجر-دىڭ مالىمدەۋىنشە، 2010 جىلدىڭ العاشقى 10 ايىندا تۇرمەلەر مەن تەرگەۋ يزولياتورلارىندا 351 ادام قايتىس بولدى. ۇكىمەت 2010 جىلى 40 ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى ولتىرگەنىن جاريالادى، بۇل كورسەتكىش 2009 جىلعا قاراعاندا تومەندەدى، ونىڭ ۇشەۋى سوتقا دەيىنگى قاماۋ ورىندارىندا، 36-سى - تۇرمەدە، جانە بىرەۋى - پوليتسيا اباقتىسىندا ورىن الدى.

تۇرمەلەردى باقىلاۋمەن اينالىساتىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ارقاسىندا جينالعان سوڭعى ستاتيستيكالىق مالىمەتكە سايكەس ەلدە 55000 ادام تۇرمەدە جانە سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ ورىندارىندا قاماۋدا بولدى. ەرلەر مەن ايەلدەر جانە كامەلەتكە تولماعاندار بولەك ۇستالادى. ال تەرگەۋ ورىندارىنداعىلار تۇرمەدەگىلەردەن بولەك ۇستالادى. ساياسي تۇتقىندار باسقا قىلمىسكەرلەردەن بولەك ۇستالدى دەگەن مالىمەتتەر بولعان جوق.

تۇرمەلەردەگى اۋىر جاعداي مەن قورلىققا نارازىلىق بىلدىرگەن تۇتقىنداردىڭ ءوز دەنەلەرىن وزدەرى كەسكىلەۋ وقيعالارى جالعاسىن تاپتى; جىل بارىسىندا 174 تۇتقىننىڭ قاتىسۋىمەن بولعان وسىنداي 87 وقيعا ورىن الدى. بۇلاردىڭ 27-ءسى - تۇتقىنداردىڭ توپتاسىپ، ءوز دەنەلەرىن وزدەرى بىرگە كەسكىلەگەن جايتتار. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ مالىمدەۋىنشە، قاماۋ ورىندارىنداعى زورلىق ارەكەتتەرى جونىندەگى ەسەپتەر قاماۋداعىلاردىڭ جاعدايىن ناشارلاتقان جوق، كەرىسىنشە، ولار تۇتقىنداۋ جۇيەسىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتتى.

اقپاننىڭ 1-دە شىعىس قازاقستاندا ورنالاسقان 156/17 تۇرمەدە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاراماعىنداعى بىرنەشە تۇتقىن قىس مەرزىمىندە تۇرمەدە جىلۋ مەن ىستىق سۋدىڭ جوقتىعىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ءوز دەنەلەرىن وزدەرى كەسكىلەدى.

3 شىلدەدە ستەپنوي اۋىلىنداعى 166/26 تۇرمەسىنىڭ 14 تۇتقىنى اكىمشىلىك تاراپىنان كورسەتىلگەن زورلىققا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ءوز دەنەلەرىن وزدەرى كەسكىلەدى. زاڭ ورىندارى «ءوز بيلىگىن اسىرا پايدالانىپ، تۇتقىندارعا زورلىق كورسەتىپ، ازاپتادى» دەگەن ايىپپەن ەكى لاۋازىمدى قازمەتكەردى جازالادى، ونىڭ ىشىندە كەيىننەن جۇمىسىنان بوساتىلعان اقمولا وبلىستىق پەنەتەنتسيارلىق كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دا بولدى. پروكۋراتۋرا تەرگەۋىن ءبىتىردى، الايدا سوت وتىرىسى ءالى بولعان جوق. 5 شىلدەدە تۇتقىنداردىڭ تاعى ءبىر توبى ءوز دەنەلەرىن وزدەرى كەسكىلەدى. تۇتقىنداردىڭ تۋىستارى مەن تۇتقىندار قۇقىقتارىن قوعاۋشىلار جۋرناليستەرگە ۇيالى تەلەفونعا تۇسىرىلگەن تۇتقىنداردىڭ دەنەلەرىن كەسكىلەپ جاتقان فوتولار مەن بەينەجازبالاردى تابىس ەتتى.

ءساۋىردىڭ 22-دە سولتۇستىك قازاقستانداعى گورنىي اۋىلىندا ورنالاسقان 164/4 تۇرمەسىنىڭ 37 تۇتقىنى اكىمشىلىك تاراپىنان كورسەتىلەتىن زورلىققا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ءوز دەنەلەرىن وزدەرى كەسكىلەگەن. ءىستى تەرگەگەننەن سوڭ، وكىمەت 12 تۇتقىندى باسقا قاماۋ ورىندارىنا اۋىستىردى. 30 شىلدەدە، حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ بيۋروسىنىڭ قازاقستاندىق باسقارماسىنىڭ مالىمدەۋىنشە، الماتىداعى سوتقا دەيىنگى قاماۋ ورنىندا جاتقان ءتورت ايىپكەر ىشتەرىن جارىپ تاستاعان. كەيىننەن جاريالانعان ەسەپكە جۇگىنەتىن بولساق، تۇرمە اكىمشىلىگىنىڭ ءتورت تۇتقىندى قاتتى سوققىعا جىققانىن ەستىگەن ولاردىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى قاماۋ ورنىنىڭ الدىندا نارازىلىق شەرۋىن وتكىزدى. 40-قا جۋىق تۇتقىن باس پروكۋرورعا شاعىم جىبەردى. قوعامدىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ جەتەكشىسى ارداق جانابىلەۆانىڭ ايتۋىنشا، قيسىندى شاعىمداردىڭ بارلىعى قاناعاتتاندىرىلدى.

تامىزدىڭ 9-ىندا اقمولا وبلىسىنىڭ گاگارين اۋىلىنداعى № 166/25 تۇرمەسىنىڭ 300-گە جۋىق تۇتقىنى بىرىگىپ، نارازىلىق رەتىندە ءوز دەنەلەرىن وزدەرى كەسكىلەدى. وسى كوتەرىلىستى باسۋ ماقساتىندا وكىمەت اسكەر جىبەردى، ناتيجەسىندە ەكى تۇتقىن قازا بولىپ، 100 ادام جاراقاتتاندى، 70-ءى اۋرۋحاناعا جاتقىزىلدى.

تامىزدىڭ 24-دە ەرمەك نارىمباەۆ الماتى قالالىق اپەللياتسيالىق سوتىن ءوز ءىسىن قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەۋ ماقساتىندا اشتىق جاريالادى. ونىڭ مامىر ايىندا رۇقسات ەتىلمەگەن نارازىلىق شەرۋىنە قاتىسقانى ءۇشىن العاشىندا 15 كۇنگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى اياق استىنان تاعىلعان پوليتسياعا قارسىلىق كورسەتتى دەگەن ايىپپەن ءتورت جىلعا ۇزارتىلعان بولاتىن.

ازاماتتىق قوعام بەلسەندىلەرى ادىلەت جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىكتەرىنىڭ قوعامدىق قاداعالاۋ كەڭەستەرىمەن، سونىمەن بىرگە ادام قۇقىقتارى ومبۋدسمەنىنىڭ ازاپتاۋعا قارسى جۇمىس توبىمەن بىرگە تۇرمەلەر مەن قاماۋ ورىندارىنداعى جاعدايدى باقىلاۋعا كۇش سالدى. دەي تۇرعانمەن، كوپتەگەن باقىلاۋشىلار بۇل كەڭەستەردىڭ تاۋەلسىز ەمەستىگىن نەمەسە انىق بەلگىلەنگەن قۇزىرەتى نە بولماسا بيلىگى جوقتىعىن ايتىپ، سىنعا الدى.

ۇكىمەت تۇتقىنداردى قورلاۋ ماسەلەسىنە ۇزبەي كوڭىل ءبولىپ وتىردى، جەرگىلىكتى تۇرمەلەر مەن قاماۋ ورىندارىنا باقىلاۋ جۇرگىزۋ كوميسسيالارىنىڭ وكىلدەرىن كىرگىزىپ، قاماۋ ورىندارىنىڭ اكىمشىلىگىنە ترەنينگتەر مەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە سەمينارلار ۇيىمداستىردى. جىلدىڭ اياعىنا دەيىن بيلىگىن اسىرا پايدالانعانى ءۇشىن 48 قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرىنىڭ ءىسىن تەرگەپ، 15-ءىن زورلىق كورسەتكەنى ءۇشىن جازالادى.

ۆ. زاڭسىز تۇتقىنداۋ نەمەسە قاماۋدا ۇستاۋ

زاڭ بويىنشا زاڭسىز تۇتقىنداۋ نەمەسە قاماۋدا ۇستاۋعا تىيىم سالىنادى، بىراق بۇل سالادا ماسەلەلەر شەشىلمەگەن كۇيىندە قالدى.

پوليتسيا مەن قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ ءرولى

ىشكى ىستەر مينيستىرلىگى نەگىزىنەن ىشكى قاۋىپسىزدىككە، ونىڭ ىشىندە قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك زاڭ بۇزۋشىلىقتى تەرگەۋ جانە ولاردىڭ الدىن الۋعا، قوعامدىق ءتارتىپ پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋعا جاۋاپتى ۇلتتىق پوليتسيا كۇشتەرىن باسقارادى. ەكونوميكالىق قىلمىس جانە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس اگەنتتىگى (قارجى پوليتسياسى) اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق تەرگەۋ جۇرگىزۋگە قۇزىرەتتى. ۇقك شەكارا قاۋىپسىزدىگى مەن ىشكى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، لاڭكەستىككە قارسى كۇرەسۋ، زاڭسىز نەمەسە تىركەلمەگەن ەكسترەميستىك جانە اسكەري ۇيىمدار، ساياسي پارتيالار، ءدىني بىرلەستىكتەر، كاسىپوداقتار سياقتى توپتاردى تەرگەۋ جانە ولاردىڭ جولىن كەسۋ ءرولىن اتقارادى. 2009 جىلدىڭ اقپان ايىندا ۇكىمەت پرەزيدەنتكە تىكەلەي قارايتىن «سىربار» اتتى سىرتقى بارلاۋ قىزمەتىن قۇردى. ۇقك مەن قارجى پوليتسياسى تىكەلەي پرەزيدەنتكە ەسەپ بەرەدى.

وسى جىل ىشىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى سەنىم تەلەفونى جەلىسى پوليتسيانىڭ سىبايلاس جەمقورلىعى مەن بيلىكتى اسىرا پايدالانعانى تۋرالى 13 617 شاعىم قابىلدادى. مينيسترلەردىڭ كوبى جانە پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءوزى جەكە بلوگتارىن اشىپ ازاماتتارعا شاعىمدانۋ مۇكىندىگىن بەردى.

قۇقىق قورعاۋ شارالارىن ۇيلەستىرەتىن كەڭەسكە باس پروكۋرور توراعالىق ەتەدى. ونىڭ قۇرامىنا وزگە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ باسشىلارى كىرەدى. باسقا مىندەتتەرىمەن قوسا بۇل كەڭەس قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن شاعىمداردى تەكسەرەدى.

ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قوعامدىق ۇيىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ، پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە ارناپ جەرگىلىكتى دەڭگەيدە ادام قۇقىقتارى تۋرالى سەمينار-ترەنينگتەر وتكىزدى. ۇكىمەت حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ، تەرگەۋ ماشىقتارىن جەتىلدىرۋ جولدارىن ۇيرەتۋ ارقىلى قورلاۋدى ازايتۋدى كوزدەيتىن سانى شەكتەۋلى سەمينار-ترەنينگتەر وتكىزدى.

تۇتقىنداۋ جانە قاماۋداعى جاعداي

2008 جىلى تامىزدا ۇكىمەت تۇتقىنداۋعا رۇقسات بەرۋ قۇزىرەتىن پروكۋروردان الىپ، سوت بيلىگى تارماعىنا تاپسىراتىن زاڭ قابىلدادى. تاۋەلسىز باقىلاۋشىلاردىڭ مالىمدەۋىنشە، سوت ادەتتە پروكۋرورلاردىڭ شاعىمىن قولداپ وتىردى. ناتيجەسىندە 2009 جىلى پوليتسيا قاماۋعا العان ازاماتتاردىڭ 98 پايىزى تۇتقىندالدى، مىسال ءۇشىن 2006 مەن 2008 جىلدارى بۇل كورسەتكىش 91.3 جانە 92 پايىزدى قۇراعان.

پروكۋرورلاردىڭ قولىندا ءتىنتۋ جانە تاركىلەۋ سەكىلدى تەرگەۋ ارەكەتتەرىنە رۇقسات ەتۋ قۇزىرەتى قالا بەردى. زاڭ بويىنشا، پوليتسيا قاماۋعا الىنعان ادامدى ايىپ تاققانعا دەيىن 72 ساعات ۇستاۋعا قاقىلى. ادام قۇقىقتارىنىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋشىلار بۇل مەرزىمنىڭ تىم ۇزاق ەكەنىن ايتىپ، بيلىك ورگاندارى بۇل مەرزىمدى قىسىم كورسەتۋ جانە قىلمىستى مويىنداتۋ ماقساتىنا پايدالاناتىنىن ايتتى. قاماۋعا الىنعانداردى كەپىلدىككە ۋاقىتشا بوساتۋ جۇيەسى بولعانىمەن، ول كەڭىنەن قولدانىلمادى. كوپتەگەن ازاماتتار سوت باستالعانعا دەيىن تەرگەۋ يزولياتورلارىندا قالا بەردى. زاڭ بويىنشا قاماۋعا الىنعاندار كەرەك كەزىندە تۋىستارىمەن كەزدەسە الادى; الايدا كەيبىر كەزدەردە تۇتقىندار جولعا قاراجاتى جوقتاردىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىن شەكتەپ، ءوز ۇيلەرى مەن تۋعان-تۋىستارىنان الىستاعى اباقتىلارعا جىبەرىلدى.

قاماۋعا الىنعان، تۇتقىندالعان نەمەسە قىلمىس جاسادى دەگەن ايىپ تاعىلعان ادامدار قاماۋعا الىنعان، تۇتقىندالعان نەمەسە ايىپ تاعىلعان ساتتەن باستاپ ادۆوكاتتىڭ كومەگىن الۋعا قۇقىلى. دەي تۇرعانمەن، زاڭ پوليتسيانى قاماۋعا الىنعان ادامعا ادۆوكاتتىڭ كومەگىن پايدالانۋعا قۇقىلى ەكەنىن ەسكەرتۋدى مىندەتتەمەيدى، جانە ءىس جۇزىندە پوليتسيا ونى ەسكەرتپەيدى. ادام قۇقىقتارىنىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋشىلار پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاماۋعا الىنعان ازاماتتاردى ادۆوكاتپەن كەزدەسپەۋگە كوندىرىپ، ادۆوكات كەلگەنگە دەيىن باستاپقى جاۋاپ الۋ ارقىلى دالەلدەمەلەر جيناپ، كەيبىر جاعدايلاردا دالەلدەمەلەر جيناۋ ءۇشىن سىبايلاس جەمقور ادۆوكاتتاردى پايدالانعاندارىن ايتتى. زاڭ بويىنشا، كۇدىكتى نەمەسە ايىپتالۋشى جاسى كامەلەتكە جەتپەگەن، اقىل-ەسى كەم نەمەسە مۇگەدەك بولسا، نەمەسە وعان اۋىر قىلمىس جاسادى دەگەن ايىپ تاعىلماقشى بولسا، ۇكىمەت ونى ادۆوكاتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىستى. ءىس جۇزىندە قوعامدىق قورعاۋشىلاردىڭ ايىپكەرلەرگە كومەكتەسۋگە دايىندىعى ناشار جانە بۇل ىستەگى تاجىريبەلەرى از بولدى.

كەيبىر ايىپكەرلەرگە ءوز قورعاۋشىلارىن تاڭداۋعا جول بەرىلمەدى، سەبەبى ولارعا قارسى قوزعالعان ىستەر مەملەكەتتىك قۇپياعا قاتىستى دەپ تانىلدى، ال زاڭعا سايكەس ونداي ىستەرگە تەك ارنايى رۇقساتى بار زاڭگەرلەر قاتىسا الادى. مەملەكەتتىك «قازاتومپروم» ۋران ءوندىرۋ كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى مۇحتار جاكىشەۆتىڭ ۇستىنەن قوزعالىپ، 15 مامىردا اياقتالعان قارجىنى جىمقىرۋ ىسىندە ۇقك جاكىشەۆتىڭ ءوز ادۆوكاتىمەن كەزدەسۋىنە كەدەرگى جاسادى، سەبەبى زاڭگەردىڭ ءتيىستى رۇقساتى بولعان جوق. سوندىقتان جاكىشەۆ رۇقسات العان ادۆوكاتتار تىزىمىنەن وزىنە قورعاۋشى تاڭداۋعا ءماجبۇر بولدى، تەك سودان سوڭ عانا ونىمەن كەزدەسۋگە رۇقسات الدى.

پروكۋرورلاردىڭ مالىمدەۋىنشە ازاماتتاردى زاڭسىز تۇتقىنداۋ كۇردەلى ماسەلە بولىپ قالا بەردى. 2010 جىلدىڭ العاشقى ون ايىنىڭ ىشىندە بيلىك ورگاندارى سوتقا دەيىنگى قاماۋ مەكەمەلەرىندە زاڭسىز وتىرعان 1000 ادامدى بوساتتى، جانە 973 ادام پوليتسيا اباقتىلارىنان زاڭسىز تۇتقىننان بوساتىلدى.

بيلىك وكىلدەرى ارا-تۇرا وكىمەتكە قارسى شىققاندار مەن ولاردى سىناعانداردى، كەيدە رۇقساتسىز جيىن وتكىزدى دەگەن سەكىلدى شاعىن زاڭبۇزۋشىلىقتارى ءۇشىن قاماۋعا الىپ وتىردى. دەگەنمەن، ساياسي استارى بار ۇزاق مەرزىمدىك تۇتقىنداۋلار جايىندا شاعىم تۇسكەن جوق.

گ. ءىستى ءادىل دە اشىق سوتتا قاراۋدان باس تارتۋ

زاڭ تاۋەلسىز سوت جۇيەسىمەن ءتيىستى دارەجەدە قامتاماسىز ەتپەيدى. اتقارۋشى بيلىك سوت تاۋەلسىزدىگىن شەكتەپ وتىردى. پروكۋرورلار جالعان سوت تورەسى ءرولىن اتقاردى، ولارعا سوت شەشىمدەرىن ۋاقىتشا توقتاتۋ بيلىگى بەرىلدى.

سىبايلاس جەمقورلىق سوت ۇدەرىسىنىڭ ءاربىر ساتىسى مەن دەڭگەيىندە كورىنىس تاپتى. سۋديالار ەڭ كوپ جالاقى الاتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قاتارىندا بولعانىمەن، زاڭگەرلەر مەن ادام قۇقىقتارىن باقىلاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، سۋديالار، پروكۋرورلار جانە باسقا شەنەۋنىكتەر قىلمىستىق ىستەردىڭ كوپشىلىگىنە ۇكىم شىعارعاندا ونى الدەكىمنىڭ پايداسىنا شەشۋ ءۇشىن ازاماتتاردى پارا بەرۋگە يتەرمەلەدى.

اسكەري سوتتار اسكەري قىزمەتكەرلەرگە قاتىسى بار دەپ تانىلعان ازاماتتىق تۇلعالاردىڭ قىلمىستىق ىستەرىن قاراۋ قۇزىرەتىنە يە. اسكەري سوتتار مەن ازاماتتىق سوتتار ءبىر قىلمىستىق كودەكستى قولدانادى.

ءىستىڭ سوتتا قارالۋ ءتارتىبى

ايىپتالۋشىلارعا كiناسiزدiك پرەزۋمپتسياسى بەرىلگەن جانە ولاردىڭ وزدەرىنە قارسى ايعاق بەرمەۋگە قاقىسى بار. مەملەكەتتىك قۇپيا جاريا بولاتىن جاعدايدا نە ازاماتتىڭ جەكە ءومىرىن، ونىڭ وتباسىلىق قۇپيالارىن قورعاۋ ماقساتىنان باسقا جاعدايلاردا سوتتار اشىق تۇردە وتكىزىلدى. دەگەنمەن، جۋرناليستەر مەن باقىلاۋشىلاردىڭ اشىق سوت وتىرىستارىنا جىبەرىلمەگەندەرى جايلى مالىمدەمەلەر بولدى. تەك وتە اۋىر ايىپ تاعىلعان ايىپتالۋشىلاردىڭ ىستەرى القا بيلەر سوتىندا قارالۋعا قاقىلى.

2006 جىلى قابىلدانعان زاڭنامالىق اكتىلەرگە سايكەس، اۋىر قىلمىستىق ىستەردىڭ القا بيلەر سوتىندا قارالۋى جىل بارىسىندا ودان ءارى جالعاستى. باقىلاۋشىلار القا بيلەرىن تاڭداۋ ارقيلى مانەردە جۇرگىزىلگەنىن جانە القا بيلەرىمەن بىرگە كەڭەسەتىن سۋديالاردىڭ ىستە ۇستەمدىك ەتۋگە بەيىم بولعانىن اتاپ ايتتى. 2010 جىلدىڭ 11 ايىندا القا بيلەر قاتىسقان 206 سوت ءماجىلىسى بولىپ، 286 ايىپتالۋشىنىڭ ءىسى قارالدى; القا بيلەر 19 ادامدى اقتادى.

قىلمىستىق ىستەردەگى ايىپتالۋشىلار ادۆوكات قىزمەتىنە اقى تولەي الماسا، ۇكىمەت تاراپىنان قامتاماسىز ەتىلەتىن ادۆوكات جالداۋعا جانە زاڭدىق كەڭەس الۋعا قۇقىلى. قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىنە سايكەس، ەگەر ايىپتالۋشى جاسى كامەلەتكە جەتپەگەن، اقىل-ەسى كەم نەمەسە مۇگەدەك بولسا، سوت ۇدەرىسى جۇرگىزىلەتىن تىلدە سويلەمەسە، نە بولماسا وعان ون نە ودان دا كوپ جىلعا تۇرمەگە جابىلۋ قاۋپى تونسە، ونىڭ ادۆوكاتى بولۋى ءتيىس. ءىس جۇزىندە، ادۆوكاتتار قىلمىستىق ىستەردىڭ تەك جارتىسىنا عانا قاتىستى، ونىڭ ءبىر سەبەبى - ۇكىمەتتىڭ ادۆوكاتتارعا اقى تولەۋگە جەتكىلىكتى قورى بولماعان. زاڭ، سونداي-اق، ايىپتالۋشىلارعا ءوز ءىسىن قارايتىن سوتقا قاتىسۋعا، سوتتا ءسوز سويلەۋگە جانە ءوزىن قورعايتىن كۋاگەر شاقىرۋعا قۇقىق بەرەدى. سونداي-اق، ولاردىڭ سوت شەشىمىن جوعارى دارەجەلى سوتتىڭ قاراۋىنا جىبەرۋگە قۇقىعى بار. باقىلاۋشىلاردىڭ مالەمدەۋىنشە، سوتتا قورعاۋشى ءرولى قاتتى شەكتەۋلى، كەرىسىنشە پروكۋروردىڭ بيلىگى باسىم بولدى.

قازاقستاندىق جانە حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ مالىمدەۋىنشە، جەرگىلىكتى سوت جۇيەسى كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشكەن جوق، ونىڭ ىشىندە سوت وتىرىستارىنا قاتىسۋ مۇمكىندىگىن شەكتەۋ، مەملەكەتتىڭ قولىنداعى دالەل-ايعاققا قول جەتكىزبەۋ، پروتسەدۋرالاردى بۇزۋ، ايىپتالۋشىلارعا ولاردىڭ قۇقىقتارىن دۇرىستاپ تۇسىندىرمەۋ، قورعاۋشىلار وتىنىشتەرىن ەسەپكە الماۋ جانە سۋديالار تاراپىنان كىنانى مويىنداتۋ ماقساتىندا ازاپتاۋ مەن قورقىتۋ ادىستەرى قولدانىلدى دەگەن شاعىمداردى تەكسەرمەۋ. قۇقىق قورعاۋ بەلسەندىلەرى القا بيلەر قارايتىن ىستەردىڭ سانىن كوبەيتۋگە شاقىردى. زاڭ تالاپ ەتەتىن پروتسەستەردىڭ تولىعىمەن جۇزەگە اسپاۋى شەشىلمەگەن ماسەلە رەتىندە قالا بەرەدى، اسىرەسە بۇل ساياسي استارى بار وپپوزيتسيا مۇشەلەرىنىڭ نارازىلىق شارالارىنا قاتىستى نەمەسە ساياسي كۇشتەر يا قاراجات جاعىنان ىقپال ەتىلگەن سوت ىستەرىنە قاتىستى بولدى.

26 ساۋىردە جوعارعى سوتتىڭ ىشكى تارتىپتەردى قاراستىرۋ القاسى بەلگىلى ادام قۇقىقتارىن قورعاۋشى ەۆگەني ءجوۆتيستىڭ ادۆوكاتى ۆيتالي ۆورونوۆتىڭ شاعىمىن قاناعاتتاندىرماي، تومەنگى دەڭگەيدەگى سوتتىڭ شىعارعان جول اپاتى سالدارىنان ادام ولتىرگەنى ءۇشىن ءتورت جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۋرالى ۇكىمىن كۇشىندە قالدىردى. بۇل ۇكىم 2009 جىلعى ماۋسىمدا ءجوۆتيستىڭ ءوز كولىگىمەن جاياۋ جۇرگىنشىنى قاعىپ ولتىرگەنىنە بايلانىستى شىعارىلعان. الماتى وبلىستىق سوتىنىڭ 2009 جىلعى جەلتوقساندا وتكەن القا ماجىلىسىندە سوت جوۆتيس قورعاۋشىلارىنىڭ تالابىن ورىنداماي، اپەللياتسيالىق سوتتىڭ شەشىمىن قايتا قاراۋدان باس تارتتى. جەرگىلىكتى جانە حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن باقىلاۋشىلار سوت جۇيەسىندە كوپتەگەن كەمشىلىك بولعانىن قاتتى سىنعا الدى. كەيبىر باقىلاۋشىلار ۇكىمەتتى كوپ سىنايتىن جوۆتيسكە قاتىستى شىعارىلعان قاتاڭ ۇكىمنىڭ ساياسي استارى بار دەگەن پىكىر ايتتى.

9 تامىزدا جوعارعى سوت «ۆرەميا» گازەتىنىڭ ءجۋرناليسى توحنياز كۇشىكوۆكە قاتىستى 2009 جىلى جۇرگىنشىنى قاعىپ ولتىرگەنى ءۇشىن كەسىلگەن جازانى جۇمسارتۋ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرمادى.

جەلتوقساننىڭ 6-سىندا جوعارعى سوت بۇزاقىلىق جاساپ، پوليتسياعا باعىنبادى دەپ ايىپتالعان وپپوزيتسيالىق جۋرناليست ايدوس سادىقوۆتىڭ شاعىمىن دا قايتارىپ تاستادى. تاراتىلعان مالىمەتكە سۇيەنسەك، ونىڭ ەكى جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنىڭ استارىندا ساياسي سەبەپتەر جاتىر.

ساياسي تۇتقىندار مەن قاماۋعا الىنعاندار

جەرگىلىكتى جانە حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋشى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ايتۋىنشا، ەۆگەني ءجوۆتيستىڭ تۇرمەگە جابىلۋى - ەلدىڭ 2010 جىلى ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا (ەقىۇ) توراعالىق ەتۋ قارساڭىندا ۇكىمەتكە سىن ايتۋشى ەڭ بەلسەندى ادامنىڭ ءۇنىن وشىرۋگە باعىتتالعان ارەكەت. جوۆتيسكە مۇقيات باقىلاۋ ورناتىلدى، ول قاماۋ ورنىنان سىرتقا شىعىپ جۇمىس ىستەۋىنە نە دەمالۋىنا رۇقسات ەتىلمەگەن جالعىز تۇتقىن بولدى، دەگەنمەن وعان ماقالا جاريالاپ، اشىق ۇندەۋلەر جاساۋعا رۇقسات ەتىلدى.

ازاماتتىق سوت امالدارى جانە سوت قورعاۋى

ەكونوميكالىق جانە ازاماتتىق سوت سۋديالارى ازاماتتىق ىستەردى قاراعاندا قىلمىستىق ىستەر سوتىنىڭ قۇرىلىمىن كوبىنە قاز-قالپىندا قايتالايدى. زاڭ مەن كونستيتۋتسياعا سايكەس، ازاماتتىق داۋ-داماي سوتتا شەشىلەدى. باقىلاۋشىلار ازاماتتىق سوتتى ءىس جۇزىندە جەمقور ءارى سەنىمسىز دەپ سانايدى. باقىلاۋشىلار ازاماتتىق ىستەگى تاراپتاردىڭ اسىرەسە سوت اكىمشىسىنە بەلگىلى ءبىر سومادا اقشا تولەۋگە كەلىسپەگەن كەزدە سوت شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋدا كوپ قيىندىق كورگەنىن ايتتى.

ع. جەكە ومىرگە، جانۇياعا، ۇيگە نەمەسە حات-حابارعا زاڭسىز قول سۇعۋ

كونستيتۋتسيا مەن زاڭ مۇنداي ارەكەتتەرگە تىيىم سالادى، دەي تۇرعانمەن، ۇكىمەت كەيبىر كەزدەرى بۇل قۇقىقتاردى بۇزىپ وتىردى.

زاڭ پروكۋراتۋراعا ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن شەكتەۋگە كەڭ مۇمكىندىك بەرەدى. ۇقك، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، قارجى پوليتسياسى جانە باسقا ورگاندار باس پروكۋراتۋرانىڭ كەلىسىمىمەن جەكە حات-حابار جانە قارجى قۇجاتتارىنىڭ قۇپيالىعىن، سونىمەن قاتار، جەكەمەنشىك ۇيگە قول سۇعىلماۋ قۇقىعىن بۇزا الادى. سوت پروكۋراتۋرانىڭ شەشىمىن داۋلايتىن ىستەردى قاراۋى مۇمكىن، بىراق ول قول سۇعۋدى توقتاتۋعا شۇعىل بۇيرىق بەرە المايدى. پارلامەنت 2009 جىلى ماۋسىمدا قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىنە وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ، پوليتسياعا رۇقسات وردەرىنسىز-اق تەلەفونمەن بولعان اڭگىمەنى تىڭداۋعا جانە ونى تاسپاعا جازىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاعدايلاردىڭ ءتىزىمىن ۇزارتتى جانە بۇرىنعىداي وتە شۇعىل ءارى وتە ماڭىزدى ىستەرمەن قوسا ماڭىزدىلىعى ورتا دەڭگەيدەگى ىستەردە دە جەكە ومىرگە قول سۇعۋ مۇمكىندىگىن بەردى.

ۇكىمەتتىڭ قارسىلاستارى مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى وزدەرىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىستارى مەن تەلەفون شالىستارىن ۇكىمەتتەگىلەردىڭ اندا-ساندا باقىلاپ وتىرعانىن حابارلاۋمەن بولدى.

2 ءبولىم. ازاماتتىق بوستاندىقتاردى قورعاۋ، سونىڭ ىشىندە:

a. ءسوز جانە ءباسپاسوز بوستاندىعى

كونستيتۋتسيا مەن زاڭ ءسوز جانە ءباسپاسوز بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى، دەي تۇرعانمەن، ۇكىمەت باق-تى باقىلاپ، وي-پىكىر ءبىلدىرۋ بوستاندىعىن شەكتەۋ ءۇشىن زاڭ-ەرەجەلەر، قۋعىنداۋ، ليتسەنزيالاۋ ەرەجەلەرى، ينتەرنەتتى شەكتەۋ، قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك ءىس قوزعاۋ سياقتى ءارتۇرلى امال-ايلالاردى پايدالاندى. ۇكىمەت شەنەۋنىكتەرىنىڭ جۋرناليستەر مەن اقپارات قۇرالدارىن جالا جاپتى دەپ ازاماتتىق جانە قىلمىستىق سوتقا بەرۋى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جابىلۋىنا جانە ولاردىڭ ىشكى تسەنزۋرانى قالىپتاستىرۋىنا اكەپ سوقتى.

ۇكىمەت ادامداردىڭ ەل باسشىلىعىن سىناۋ مۇمكىندىگىن شەكتەسە، جەرگىلىكتى باسشىلار جەرگىلىكتى اقپارات قۇرالدارىنىڭ وزدەرى تۋرالى سىني پىكىر ايتۋىن شەكتەۋگە تىرىستى. زاڭ پرەزيدەنتكە جانە وزگە جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرگە ءتىل تيگىزۋگە تىيىم سالادى. ۇكىمەت تىيىم سالىنعان ساياسي-ەكسترەميستىك قوزعالىس - «حيزب-ۋت-تاھريردىڭ» ۇنپاراقتار تاراتۋىن ساياسي جانە تەررورلىق ماقساتتاعى ازعىرۋ ارەكەتى دەپ باعالاپ، ونى كونستيتۋتسيا كەپىلدىك بەرەتىن ءسوز بوستاندىعىنان تىس دەپ سيپاتتاۋىن جالعاستىردى.

مەملەكەتتىك ستاتيستيكاعا سايكەس، 2973 اقپارات قۇرالىنىڭ 20 پايىزى ۇكىمەتتىڭ مەنشىگىندە بولدى. كوپتەگەن جەكەمەنشىك گازەتتەر مەن تەلەديدار ستانسالارى مەملەكەتتەن سۋبسيديا الدى. ءىرى اگەنتتىكتەر مەن تاۋەلسىز بولىپ سانالاتىن تەلەراديو ارنالارىنىڭ ايتارلىقتاي كوپ بولىگى پرەزيدەنتتىڭ جانۇيا مۇشەلەرى مەن سەنىمدى جولداستارىنىڭ باقىلاۋىندا دەلىنگەن حولدينگتەردىڭ مەنشىگىندە بولدى. باق بوستاندىعىن باقىلاۋشىلار رەسپۋبليكالىق جەتى تەلەارنانىڭ باسىم كوپشىلىگى تولىقتاي نەمەسە جارتىلاي ۇكىمەتتىڭ مەنشىگىندە دەپ ەسەپتەيدى. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر بىرنەشە تەلەراديو جيىلىگىن مەنشىكتەنگەن، ال بايلانىس جانە اقپارات مينيسترلىگى ولاردى تەندەر ارقىلى تاۋەلسىز ارنالارعا پايدالانۋعا بەردى.

اقپارات قۇرالدارىنىڭ بارلىعىنان بايلانىس جانە اقپارات مينيسترلىگىندە تىركەلۋ تالاپ ەتىلەدى، بىراق ۆەب-سايتتارعا بۇل تالاپ قويىلعان جوق. پرەزيدەنت 2009 جىلى اقپاندا باق تۋرالى زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ تۋرالى زاڭعا قول قويىپ، جوعارى باسشىلىعى اۋىسقان جاعدايدا اقپارات قۇرالىن قايتا تىركەۋدەن ءوتۋدى جانە سۇحباتتى جازىپ الاردان بۇرىن الدىن الا رۇقسات سۇراۋدى تالاپ ەتەتىن ەرەجەلەردى الىپ تاستادى. تەلەديدار جانە راديو جيىلىكتەرىن ءبولۋ مەملەكەتتىك كوميسسياسى 2010 جىلى وتىرىس وتكىزگەن جوق، سول سەبەپتەن جاڭا ليتسەنزيا الۋ مۇمكىنشىلىگى بولعان جوق. 2009 جىلى ساۋىردە وتكىزىلگەن ۇكىمەتتىك تەندەر ناتيجەسى بويىنشا ءىرى قالالار مەن وبلىستاردا راديو جيىلىكتەردىڭ بارلىعى ۇكىمەتتىڭ ءوزى قالاعان كومپانيالارعا بەرىلدى. سول سياقتى ۇكىمەت 2008 جىلدىڭ قاڭتارىندا تەلەجيىلىكتەرگە جاڭا ليتسەنزيالار بەرۋ بويىنشا تەندەر وتكىزدى، بىراق باق-تى باقىلاۋشىلار ۇكىمەتتىڭ تەندەر ناتيجەسىن الدىن الا شەشىپ قويعانىن جانە جاڭا تەلەجيىلىكتەردىڭ بارلىعىنىڭ ۇكىمەت قالايتىن كومپانيالارعا بەرىلگەنىن مالىمدەدى.

زاڭ بويىنشا شەتەلدىك باعدارلامالاردى رەترانسلياتسيالاۋ كولەمى ستاتسيانىڭ جالپى ەفير ۋاقىتىنىڭ 20 پايىزىنان اسپاۋى كەرەك. ۇكىمەت وسى زاڭ نەگىزىندە بىردە-ءبىر تەلەراديو اگەنتتىگىنىڭ جۇمىسىن توقتاتپاعانىمەن، بۇل كىشىگىرىم، ءالى تولىق دامي قويماعان، ءوز باعدارلامالارىن قالىپتاستىرۋعا رەسۋرستارى جوق جەرگىلىكتى تەلەارنالارعا اۋىر ءتيدى.

جۋرناليستەرگە قىسىم جاساۋ جانە زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ شەشىلمەگەن ماسەلە كۇيىندە قالدى. ءسوز بوستاندىعىن قورعايتىن «ءادىل ءسوز» ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمى جىل بارىسىندا كەڭسەلەر مەن جۋرناليستەرگە جاسالعان سەگىز شابۋىل، بەس ءجۋرناليستى قورقىتىپ-ۇركىتۋ جانە باسىلىمداردىڭ شىعۋىن ۋاقىتشا نەمەسە مۇلدەم توقتاتۋدىڭ ءۇش وقيعاسىن تىركەگەنىن حابارلادى. قوعامدىق ۇيىمنىڭ مالەمدەۋىنشە، تىلشىلەرگە كاسىبي مىندەتتەرىن ورىنداۋعا مۇمكىنشىلىك بەرمەۋدىڭ 24 وقيعاسى، قوعامدىق ماڭىزى بار اقپاراتقا ءجۋرناليستىڭ قولىن مۇلدەم جەتكىزبەۋ نەمەسە وعان ەداۋىر شەكتەۋ قويۋدىڭ 210 وقيعاسى تىركەلدى. وپپوزيتسيالىق اقپارات قۇرالدارىندا جۇمىس ىستەيتىن نەمەسە ۇيىمداسقان قىلمىس پەن سىبايلاس جەمقورلىق تۋرالى حابار بەرەتىن جۋرناليستەر وزدەرىن بيلىك ورگاندارى مەن جەكەلەگەن ادامداردىڭ قۋعىندايتىنىن جانە قورقىتىپ-ۇركىتەتىنىن مالىمدەدى.

2009 جىلى قاڭتاردا «ازات ەۋروپا/ازاتتىق» راديوسىنىڭ شتاتتان تىس ءجۋرناليسى ءارى وسى اقپارات قۇرالى ۆەب-سايتىنىڭ رەداكتورى ەرمەك بولتايعا بەلگىسىز بىرەۋلەر جاساعان شابۋىلعا بايلانىستى ىستە وزگەرىستەر بولعان جوق. بايانداماعا جۇگىنسەك، كوشەدە بىرنەشە ادام بولتايدان اقشا تالاپ ەتكەن، ول بەرمەيتىنىن ايتقان سوڭ، وعان قوقان-لوققى كورسەتكەن. پوليتسيا بۇل وقيعا بويىنشا «بۇزاقىلىق» بابىمەن ءىس قوزعادى.

قاماۋدا جاتىپ، دەنساۋلىعى ءبىرشاما ناشارلاعان «الما-اتا ينفو» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ءارى شىعارۋشىسى رامازان ەسىرگەپوۆ ءوزىنىڭ تۇتقىندالۋىنا نارازىلىق رەتىندە 8 شىلدەدە اشتىق جاريالادى. 2009 جىلى جابىق تۇردە وتكەن سوت وتىرىسىندا تاراز قالالىق سوتى مەملەكەتتىك قۇپياعا جاتاتىن قۇجاتتاردى جاريالاعانى ءۇشىن ايىپتى دەپ تاۋىپ، ونى ءۇش جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا شەشىم شىعاردى. ايىپ 2008 جىلى «الما-اتا ينفو» گازەتىندە شىققان ۇقك-ءنىڭ قۇپيا دەگەن قۇجاتتارى ءماشھۇر ەتىلگەن ۇكىمەتتەگى سىبايلاس جەمقورلىق جونىندەگى ماقالاعا بايلانىستى. 2009 جىلى تامىزدا بولەك وتكىزىلگەن جوعارعى سوت وتىرىسى ناتيجەسىندە «الما-اتا ينفو» گازەتى ايىپتى دەپ تانىلىپ، سوت قۇپيا قۇجاتتاردى جاريالاعانى ءۇشىن گازەتتىڭ شىعۋىن ءۇش ايعا توقتاتۋ تۋرالى تومەنگى دەڭگەيدەگى سوتتىڭ ۇكىمىن كۇشىندە قالدىردى. جامبىل وبلىستىق سوتى 2009 جىلى قازاندا ەسىرگەپوۆتىڭ شاعىمىن قابىلداماي، باستاپقى سوت ۇكىمىن وزگەرىسسىز قالتىردى.

15 جەلتوقساندا «اكيپرەسس» اقپارات اگەنتتىگى حابارلاعانىنداي، باس پروكۋراتۋرا الماتىدا بەلگىسىز بىرەۋلەر قول-اياعىن بايلاپ، التىنشى قاباتتاعى تەرەزەدەن قۇلاتىپ جىبەرگەننەن سوڭ العان جاراقاتتارى سالدارىنان 2009 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قايتىس بولعان قىرعىزستاندىق وپپوزيتسيالىق جۋرناليست گەننادي پاۆليۋكتىڭ ولىمىنە كىنالى دەپ تانىلعان كۇدكتىلەردى قىرعىزستاننىڭ قۇزىرلى ورگاندارىنا تاپسىردى. جەلتوقساننىڭ 1-ىندە الماتى قالالىق سوتى تۇتقىنداۋ وردەرىن شىعارىپ، كۇدىكتىلەردىڭ ءبىرىن - الدايار يسمانكۋلوۆتى ادام ۇرلاۋ جانە ازاپتاۋ ايىبىمەن قاماۋعا الدى. اقپارات قۇرالدارىنىڭ حابارلاۋىنشا، پاۆليۋك جىل سوڭىنا دەيىن قىرعىزستاندا وپپوزيتسيالىق گازەت پەن ينتەرنەت پورتالىن اشۋعا نيەت تانىتىپ جۇرگەن. 2009 جىلى جەلتوقساندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى وسى ىسكە بايلانىستى بىرنەشە كۇدىكتىنى ۇستاعانىن، جانە ولاردىڭ بارلىعى قىرعىزستان ازاماتتارى ەكەنىن جاريالادى. بۇعان قوسا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى كۇدىكتىلەر جايىندا، نەمەسە وقيعا سەبەپتەرى جونىندە ەشقانداي قوسىمشا مالىمەت بەرگەن جوق.

جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ اقپارات قۇرالدارىنا قىسىم كورسەتۋى وتكەن جىلى جالعاستى. «ءادىل ءسوز» ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمىنىڭ مالىمدەۋىنشە، 7 قاراشادا وسكەمەن قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى «Stan.TV» ينتەرنەت پورتالىنىڭ ءتىلشىسى اللا ستەپانوۆانىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعايمىن دەپ قورقىتىپ، وتكەن نارازىلىق شەرۋى جونىندە اقپارات تاراتپاۋىن تالاپ ەتتى. وسىنداي قورقىتۋ ارەكەتى جونىندە ماقالا جارىققا شىققان سوڭ ول ستەپانوۆانى جالا جاپقانى ءۇشىن سوتقا بەرەمىن دەپ قورقىتتى.

2006 جىلى كۇشىنە ەنگەن اقپارات قۇرالدارىنىڭ جۇمىسىن شەكتەيتىن زاڭ بويىنشا كۇشتەپ جابىلعان ءباسپاسوز قۇرالدارى تۋرالى مالىمەتتەر بولعان جوق. باق تۋرالى زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر باق يەلەرىنەن باس رەداكتورى، مەكەن-جايى نەمەسە باسىلىمىنىڭ شىعۋ جيىلىگى وزگەرسە، اقپارات قۇرالىن قايتا تىركەۋدى مىندەتتەيدى; جالا جاپتى دەپ ايىپتالعان ادامنىڭ وزگە اقپارات قۇرالىندا باسقارۋشى رەداكتور قىزمەتىن اتقارۋىنا تىيىم سالادى; سوت ۇكىمىمەن جابىلعان اقپارات قۇرالىنىڭ اتىنا ۇقساس اتپەن جاڭا اقپارات قۇرالىن تىركەتۋگە رۇقسات بەرمەيدى; قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى باعدارلامالاردىڭ جالپى ەفيرلىك ۋاقىتىن تالاپ ەتىلگەن 50 دە 50 پايىز مولشەرىندە جۇرگىزبەگەنى ءۇشىن ايىپپۇل سالۋدى كوزدەيدى.

مەملەكەتتىك قۇپيانى جاريا ەتۋگە جانە تاپتىق، الەۋمەتتىك، ناسىلدىك، ۇلتتىق نەمەسە ءدىني ۇستەمدىكتى، مەيىرىمسىزدىك پەن زورلىق-زومبىلىقتى ۋاعىزداۋعا تىيىم سالاتىن تۇزەتۋلەر نەگىزىندە ۇكىمەت اقپاراتتىڭ مازمۇنىن شەكتەي الادى. اقپارات رەسمي تاراپتان تارالماعان جاعدايدا ونىڭ مازمۇنى ءۇشىن اقپارات قۇرالىنىڭ شىعارۋشىسى، رەداكتورى، تاراتۋشىسى جانە جۋرناليستەر ازاماتتىق جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋى مۇمكىن. ۇكىمەت وسى ەرەجەنى ءباسپاسوز بوستاندىعىن شەكتەۋ ماقساتىنا پايدالاندى. زاڭ ەكسترەميزمدى جارنامالايتىن نەمەسە دارىپتەيتىن كەز كەلگەن مالىمدەمەنى جارىققا شىعارۋعا تىيىم سالادى. حالىقارالىق زاڭ ماماندارى ەل ۇكىمەتى بۇل تەرميننىڭ ماعىناسىن ءالى تولىق انىقتاعان جوق دەپ سانايدى.

ۇكىمەت پرەزيدەنتتى تىكەلەي سىناعىسى كەلەتىن اقپارات قۇرالدارىن قۇقىق قورعاۋ شارالارى نەمەسە ازاماتتىق سوتقا بەرۋ ارقىلى قورقىتىپ وتىردى. بۇل شارالار اقپارات قۇرالدارىن ۇرەيلەندىرگەنىمەن، ۇكىمەت ساياساتىن سىنعا الۋ توقتاعان جوق.

مەملەكەتتىك قۇپيالار تۋرالى زاڭ بويىنشا پرەزيدەنتتىڭ دەنساۋلىعى، تابىسى نەمەسە جەكە ءومىرى جايلى اقپارات، سونىمەن قاتار، ەلدىڭ مينەرالدى رەسۋرستارى مەن مەملەكەتتىڭ شەتەلدىك نەسيە بەرۋشىلەرگە قارىزدارى سياقتى ەكونوميكالىق ماعلۇمات بەرۋ قىلمىستىق ءىس دەپ سانالادى. زاڭدىق تۇرعىدان داۋعا ۇشىرماس ءۇشىن اقپارات قۇرالدارى پرەزيدەنت پەن ونىڭ جانۇياسى تۋرالى مالىمەتكە كەلگەندە ىشكى تسەنزۋراعا جۇگىنەدى.

جەكە تۇلعالار جالا جاپتى دەگەن ايىپپەن ۇكىمەتتىڭ اتىنان وزگە تۇلعالاردى قىلمىستىق سوتقا بەرە الادى، سوتقا بەرگەن ادام وسىنداي ايىپ بويىنشا ازاماتتىق سوتقا دا جۇگىنە الادى. ۇكىمەت شەنەۋنىكتەرى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جاعىمسىز مالىمەت تاراتۋىنا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن زاڭنىڭ جالا جابۋ جانە ار-نامىسىنا نۇقسان كەلتىرۋ ەرەجەلەرىنىڭ شەكتەۋشى تەتىكتەرىن پايدالانۋدى جيىلەتتى. قىلمىستىق كودەكس تە، ازاماتتىق كودەكس تە بىرەۋگە جالا جاپقانى ءۇشىن ازاماتتىڭ موينىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتادى. اقپارات كوزىنىڭ قايدان ەكەنىنە قاراماستان، جاريالانعان اقپاراتتىڭ اقيقاتتىعىن تەكسەرۋدى شىعارۋشى دا، رەداكتور دا، تاراتۋشى دا، باسپاحانا مەن جۋرناليست تە تەكسەرۋى كەرەك دەپ مىندەتتەيتىن زاڭ نورماسى ءباسپاسوزدىڭ بارلىق ساتىسىندا ىشكى تسەنزۋرانىڭ ورنىعۋىنا سەبەپ بولدى. 2009 جىلى جالا جاپقانى ءۇشىن تاعىلعان ايىپپۇل كولەمى تىم جوعارى بولعاندىقتان، ونى تولەي الماي، «رەسپۋبليكا» گازەتى جابىلىپ قالدى.

باقىلاۋشىلار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مالىمدەۋىنشە، «ناقاق جالا جاپتى» دەگەن باپ بويىنشا جۋرناليستەر مەن اقپارات قۇرالدارىنا قارسى ءىس قوزعاۋ شەشىلمەگەن ماسەلە بولىپ قالا بەردى. «ءادىل ءسوزدىڭ» ايتۋىنشا، جىل بارىسىندا جالا جاپقانى ءۇشىن جەرگىلىكتى جەتى جۋرناليستكە قارسى ءىس قوزعالدى. اقپارات قۇرالدارىنا قارسى قارالعان 54 ازاماتتىق ىستە (ونىڭ 24-ءىن مەملەكەتتىك لاۋازىمداعىلار، ال 21-ءىن جەكە ازاماتتار باستاعان) ار-نامىسقا نۇقسان كەلتىرگەنى ءۇشىن بارلىعى 7,5 ميلليون تەنگە (5,14 ميلليون اقش دوللارى) ايىپپۇل تالاپ ەتىلگەن. جىل ىشىندە بەس جۋرناليست جازالارىن قاماۋدا وتەپ شىقتى.

ينتەرنەت بوستاندىعى

باقىلاۋشىلار ۇكىمەتتىڭ ەلەكتروندى پوشتا مەن ينتەرنەتتەگى ارەكەتتەرگە باقىلاۋ جۇرگىزگەنىن، وپپوزيتسيالىق ۆەب-سايتتارعا بوگەت جاساپ، نە بولماسا ولاردىڭ جۇمىسىن باسەڭدەتكەنىن جانە ينتەرنەتتەگى چات بولمەلەرىنە ۇكىمەتتى جاقتايتىن ۇگىت تاراتقانىن ايتتى. ۇكىمەت ينتەرنەت قىزمەتىمەن قامتاماسىز ەتەتىن ءۇش كاسىپورىننىڭ جۇمىسىن (ۇكىمەت مەنشىگىندەگى «قازاقتەلەكومدى» قوسا العاندا) رەتتەپ وتىردى. وسىعان قاراماستان، ۆەب-سايتتاردا ۇكىمەتتى سىنايتىن پىكىرلەر مەن وزگە سان الۋان كوزقاراستار ءبىلدىرىلىپ جاتتى. تاۋەلسىز زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن كومپانيانىڭ اقپاراتتارىنا سايكەس ەلدە 4,3 ميلليون تۇراقتى (باسىم بولىگى قالالىق تۇرعىندار) ينتەرنەت قولدانۋشى بار (جالپى حالىقتىڭ 26,5 پايىزى).

2009 جىلى قابىلدانعان زاڭعا سايكەس ۇكىمەتتىڭ سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە نەمەسە ۇلتارالىق زورلىق-زومبىلىقتى ناسيحاتتاعانى ءۇشىن، ۆەب-سايتتاردى قوسا العاندا، اقپارات قۇرالدارىن جاۋىپ تاستاۋىنا كەڭىرەك مۇمكىندىك بەرىلگەنىنە قاراماستان، «ءادىل ءسوز» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ مالىمدەۋىنشە، جىل ىشىندە ەشبىر اقپارات قۇرالى نەمەسە ۆەب-سايت ۇلتارالىق زورلىق-زومبىلىق تاراتتى دەگەن ايىپپەن جابىلعان جوق. جاڭا زاڭناما ۆەب-سايتتاردى، سونىڭ ىشىندە چاتتار مەن بلوگتاردى، «تاراتىلاتىن اقپاراتتىق ءونىم» دەپ اتاپ، ولاردى باق تۋرالى زاڭنىڭ قۇزىرەتىنە كىرگىزدى. جانە ول ينتەرنەتتەگى اقپاراتتى «تاراتىلاتىن اقپاراتتىق ءونىم» انىقتاماسىنىڭ اياسىنا كىرگىزۋ ماقساتىندا ونىڭ ماعىناسىن كەڭەيتتى.

ۇكىمەت جەكە تۇلعانىڭ بەيبىت تۇردە بىلدىرگەن ساياسي، ءدىني، نەمەسە يدەولوگيالىق كوزقاراستارىنا قاراماستان، ونىڭ اتى-ءجونىن انىقتايتىن اقپاراتتى جيناۋعا، تالاپ ەتۋگە، نەمەسە تاراتۋعا تالپىنعان جوق.

بايلانىس جانە اقپارات مينيسترلىگى «.kz» دومەنىنە تىركەلۋ ءتارتىبىن باقىلاپ وتىردى. ەگەر تۇتىنۋشىلار ەلدەگى سەرۆەرلەردىڭ ورنالاسقان جەرىن كورسەتە الماسا، اگەنتتىك ولاردىڭ دومەنىنىنىڭ جۇمىسىن ۋاقىتشا نەمەسە مۇلدەم توقتاتا الادى. باقىلاۋشىلار اقپارات قۇرالدارىن تىركەۋ ءتارتىبىنىڭ تىم كوپ شەكتەۋ قوياتىنىن جانە بيلىكتى اسىرا پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىن ايتىپ، ونى سىنعا الدى.

«ءادىل ءسوز» ۇكىمەتتىڭ 12 رەت ۆەب-سايتقا توسقاۋىل قويعانىن مالىمدەدى، جانە LiveJournal ۆەب-سايتىنا ۇكىمەتتىڭ قويعان توسقاۋىلى جىل بويى مەزگىل-مەزگىل قايتالانىپ وتىردى، دەگەنمەن، بۇل ۆەب-سايتقا باسقا سەرۆەرلەر ارقىلى ەركىن كىرۋگە بولادى. بلوگگەرلەردىڭ مالىمدەۋىنشە، ولاردىڭ سايتتارىنا مەزگىل-مەزگىل توسقاۋىل قويىلىپ تۇردى.

وپپوزيتسيالىق باعىتتاعى zona.kz ۆەب-سايتى وزىنە اقپان مەن ساۋىردە جانە مامىردا 10 كۇنگە سوزىلعان ۇيىمداسقان كيبەر-شابۋىل جاسالعانىن حابارلادى.

جىل بويى جۋرناليستەردى قورعاۋ كوميتەتى ينتەرنەت قىزمەتىن كورسەتەتىن ۇكىمەتتىڭ مەنشىگىندەگى «قازاقتەلەكوم» تۇتىنۋشىلارىنىڭ وپپوزيتسيالىق «رەسپۋبليكا» گازەتىنىڭ سايتىن اشا الماعانىن مالىمدەدى. ولار گازەتتى بالامالى سايتتار ارقىلى وقي الدى. اقپاننىڭ 2-سىندە الماتى قالالىق سوتى «رەسپۋبليكا» گازەتىن قاعازعا باسىلعان تۇرىندە شىعارۋعا تىيىم سالدى، سەبەبى باسىلىم 2009 جىلى «بتا بانك» شاعىمى بويىنشا وتكەن سوتتا ايىپتى دەپ تانىلىپ، تالاپ ەتىلگەن 60 ميلليون تەڭگە (400 000 اقش دوللارى) ايىپپۇلدى تولەي المادى.

عىلىمي بوستاندىق پەن مادەني شارالار

ۇكىمەت جالپى العاندا عىلىمي بوستاندىقتى شەكتەگەن جوق، دەگەنمەن، ءبىلىم جانە عىلىم قىزمەتكەرلەرىنە، وزگە ازاماتتارمەن بىردەي، پرەزيدەنتتىڭ ار-نامىسىنا تيۋگە تىيىم سالىنعان.

تامىز ايىندا استاناداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اكىمشىلىگى الەكساندر ۋحماندى وقىتۋشى قىزمەتىنە بەكىتپەي قويدى، سەبەبى، تاراتىلعان اقپارلار بويىنشا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسىنىڭ وسى جۇمىسقا قابىلدانۋىن قولداماعان. ۋحماننىڭ ايتۋىنشا، قاراعاندى قالاسىندا 10 شىلدەدە ورىن العان كيكىلجىڭ كەزىندە پوليتسيا قىزمەتكەرى مايور كيريلل كورنيەنكو ۋحماننىڭ ۋنيۆەرسيتەتكە جۇمىسقا تۇرۋىنا كەدەرگى جاسايتىنىن ايتىپ، قورقىتقان.

ءا. بەيبىت جينالۋ جانە ۇيىمعا بىرىگۋ بوستاندىعى

جينالۋ بوستاندىعى

زاڭ شەكتەۋلى دەڭگەيدە جينالۋ بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. ءىس جۇزىندە بۇل قۇقىق ايتارلىقتاي دەڭگەيدە شەكتەلگەن، پوليتسيا بەيبىت دەمونستراتسيالاردى تاراتۋ ءۇشىن كۇش قولداندى. زاڭدا الەۋمەتتىك جانە ساياسي تۇراقتىلىقتى بۇزاتىن رەسمي رۇقسات ەتىلمەگەن جيىندار، قوعامدىق جينالىستار، شەرۋلەر، ميتينگتەر، ەرەۋىلدەر ۇيىمداستىرۋعا جانە زاڭسىز توسقاۋىلدار قويۋعا «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەتىن ارەكەتتەر» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن.

قوعامدىق جيىن تۋرالى زاڭ بويىنشا ۇيىمدار جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردەن كەم دەگەندە 10 كۇن بۇرىن شەرۋ نەمەسە قوعامدىق جينالىس وتكىزۋگە رۇقسات سۇراۋعا ءتيىستى. وپپوزيتسيا مەن ادام قۇقىقتارىن باقىلاۋشىلار قيىن دا بۇلىڭعىر رۇقسات الۋ ءتارتىبى مەن 10 كۇن بۇرىن ەسكەرتۋ تالابى ۇيىمداردىڭ قوعامدىق جيىندار مەن ميتينگىلەر ۇيىمداستىرۋىن قيىنداتىپ جىبەردى دەپ شاعىم ايتتى، ولاردىڭ پىكىرىنشە، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر دەمونستراتسيا وتكىزۋ تۋرالى وتىنىشتەردىڭ كوپشىلىگىن قابىلداماي تاستاعان. وكىمەت رەسمي رۇقسات ەتىلمەگەن جيىندار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ جينالىستارىن ۇيىمداستىرۋشىلاردى قىسقا مەرزىمگە قاماۋعا الىپ، ايىپپۇل سالدى. رۇقسات ەتىلگەن نارازىلىق جيىندارىن وتكىزۋ ءۇشىن وكىمەت تۇرعىندارى ازداۋ، قالا شەتىندەگى ورىنداردى تاڭدادى.

2009-12 جىلداردى قامتيتىن ادام قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ۇلتتىق جوسپارى قوعامدىق جيىندى رەتتەيتىن زاڭداردىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارعا قايشى كەلەتىنىن مويىندادى.

16 ناۋرىزدا سوت «ار.رۋح.ھاق» قوعامدىق قورىنىڭ ءتورايىمى باقىتجان تورەعوجيناعا 11 ناۋرىزدا الماتىداعى ساياباقتا «فلەش-موب» (جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانۋمەن اياق استىنان ۇيىمداستىرىلعان شەرۋ) وتكىزگەنى ءۇشىن 56 520 تەنگە (382 اقش دوللارى) ايىپپۇل سالدى. شەرۋگە باقىلاۋ جۇرگىزگەن پروكۋراتۋرا وكىلدەرى بۇل جيىننىڭ زاڭسىز ەكەنىن ەسكەرتپەگەن.

26 ناۋرىزدا سوت تىركەلمەگەن «العا» ساياسي پارتياسىنىڭ توراعاسىن «قازاتومپروم» كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى مۇحتار جاكىشەۆتىڭ ءومىربايانىن تاراتقانى ءۇشىن 10 كۇنگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا ۇكىم شىعاردى. سوت كىتاپشالاردى تاراتۋ ارەكەتىن رۇقسات ەتىلمەگەن شەرۋ دەپ تاپتى.

مامىردىڭ 5-ىندە الماتى سوتى تىركەلمەگەن «العا» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ۆلاديمير كوزلوۆتى رۇقسات ەتىلمەگەن شەرۋ ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن 15 كۇنگە قاماۋعا الۋعا شەشىم قابىلدادى. 1 مامىردا «العا» جانە كوممۋنيستىك پارتيالار «العا» پارتياسى كەڭسەسىنىڭ اۋلاسىندا 500-دەن استام بەلسەندى مۇشەسى قاتىسقان ميتينگ وتكىزدى. ميتينگتەن سوڭ پوليتسيا اۋلادان شىعۋ جولدارىن بوگەپ، قاتىسۋشىلارعا ارى قاراي بىرىككەن شەرۋ ۇيىمداستىرۋعا مۇمكىنشىلىك بەرمەدى. بىرنەشە بەلسەندى مۇشە تۇتقىندالدى، ونىڭ ىشىندە جۋرناليست جاننا بايتەلوۆا مەن «ارمان» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ەرمەك نارىمباەۆ بار ەدى.

21 ماۋسىمدا جۋرناليست ەكاتەرينا بەلياەۆا الماتىداعى «تاۋەلسىزدىك تاڭى» ەسكەرتكىشىنە جالعىز بارىپ، ەلباسى تۋرالى زاڭعا نارازىلىق ءبىلدىرۋ پلاكاتىن جايدى. پوليتسيا پلاكاتتى تارتىپ الىپ، جىرتىپ تاستادى، ال بەلياەۆانى بەس ساعاتقا قاماۋعا الدى.

10 شىلدەدە جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى قاراعاندى تۇرعىندارىنىڭ جينالىسىن تارقاتتى. تۇرعىندارمەن كەزدەسىپ، سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋعا ۋادە بەرگەن اۋدان اكىمى كەلگەن جوق. تۇرعىندار ونىڭ كەڭسەسىن قورشاپ الدى، اقپاراتتار بويىنشا جەرگىلىكتى پوليتسيا ارانداتۋشىلىق جاساپ، توبەلەس شىعارىپ، جينالىستى تارقاتتى، جانە اندرەي تسۋكونوۆ، ا. بوندارەنكو جانە الەكساندر ۋحمان اتتى ءۇش بەلسەندىنى قاماۋعا الدى. مالىمەت بويىنشا پوليتسيا بولىمشەسىندە پوليتسەيلەر ۋحماندى سوققىعا جىققان. شىلدەنىڭ 12-سىندە قاراعاندى قالاسىنىڭ اكىمشىلىك سوتى تسۋحانوۆ پەن ۋحماندى پوليتسياعا باعىنباعاندارى ءۇشىن ءبىر كۇنگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋدى ۇيعاردى.

ۇيىمعا بىرىگۋ بوستاندىعى

زاڭ ۇيىمعا بىرىگۋ بوستاندىعىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كەپىلدىك بەرەدى. ال ءىس جۇزىندە بۇل قۇقىققا ايتارلىقتاي شەكتەۋ قويىلعان. ءدىني ۇيىمداردى قوسا العاندا، ازاماتتار قۇرعان كەز كەلگەن قوعامدىق ۇيىم ادىلەت مينيسترلىگىندە جانە وسى مينيسترلىكتىڭ الگى ۇيىم ءىس جۇرگىزەتىن ءار ايماقتاعى باسقارماسىندا تىركەلۋگە ءتيىستى. زاڭ قوعامدىق نەمەسە ءدىني بىرلەستىكتەردەن وزدەرىنىڭ ناقتى قانداي ارەكەتتەرمەن اينالىساتىنىن ايقىن كورسەتۋدى تالاپ ەتەدى. جارعىسىندا كورسەتىلگەندەردەن تىس ارەكەت ەتەتىن ۇيىمدارعا ەسكەرتۋ جاساۋ، ايىپپۇل سالۋ، ۇيىم جۇمىسىن ۋاقىتشا توقتاتۋ نەمەسە ءتىپتى ونىڭ جۇمىسىنا مۇلدەم تىيىم سالۋ سەكىلدى شارالار قولدانۋى مۇمكىن. تىركەلمەگەن قوعامدىق ۇيىمدارعا مۇشە بولعانى ءۇشىن ازاماتتار ايىپپۇل تولەۋ، ۇيىمدى تاراتۋ، شارتتى تۇردە سوتتاۋ نەمەسە تۇرمەگە جابۋ سياقتى اكىمشىلىك نەمەسە قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلۋى ىقتيمال.

تىركەلمەگەن ۇيىمدارعا تىيىم سالۋ ەرەجەسى كوبىنە بيلىك ورگاندارىنىڭ ۇيىمداردىڭ ءىس-ارەكەتىنە ارالاسۋىنا سىلتاۋ بولدى. ءدىني توپتاردى قوسا العاندا مۇشەلىككە ادام الاتىن ۇيىمداردىڭ جەرگىلىكتى دەڭگەيدە تىركەلۋى ءۇشىن كەمىندە 10 مۇشەسى، ال رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە تىركەلۋى ءۇشىن بارلىق وبلىستاردىڭ جارتىسىندا بولىمشەلەرى بولۋى ءتيىس. ساياسي پارتيالار مەن كاسىپوداقتار مۇشەلىككە ادام الاتىن ۇيىم بولىپ سانالادى، بىراق ولارعا بۇلارعا قوسىمشا باسقا دا ارنايى تىركەۋ تالاپتارى قويىلعان. زاڭ بويىنشا ساياسي پارتيانى تىركەۋ ءۇشىن جينالاتىن قول سانى 40 000 بولۋ كەرەك. ەگەر بيلىك ورگاندارى قويىلعان قولداردىڭ راستىعىنا كۇمانداناتىن بولسا، تىركەۋ پروتسەسى مۇشەلەردىڭ سانى تالاپ ەتىلگەن مەجەگە جەتكەنگە دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن. زاڭ بويىنشا ۇلتتىق، جىنىستىق نەمەسە ءدىني نەگىزدە پارتيا قۇرۋعا تىيىم سالىنادى. زاڭ قارۋلى كۇشتەر، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ، جانە سۋديالاردىڭ كاسىپوداقتار نەمەسە ساياسي پارتيالارعا مۇشە بولۋىنا تىيىم سالادى.

28 ماۋسىمدا تىركەلمەگەن «العا» ساياسي پارتياسىنىڭ باسشىسى ۆلاديمير كوزلوۆ پەن ونىڭ قورعاۋشىسى سەرگەي ۋتكين الماتى سالىق پوليتسياسىنىڭ اتىنان جىبەرىلگەن حات الدى، حاتتا ولاردىڭ تولەنبەگەن سالىق رەتىندە قوسىمشا التى ميلليون تەنگە (41 000 اقش دوللار) قارىز ەكەنى جازىلعان. سالىقتى ساناعاندا سالىق كوميتەتى پارتيانىڭ ءار وبلىستاعى كەڭسەسىن كوزلوۆتىڭ مۇلكىنە قوسىپ ەسەپتەگەن. كوزلوۆتىڭ ايتۋىنشا «العا» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى ساياسي جۇمىسىن زاڭدى تۇردە جۇرگىزگەن جوق، سەبەبى پارتيا رەسمي تىركەلمەگەن. توپ ءوز جۇمىسىن جەرگىلىكتى دەڭگەيدە رەسمي تىركەۋدەن وتكەن قوعامدىق بىرلەستىكتەر ارقىلى جالعاستىردى. 28 قازاندا ۇكىمەت كوزلوۆتىڭ ءىس-ارەكەتىن تولەنبەگەن سالىق تۇرعىسىنان تەرگەي باستادى، ۇكىمەتتىڭ پايىمداۋىنشا ونىڭ بيۋدجەتكە بەرەشەگى - 3 ميلليون تەنگە (20 000 اقش دوللار).

شىلدەدە ادىلەت مينيسترلىگى جارعىسىنىڭ ورىس جانە قازاق تىلىندەگى نۇسقالارىندا ايىرماشىلىق بار دەپ، «ازات» جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتتار پارتياسىن (جسدپ) تىركەۋدەن باس تارتتى.

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار تىركەۋ ءتارتىبىنىڭ ءبىرشاما رەتتەلگەنىن ايتقانىمەن، تىركەۋ ۇدەرىسىنىڭ وزىندە سىبايلاس جەمقورلىق ادەتتەگى جايت بولدى. ادام قۇقىقتارىن قورعايتىن جانە ساياسي سالاداعى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ تىركەلۋى كەشىكتىرىلىپ، ولار كوپ اكىمشىلىك كەدەرگىلەرگە كەزىكتى، دەگەنمەن، ۇكىمەتتىڭ ۇيىمداردى تىركەۋدەن باس تارتقانى نەمەسە قانداي دا ءبىر ۇيىمدى جاپقانى تۋرالى مالىمدەمەلەر بولعان جوق.

2005 جىلى قابىلدانعان «ەكسترەميزم تۋرالى» زاڭ بويىنشا كەيبىر تىيىم سالىنعان ۇيىمدارعا مۇشە بولۋ قىلمىس دەپ ەسەپتەلىنەدى. «حيزب ۋت-تاھرير» وسى زاڭ بويىنشا تىيىم سالىنعان بىردەن-ءبىر بىرلەستىك بولدى. «حيزب ۋت-تاھرير» ءوزىن زورلىق-زومبىلىققا قارسى ۇيىم دەپ اتاعانىمەن، وشپەندىلىك پەن تەررورلىق ءىس-قيمىلداردى ناسيحاتتاۋمەن اينالىستى. ونىڭ انتيسەميتتىك مازمۇنداعى، باتىس الەمىنە قارسى باعىتتاعى ىزاعا تولى ادەبيەتتەرىندە زايىرلى ۇكىمەتتەردى، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا ۇكىمەتتەرىن قۇلاتىپ، بۇكىلالەمدىك ورتاق يسلام ۇكىمەتىن ورناتۋعا ۇندەۋ تاستالادى.

ب. ءدىن بوستاندىعى

ءدىن بوستاندىعى جونىندە تولىق مالىمەت الۋ ءۇشىن مىنا مەكەن-جايدان دۇنيەجۇزىندەگى ءدىن بوستاندىعى تۋرالى 2010 جىلعى ەسەپتى قاراڭىز: www.state.gov/g/drl/irf/rpt .

ۆ. ەل ىشىندە ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋ، ءوز ەلىندە مەكەنىنەن ايرىلعان ادامدار، بوسقىنداردى جانە ازاماتتىعى جوق ادامداردى قورعاۋ

زاڭ ازاماتتارعا ءجۇرىپ-تۇرۋ ەركىندىگىن بەرەدى، الايدا كەيبىر رەتتەۋ شارالارى وعان شەكتەۋ قويادى. ۇكىمەت جالپى العاندا بۇل قۇقىققا قۇرمەتپەن قارادى، ازاماتتار ەل ىشىندە سالىستىرمالى تۇردە العاندا وڭاي ءجۇرىپ-تۇردى. ۇكىمەت بوسقىنداردى، ساياسي باسپانا سۇراعانداردى جانە باسقا دا قيىن جاعدايعا تۇسكەن ادامداردى قورعاۋ جانە ولارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن بۇۇ-نىڭ بوسقىندار جونىندەگى باسقارماسىمەن (بۇۇبب) جانە باسقا دا ۇيىمدارمەن تىعىز ىنتىماقتاستىقتا جۇمىس ىستەدى.

ەلدە بەس كۇننەن ارتىق بولعان ازاماتتار مەن شەتەلدىكتەردەن كوشى-قون پوليتسياسىندا تىركەلۋ تالاپ ەتىلەدى. ەلگە كىرگەن شەتەلدىكتەر بەلگىلى ءبىر شەكارا بەكەتتەرىندە تىركەۋگە تۇرا الادى. ەلدىڭ كوپ بولىگىندە تىركەۋ ءراسىمى نەگىزىنەن قالىپتى جاعدايعا اينالعان، دەگەنمەن كەيبىر شەتەل ازاماتتارى جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنىڭ تىركەۋدىڭ الدىندا پارا سۇراعانىن مالىمدەدى. كوشى-قون پوليتسياسى مەزگىل-مەزگىل شەتەلدىكتەردىڭ، اسىرەسە ميگرانت جۇمىسشىلاردىڭ تىركەلۋىن تەكسەرىپ تۇردى، ولاردان پارا تالاپ ەتىلگەنى تۋرالى مالىمەتتەر بولدى. كەيبىر شەتەل ازاماتتارى وزدەرىنىڭ تىركەلگەن ايماعىنان باسقا ايماقتارعا ساپار شەككەندە قيىنشىلىق كوردى.

جىلدىڭ العاشقى توعىز ايى ىشىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ەلدە تۇرۋ ەرەجەلەرىن ورەسكەل بۇزعانى ءۇشىن 11 677 شەتەل ازاماتىن ەلدەن شىعارىپ جىبەردى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى - تمد ەلدەرىنىڭ ازاماتتارى. ۇكىمەت قىلمىستىق ىسكە كۇدىكتى رەتىندە قاتىسقانداردان تۇراقتى تۇرعىنجايىنان كەتپەيتىنى تۋرالى قولحات جازۋىن تالاپ ەتتى، سونداي-اق قىلمىسقا قاتىستى دەگەن كۇدىگى بولماسا دا ءتارتىپ بويىنشا جەكە باستارىن انىقتاۋ ماقساتىندا ادامداردى قاماۋعا الدى.

ۇكىمەت ۋاقىتشا ساپارعا شىعاتىنداردان ەلدەن شىعۋ ۆيزاسىن تالاپ ەتپەگەنىمەن، ازاماتتاردىڭ ەلدەن شىعۋىنا تىيىم سالعان ناقتى وقيعالار بولدى، قىلمىستىق نەمەسە ازاماتتىق ىستەرى قارالىپ جاتقاندار، باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىن وتەپ بىتپەگەندەر مەن اسكەري مىندەتىن اتقارۋعا بورىشتى ادامدارعا ەلدەن شىعۋعا رۇقسات بەرىلمەدى. شەكارادان شىعۋدى راسىمدەۋ بارىسىندا جالعان قۇجاتتار ۇسىنعان ساپار شەگۋشىلەرگە ەلدەن شىعۋعا رۇقسات بەرىلمەيدى. ساپارلاۋشىلار بورىشىن وتەپ جاتقان اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ كومەگىمەن باقىلاۋعا الىندى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى زاڭ مەملەكەتتىك قۇپيالارمەن جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ ەل اۋماعىنان ۋاقىتشا شىعۋ ءۇشىن وزدەرى قىزمەت ەتەتىن مەملەكەتتىك ورگاننان رۇقسات الۋىن تالاپ ەتەدى.

زاڭ كۇشتەپ جەر اۋدارۋعا تىيىم سالادى ءارى ۇكىمەت تە ونداي ارەكەتكە بارعان جوق.

زاڭ ازاماتتاردىڭ باسقا ەلگە كوشۋ جانە ەلگە قايتا ورالۋ قۇقىقتارىن قورعايدى جانە «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى» زاڭدى قوسپاعاندا، ءىس جۇزىندە ۇكىمەت بۇل قۇقىقتاردى نەگىزىنەن ساقتادى. اتالعان زاڭ بويىنشا مەملەكەتتىك قۇپيالارمەن جۇمىس ىستەگەن ادامنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىنگى بەس جىل ىشىندە شەتەلدە تۇراقتى تۇردە تۇرۋىنا تىيىم سالىنادى. ۇكىمەت ەميگراتسياعا كەتۋشىلەردەن تۇراقتى شىعۋ ۆيزاسىن تالاپ ەتەدى. مۇنداي ۆيزانى الۋ ءۇشىن ازاماتتىق قىلمىس جاساعان-جاساماعانى، نەسيە العان-الماعانى تەكسەرىلەدى، سونداي-اق اتا-اناسى مەن قامقورلىعىنداعى ادامدار شىعۋ ۆيزاسىنىڭ بەرىلۋىنە قارسى ەمەستىكتەرىن ءبىلدىرىپ حات جازىپ بەرۋى كەرەك.

بيلىك ورگاندارى شەتەلدىكتەردەن قىتايمەن شەكارالاس كەيبىر اۋداندارعا جانە اسكەري بولىمدەرگە جاقىن قالالارعا بارۋعا الدىن-الا رۇقسات الۋدى تالاپ ەتتى. ۇكىمەت اسكەري بازالارعا جانە بايقوڭىر ۇشىرۋ ورتالىعىنا جاقىن ورنالاسقاندىقتان، جەكەلەگەن ايماقتاردى شەتەلدىكتەر ءۇشىن جابىق ايماق دەپ جاريالادى. ءىس جۇزىندە شەتەلدىكتەر بۇل ايماقتارعا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن الدىن-الا رۇقسات الىپ كىرە الدى.

بوسقىنداردى قورعاۋ

جىل بارىسىندا ۇكىمەت بوسقىنداردى ءناسىلى، ءدىنى، ۇلتى، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپقا مۇشەلىگى نەمەسە ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن ومىرلەرى مەن بوستاندىقتارىنا قاۋىپ توندىرەتىن ەلدەرگە شىعارىپ جىبەرۋ نەمەسە قايتارۋ ارەكەتتەرىنەن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتتى.

ساۋىردە مەملەكەت قىرعىزستان پرەزيدەنتى ق.باكيەۆ قىزمەتتەن كەتكەن سوڭ باستالعان تۇراقسىزدىققا بايلانىستى سول ەلمەن شەكارانى ۋاقىتشا جاپتى.

قاڭتاردا جاڭا بوسقىندار تۋرالى زاڭ كۇشىنە ەندى، ول بوسقىندار مارتەبەسىن انىقتاۋ (بما) جانە تىركەلۋ جانە قۇجات الۋ سەكىلدى بوسقىندار قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە قول جەتكىزۋ ءتارتىبىن بەلگىلەدى. بۇۇبب-نىڭ قولداۋىمەن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ جانىنداعى كوشى-قون كوميتەتى بۇرىن بۇۇبب ورىنداعان تمد ەلدەرى مەن قىتايدىڭ ۇيعىر ازاماتتارىنا بما مىندەتتەرىن ءوز موينىنا الدى. ءساۋىر ايىنان باستاپ قولدارىندا بۇرىننان بۇۇبب-نىڭ رۇقسات قاعازى بار ازاماتتار بوسقىن مارتەبەسىن الۋعا ۇكىمەتكە قايتادان شاعىمدانۋعا ءماجبۇر بولدى; ونداي مارتەبە بەرىلسە دە، بوسقىندار جىل سايىن مارتەبەسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قايتا ءوتىنىش بەرۋى كەرەك. بۇۇبب باقىلاۋشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، زاڭدى قابىلداۋ اسىعىس تۇردە جۇرگىزىلگەندىكتەن، كوميتەت وكىلدەرىنىڭ جيناعان ءبىلىم-تاجىريبەسى جەتكىلىكسىز بولدى. زاڭدا بوسقىنداردىڭ ءبىلىم الۋعا، قوعامدىق قىزمەتتەردى پايدالانۋعا قۇقىعى بار دەلىنگەنمەن، اكىمشىلىك تارتىپتەرى مەن كورسەتىلەتىن قىزمەت باعاسىنىڭ تىم جوعارىلىعى بۇل قۇقىقتاردى جوققا شىعارىپ وتىردى. وسى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن بيلىك ورگاندارى بۇۇبب-مەن بىرىگىپ، ارنايى مينيسترلىك ارالىق جۇمىس توبىن قۇردى.

ءباسپاسوزدىڭ مالىمدەۋىنشە، ماۋسىم ايىندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن الماتى قالاسىنىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى باسپانا سۇراعان 30 وزبەكتى جانە ءبىر ۇيعىردى قاۋىپسىزدىك ساقتاۋ ماقساتىندا تۇتقىندادى. بۇۇبب ۇستالعانداردىڭ بارلىعىمەن ءجيى كەزدەسىپ تۇردى، جانە قىسىم جاسالعانى جونىندە مالىمدەگەن جوق.

جىل بارىسىندا ۇقك 2009 جىلى قىركۇيەكتە كەيىننەن الماتى قالالىق ۇقك قىزمەتكەرلەرى بولعانى انىقتالعان بەتتەرىنە ماسكا كيگەن قارۋلى ادامدار وزبەكستاننان جانە قىتايدان ۇلتى ۇيعىر ءۇش ازاماتتى جانە ساياسي باسپانا سۇراعان ەكى ادامدى تۇتقىنداپ، ءۇش ساعاتقا قاماپ قويعانىنىڭ جاي-جاپسارىن تەرگەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ۇقك قىزمەتكەرلەرىنىڭ «دەپورتاتسيالايمىز» دەپ ۇرەيلەندىرىپ، باستارىنا پلاستيك پاكەت كيگىزەمىز دەپ قورقىتقانىن مالىمدەدى. بۇۇبب-نىڭ ساۋالىنا جاۋاپ بەرگەن ۇقك قامالعاندارعا قاتارداعى تەكسەرۋ امالدارى قولدانىلعانىن حابارلادى. ۇستالعانداردىڭ ۇشەۋى ۇقك قىزمەتكەرلەرى، ولارعا وزبەكستاندا پوليتسيا وفيتسەرىن ءولتىردى دەگەن ايىپ تاعىلعانى ءمالىم بولدى. بۇۇبب ۇكىمەتكە رەسمي نارازىلىق حاتىن جونەلتتى. جىل اياعىنا دەيىن ۇقك تەرگەۋ ناتيجەلەرىن جاريالاعان جوق.

جالپى العاندا، ۇكىمەت باسپانا سۇراعانداردى تىركەپ، بۇۇبب-مەن كەڭەسىپ، ولاردىڭ مارتەبەسىن بەلگىلەپ وتىردى. كەيبىر جاعدايلاردا بۇۇبب ولاردى قابىلدايتىن ءۇشىنشى ءبىر ەلدى تاپقانعا دەيىن ۇكىمەت ساياسي باسپانا سۇراۋشىلار مەن بوسقىنداردىڭ ەلدە قالا تۇرۋىنا رۇقسات بەردى. ۇكىمەت ەلگە كەلىپ قويعان بوسقىنداردى تىركەۋگە العانىمەن، ولاردىڭ تۇراقتى قونىستانۋىنا نەمەسە ازاماتتىق الۋىنا رۇقسات بەرگەن جوق. ۇكىمەت، سونداي-اق، بوسقىن سانالا المايتىنداردى، ماسەلەن كەيبىر اۋعان بوسقىندارىن ۋاقىتشا قامقورلىققا الدى.

جىل بارىسىندا بۇۇبب بوسقىندار مەن ساياسي باسپانا سۇراعان ادامدارعا كومەكتەسۋدە ۇكىمەت جاقسى ىنتىماقتاستىقتا جۇمىس ىستەگەنىن مالىمدەدى. ۇكىمەت بۇۇبب وكىلدەرىنىڭ قاماۋدا وتىرعان شەتەلدىكتەرمەن كەزدەسىپ، ولاردىڭ بوسقىن مارتەبەسىن الۋعا لايىقتىلىعىن ايقىنداۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىردى. ۇكىمەت بۇرىنعى كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ بىرنەشە ازاماتىن قوسپاعاندا، وزگە بوسقىندارعا نەگىزىنەن توزىمدىلىكپەن قارادى. ۇكىمەت تولقۇجاتتارى جوق نەمەسە ەلگە زاڭسىز كىرگەن بوسقىنداردىڭ تىركەلۋىنە كوپ جاعدايدا رۇقسات بەرگەن جوق.

ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ جانىنداعى كوشى-قون كوميتەتى بوسقىنداردىڭ ءوتىنىش-شاعىمدارىن قاراۋ بارىسىندا بۇۇ-نىڭ بوسقىندار جونىندەگى باسقارماسىمەن جانە «بوسقىندارعا زاڭدىق قولداۋ كورسەتۋ» اتتى جەرگىلىكتى قوعامدىق ۇيىممەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋىن جالعاستىردى. تمد ەلدەرىنە ورتاق كوشى-قون تۋرالى مينسك جارعىسىنا سايكەس، ۇكىمەت شەشەندەردى بوسقىندار قاتارىنا قوسپادى. كەز كەلگەن تمد ازاماتى سياقتى، شەشەندەر 180 كۇندىك ۋاقىتشا زاڭدى تۇرعىن مارتەبەسىن الا الادى. بۇل ۋاقىتشا مارتەبەنى ۇزارتۋعا بولادى، بىراق جەرگىلىكتى كوشى-قون مەكەمەلەرى ۇزارتۋ ۇدەرىسى كەزىندە وزدەرى قالاعان شەشىمدى قابىلداي الادى. كەيبىر جاعدايلاردا ولار شەشەندەردىڭ شەشەنستانعا امان-ساۋ قايتا المايتىندىقتارىن پايدالانىپ، پارا سۇراعان. قازاقستان باسشىلىعى قىتايمەن ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋماعىندا ەتنيكالىق سەپاراتيستەردىڭ پانالاۋىنا جول بەرمەۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. ادام قۇقىقتارىن باقىلاۋشىلار بۇل كەلىسىمنىڭ ەلدە تۇرىپ جاتقان قىتايلىق ۇيعىرلارعا تيگىزەر اسەرىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى اسىرەسە مارتەبەنى بەلگىلەۋ قۇزىرەتى بۇۇبب-نان ۇكىمەتكە كوشكەنى ولاردى قاتتى الاڭداتتى.

ازاماتتىعى جوق ادامدار

ۇكىمەتتىڭ ستاتيستيكاسىنا سايكەس، ەل اۋماعىندا 7585 تىركەلگەن ازاماتتىعى جوق ادام تۇرىپ جاتىر. بۇۇبب-نىڭ پايىمداۋىنشا، ازاماتتىعى جوقتاردىڭ سانى 60-100 000 ارالىعىندا بولدى. بۇل ۇلكەن توپتى كەڭەس وداعىنىڭ پاسپورتى بار، بىراق ەل ەگەمەندىك العالى بەرى قۇجاتتارىن جاڭالاماعاندار، ۇلتى قازاق ورالماندار جانە جۇمىسشى ميگرانتتار قۇرايدى. ازاماتتىعى جوق ادامدار جونىندە سەنىمدى ستاتيستيكا بولعان جوق. ۋاقىتشا ازاماتتىق بەرىلگەن ادامدارعا ۇقساس قۇقىقتارعا يە بولعانىمەن، ازاماتتىعى جوقتار زاڭدى جۇمىسقا تۇرۋدا قيىنشىلىق كورگەندەرىن جانە ءبىلىم الۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتتەرىن پادالانۋدا شەكتەۋلەر كورگەندەرىن مالىمدەدى.

3 ءبولىم. ساياسي قۇقىقتاردى قورعاۋ: ازاماتتاردىڭ ءوز ۇكىمەتىن وزگەرتۋ قۇقىعى

كونستيتۋتسيا مەن زاڭ دەموكراتيالىق نەگىزدە، 18 جاستان اسقان ازاماتتار جالپىعا بىردەي داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلاناتىن ۇكىمەتتىڭ بولۋىنا كەپىلدىك بەرەدى. ءىس جۇزىندە، ۇكىمەت ازاماتتاردىڭ ەل باسشىلىعىن وزگەرتۋ قۇقىعىن قاتاڭ شەكتەدى.

23 جەلتوقساندا ۇكىمەتتى جاقتاۋشى ءبىر توپ ازامات قازاقستاننىڭ زاڭدارىنا سايكەس بەلگىلەنگەن ەكى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى پرەزيدەنتتىڭ لاۋازىمىن 2020 جىلعا دەيىن ۇزارتۋ ءۇشىن 2011 جىلى وتكىزىلەتىن رەفەرەندۋمعا الماستىرۋ ءۇشىن داۋىس جيناۋ پروتسەسسىن ۇيىمداستىردى. جىل اياعىنا دەيىن رەفەرەندۋمدى قولداۋ قوزعالىسى 2,5 ميلليونعا جۋىق قول جينادى (بۇل تالاپ ەتىلگەن 200 000 قولدان الدەقايدا جوعارى) دەگەنمەن ءتۇسىپ جاتقان مالىمەتتەرگە سايكەس، داۋىستاردىڭ كوبى قىسىم كورسەتۋ ارقىلى الىنعان. پارلامەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق وزگەرتۋلەردى جەدەل وتكىزىپ جىبەرۋگە ىنتالى ەكەنىنە قاراماستان، رەفەرەندۋم جونىندەگى ۇسىنىس وتكەن جوق جانە ول مەرزىمىنەن ەرتە ۇيىمداستىرىلعان پرەزيدەنتتىك سايلاۋمەن الماستىرىلدى.

كونستيتۋتسياعا 2007 جىلى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر زاڭ شىعارۋشى تارماقتىڭ كەيبىر سالالارداعى وكىلەتتىگىن ارتتىرعانىمەن، كونستيتۋتسيا بيلىكتى ءالى دە پرەزيدەنتتىڭ قولىنا شوعىرلاندىرىپ وتىر. پرەزيدەنت مەملەكەتتىڭ جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوپشىلىگىن تاعايىنداپ، قىزمەتتەن بوساتادى. ولاردىڭ قاتارىندا پرەمەر-مينيستر، ۇكىمەت مۇشەلەرى، باس پروكۋرور، ۇقك باسشىسى، جوعارعى سوت پەن تومەنگى ينستانتسيالارداعى سوتتاردىڭ سۋديالارى، وبلىس اكىمدەرى، پرەزيدەنت جانە پارلامەنت سايلاۋلارىن باسقاراتىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى مەن ەكى مۇشەسى بار. پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى پرەزيدەنت تاڭداعان پرەمەر-ءمينيستردىڭ كانديداتۋراسىن بەكىتەدى، ال سەنات پرەزيدەنت تاڭداعان باس پروكۋروردىڭ، ۇقك توراعاسىنىڭ، جوعارعى سوت سۋديالارىنىڭ جانە ۇلتتىق بانك توراعاسىنىڭ كانديداتۋرالارىن بەكىتۋى ءتيىس. پارلامەنت پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسىن بىردە-ءبىر رەت كەرى قايتارعان ەمەس. كونستيتۋتسياعا وزگەرىس نەمەسە تۇزەتۋ پرەزيدەنتتىڭ كەلىسىمىمەن ەنگىزىلەدى. كونستيتۋتسياعا 2007 جىلى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتى پرەزيدەنتتىككە ەكى مەرزىمنەن ارتىق سايلانباۋ تالابىنان بوساتتى. جانە جىل ىشىندە ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر ونى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ تەرگەۋىنەن بوساتتى.

15 ماۋسىمدا «ەلباسى تۋرالى» زاڭ كۇشىنە ەندى. بۇل زاڭ بويىنشا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ توراعالىعىنا تاعايىندالىپ، وعان ءومىر بويى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە جانە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە مۇشە بولۋ كەپىلدىگى بەرىلدى جانە ونىڭ كەز كەلگەن جاعدايدا قازاقستان حالقىنا ۇندەۋ جاساۋىنا مۇمكىندىك بەردى، سونداي-اق، «ەل دامۋىنا بايلانىستى بارلىق باستامالار» تەك ونىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە اسۋى كەرەك دەگەن ەرەجە ەنگىزىلدى. ن.نازارباەۆتىڭ زاڭ جوباسىن جاريا تۇردە كەرى قايتارعانىنا قاراماستان، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى زاڭدى پارلامەنتكە قايتارعان جوق، ءسويتىپ زاڭ جوباسى 30 كۇننەن سوڭ كۇشىنە ەندى.

ۇكىمەت ەقىۇ-نىڭ 2007 جىلعى سىرتقى ىستەر مينيسترلەر كەڭەسىندە موينىنا العان دەموكراتيالىق رەفورمالاۋ مىندەتتەرىن ىسكە اسىرۋدا ارى قاراي قادام جاساعان جوق. 2009 جىلعى اقپاندا پرەزيدەنت ساياسي پارتيالار، پارلامەنتتىك سايلاۋ جانە باق تۋرالى زاڭدارعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارعا قول قويدى. ازاماتتىق قوعامنىڭ كەيبىر وكىلدەرى جانە وپپوزيتسيالىق پارتيا مۇشەلەرى بۇل زاڭنامالاردى رەفورمالاردى تەرەڭدەتپەيدى دەپ سىنعا الدى جانە زاڭ شىعارۋ ۇدەرىسىندە جاريالىلىقتىڭ جوقتىعىن ايتتى.

سايلاۋ جانە ساياساتقا ارالاسۋ

2007 جىلى ماجىلىسكە سايلاۋ ناتيجەسىندە پرەزيدەنت نازارباەۆ باسقاراتىن باستى ساياسي كۇش - «نۇر وتان» پارتياسى بارلىق داۋىستىڭ 88 پايىزىن جيناپ، پالاتاداعى بارلىق ورىندى جەڭىپ الدى. وزگە بىردە-ءبىر پارتيا پارلامەنتتەن ورىن الۋ ءۇشىن قاجەتتى جەتى پايىزدىق داۋىس جيناي المادى.

ەقىۇ سايلاۋعا بەرگەن باعاسىندا سوڭعى رەسپۋبليكالىق سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋدا، اسىرەسە وسك جۇمىسىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋدە، ىلگەرىلەۋشىلىكتەردىڭ بولعانىن مالىمدەدى. دەگەنمەن، بەرىلگەن ەسەپتە ساياسي پارتيالاردى تىركەۋگە قويىلاتىن تالاپتىڭ شەكتەن تىس قاتاڭدىعى، ەل اۋماعىندا كەمىندە 10 جىل تۇرۋ، ساياسي پارتياعا مۇشە بولۋ سياقتى تالاپتار قويۋ ارقىلى مەملەكەتتىك قىزمەتكە سايلانۋ قۇقىعىن شەكتەۋ شارالارى، مۇشەلەرىن پرەزيدەنت نازارباەۆ تاعايىندايتىن، سايلانبايتىن ورگان - قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا تومەنگى پالاتانىڭ 107 دەپۋتاتىنىڭ توعىزىن تاڭداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەرەجە جانە دە سايلاۋعا قاتىستى وزگە دە بىرقاتار زاڭ-ەرەجەلەر سىنعا الىندى. وپپوزيتسيا جەتەكشىلەرى زاڭ بۇزۋشىلىق ورىن الدى دەپ، سوتقا 400 ارىز تاپسىردى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن سوت نە قابىلداماي، نە قاناعاتتاندىرماي تاستادى.

2007 جىلى تامىزدا وتكەن سايلاۋدا باسەكەگە تۇسكىسى كەلگەن رەسمي تىركەۋدەگى پارتيالاردىڭ بارلىعىنا سايلاۋعا قاتىسۋعا رۇقسات ەتىلدى، دەگەنمەن، كونستيتۋتسياعا 2007 جىلى مامىردا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردە تاۋەلسىز ۇمىتكەرلەر ەش قامتىلماعان. ساياسي پارتيالار ءوز مۇشەلەرىنىڭ تۋعان كۇنى مەن تۋعان جەرىن، تۇرعىلىقتى مەكەن-جايىن، قىزمەت ورنىن جانە باسقا دا جەكە اقپاراتىن كورسەتۋى ءتيىس. بۇل تالاپ كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ ساياسي پارتيالارعا كىرۋىنە بوگەت بولدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ادامداردان «نۇر وتان» پارتياسىنا ءوتۋ تالاپ ەتىلىپ، ولارعا قىسىم جاسالعانى تۋرالى سەنۋگە تۇرارلىق مالىمدەمەلەر بولدى.

جىل سوڭىنداعى مالىمەتتەر بويىنشا، 10 ساياسي پارتيا رەسمي تىركەۋدە تۇر، ونىڭ ىشىندە «اق جول»، «ازات»، جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيا جانە قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى سەكىلدى وپپوزيتسيالىق پارتيالار بار.

ساياسي پارتيا تىركەلۋى ءۇشىن وبلىستار مەن استانا جانە الماتى قالالارىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىنەن كەم دەگەندە 1000 دەلەگات قاتىسقان قۇرىلتاي جينالىسىن وتكىزۋى ءتيىس. پارتيالار ءار وبلىستان، استانا جانە الماتى قالالارىنىڭ ارقايسىسىنان كەم دەگەندە 700 ادامنىڭ قولىن جيناپ، وسك-دا، ودان كەيىن ءار وبلىستىڭ سايلاۋ كوميسسياسىندا تىركەلۋگە ءتيىستى.

2009 جىلى اقپاندا «سايلاۋ تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەرگە سايكەس كوپ داۋىس جيناعان ەكىنشى پارتيا 7 پايىزدىق مەجەدەن وتپەسە دە اۆتوماتتى تۇردە ماجىلىستەن ورىن الادى.

زاڭ ۇلتتىق، جىنىستىق نەمەسە ءدىني نەگىزدە پارتيا قۇرۋعا تىيىم سالادى.

الماتى قالالىق سوتى 2009 جىلدىڭ مامىرىندا «ازات» پارتياسىنىڭ توراعاسى بولات ابىلەۆتى، «شاڭىراق» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى اسىلبەك قوجاحمەتوۆتى جانە وپپوزيتسيا مۇشەسى تولەن توقتاسىنوۆتى كىسى ءولتىرۋ ءىسى بويىنشا كۇدىكتى ادامدى جاسىردى دەپ ۇيعاردى. بىراق سوت ءۇش وپپوزيتسيونەرگە جازا قولدانعان جوق، سەبەبى ىسكە شەكتەۋلەر قويعان ۇيعارىمنىڭ ورىندالۋ مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن. ءۇش ازامات وزدەرىنە ساياسي سەبەپتەرمەن ايىپ تاعىلدى دەپ مالىمدەپ، شاعىم ءتۇسىردى. 2009 جىلعى شىلدەدە وتكەن وتىرىستا الماتى قالالىق اپەللياتسيالىق سوتى ولاردىڭ شاعىمىن قاعاناتتاندىرماي تاستادى. بۇل ىسكە قاتىستى باسقا وزگەرىستەر بولعان جوق.

سەناتتاعى 47 دەپۋتاتتىڭ 2-ءۋى ايەل ادام بولسا، ماجىلىستەگى 107 دەپۋتاتتىڭ 19-ى ايەل بولدى. ۇكىمەت قۇرامىندا ءۇش ايەل بولدى. كەي كەزدەرى قوعامدا قالىپتاسقان ءداستۇرلى كوزقاراس ايەلدەردىڭ جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت اتقارۋىنا نەمەسە ەلدىڭ ساياسي ومىرىندە بەلسەندى ءرول اتقارۋىنا كەدەرگى بولدى. دەگەنمەن، زاڭ ايەلدەر مەن ازشىلىق ۇلتتار وكىلدەرىنىڭ ساياساتقا ارالاسۋىن شەكتەمەيدى. سەناتتا ۇلتى قازاق ەمەس توعىز ادام بولسا، ءماجىلىس قۇرامىندا 27 وزگە ۇلت وكىلى بولدى. ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ 2-ءۋى - وزگە ۇلت وكىلى. كونستيتۋتسياعا 2007 جىلى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر بويىنشا ءارتۇرلى ۇلتتىق جانە مادەني توپتارعا ءوز اتتارىنان وكىل جىبەرۋگە كومەكتەسۋ ماقساتىندا سەناتتىڭ 15 مۇشەسىن پرەزيدەنت تاعايىنداي الاتىن بولدى.

4 ءبولىم. بيلىكتەگى سىبايلاس جەمقورلىق پەن ۇكىمەتتىڭ اشىقتىعى

زاڭدا رەسمي ورگاندارداعى سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىسىنا جازا بەلگىلەنگەن، دەي تۇرعانمەن، ۇكىمەت زاڭدى پارمەندى تۇردە ىسكە اسىرعان جوق، شەنەۋنىكتەر سىبايلاس جەمقورلىققا ءجيى باردى جانە بۇل ءۇشىن جازالانعان جوق. اتقارۋشى بيلىكتە، ءارتۇرلى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردە، ءبىلىم جانە سوت جۇيەلەرىندە سىبايلاس جەمقورلىق كەڭ تاراعان. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، قارجى پوليتسياسى، ۇقك جانە مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جونىندەگى كەڭەس سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسكە جاۋاپتى. وپپوزيتسيا جەتەكشىلەرى مەن ادام قۇقىقتارىن قورعايتىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ورشىگەنىنە ۇكىمەتتى كىنالى دەپ سانايدى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ الەمدىك باسقارۋ كورسەتكىشتەرىنە جۇگىنسەك، ەلدەگى سىبايلاس جەمقورلىق ۇلكەن ماسەلە بولىپ قالىپ وتىر.

24 اقپاندا اقمولا گارنيزونىنىڭ اسكەري سوتى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى، گەنەرال-لەيتەنانت قاجىمۇرات ماەرمانوۆتى سىبايلاس جەمقورلىققا ارالاسقانى جانە بيلىگىن اسىرا پايدالانعانى ءۇشىن 11 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا ۇكىم شىعاردى. ءساۋىردىڭ 29-ىندا مۇرات جۇمانبايدىڭ مالىمدەۋىنشە قارجى پوليتسياسى دامۋ دەڭگەيى تومەن ايماقتارعا ارنالعان مەملەكەتتىك «100 مەكتەپ، 100 اۋرۋحانا» باعدارلاماسىنا قاتىستى 87 قىلمىستىق ءىس قوزعادى. 7 مامىردا استانا قالاسىنىڭ ارنايى اۋدانارالىق سوتى توتەنشە جاعداي ءمينيسترىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى ابىلاي ءسابداليندى پارا العانى جانە بيلىگىن اسىرا پايدالانعانى ءۇشىن 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا ۇيعاردى. قىركۇيەكتىڭ 17-سىندە قارجى پوليتسياسىنىڭ توراعاسى قايرات قوجامجاروۆ جىل ىشىندە 473 ادامعا سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىستى ايىپ تاعىلعانىن، ولاردىڭ ىشىدە ءبىر مينيستر، بەس-التى مينيستر ورىنباسارى مەن اكىمدەردىڭ بارىن جاريالادى. ءوز پرەسس-رەليزىندە كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتى ۇكىمەتتىڭ جىل بارىسىندا 81 قىزمەتكەرگە قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعاعانىن جانە 66 ادامنىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىسقانى بەلگىلى بولعانىن مالىمدەدى.

12 قازاندا قارجى پوليتسياسى بۇرىنعى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى جاقسىلىق دوسقاليەۆقا پارا الدى جانە قىزمەت بابىن اسىرا پايدالاندى دەپ ايىپ تاعىپ، ونىڭ ۇستىنەن ەكى بىردەي قىلمىستىق ءىس قوزعادى. جىلدىڭ اياعىنا دەيىن دوسقاليەۆ قاماۋدا قالا بەردى، ال ونىڭ ىسىنە بايلانىستى تەرگەۋ جالعاستى.

2009 جىلى ناۋرىزدا سوت ەكونوميكالىق قىلمىس جاساعانى ءۇشىن پرەزيدەنتتىڭ بۇرىنعى كومەكشىسى سەرىك بۇركىتباەۆتى التى جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا ۇكىم شىعاردى. 2009 جىلدىڭ مامىرىندا ۇقك ۇلتتىق ۋران وڭدەۋ كومپانياسىنىڭ پرەزدەنتى مۇحتار جاكىشەۆتى لاۋازىمىن اسىرا پايدالاندى دەگەن ايىپپەن تۇتقىندادى. سوت ونى ناۋرىز ايىندا 14 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا ۇكىم شىعاردى.

مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ باستاپقى جانە ورتاڭعى بۋىنىنداعى قىزمەتكەرلەر مەن كىشى ساياسي تۇلعالارعا سىبايلاس جەمقورلىق ايىبى تاعىلىپ، جازا بەلگىلەندى. ۇكىمەت جىلدىڭ العاشقى 11 ايىندا سىبايلاس جەمقورلىق ايىبى بويىنشا 1852 جەمقورلىق ءىسىنىڭ اشىلعانىن جانە 662 ۇكىمەت وكىلىنىڭ جازالانعانىن مالىمدەدى. شىلدە ايىندا كەدەن كوميتەتى جىل باسىنان بەرى جەمقورلىققا قاتىستى دەپ تانىلعان كەدەن قىزمەتكەرىنە قارسى 190 قىلمىستىق ءىس قوزعالعانىن ايتتى. جوعارعى سوت توراعاسى مۇسابەك الىمبەكوۆتىڭ 19 شىلدەدە ءباسپاسوز وكىلدەرىنە مالىمدەۋى بويىنشا، جىل باسىنان بەرى 24 سۋديا بىلىكسىزدىگى ءۇشىن جۇمىستان كەتىرىلگەن. ەكى سۋديا سىبايلاس جەمقورلىقپەن اينالىسقانى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلدى. وكىمەت جىل ىشىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ 61 قىزمەتكەرىن سىبايلاس جەمقورلىق ءۇشىن جۇمىستان شىعاردى.

2009 جىلى قىركۇيەكتە پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ جاڭادان قابىلدانعان ءار زاڭدى «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى» ساراپتامادان وتكىزىپ وتىرۋدى، ءسويتىپ ولاردىڭ قارجىنى جىمقىرۋ جانە قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانۋ ارەكەتتەرىنە جول بەرمەيتىندەي بولۋىن تالاپ ەتتى.

زاڭ بويىنشا ۇكىمەت، قوعامدىق بىرلەستىكتەر، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جانە اقپارات قۇرالدارى ازاماتتارعا قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋگە مىندەتتى، بىراق ءىس جۇزىندە ازاماتتاردىڭ اقپارات سۇراعان وتىنىشتەرى ۋاقىتىندا ورىندالمادى. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار وتكىزگەن ساۋالناماعا جاۋاپ بەرگەندەردىڭ 70,7 پايىزى وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك اگەنتتىكتەردەن جاۋاپ الا الماعانىن، شەنەۋنىكتەردىڭ نەگىزسىز ۋاقىت سوزعانىن، رەسمي سايتتاردىڭ مازمۇنىنا كوڭىلدەرى تولمايتىنىن جانە ۇكىمەتتىك كەڭسەلەردەگى ۇزاققا سوزىلعان كەزەكتەردى اتاپ ءوتتى. پارلامەنت مۇشەلەرىن جانە ولاردىڭ جۇبايلارىن قوسا العاندا، ۇكىمەتتىك جانە قوعامدىق قىزمەتتەگى ادامدار وزدەرىنىڭ قارجىلىق جاعدايىن اشىق تۇردە مالىمدەۋگە ءتيىستى.

پارلامەنت بىرنەشە زاڭ جوباسىن، پارلامەنتتىك تالقىلاۋدى جانە كەيبىر كەزدەرى داۋىس بەرۋ جازبالارىن جاريالاعانىمەن، پارلامەنتتىڭ كوپتەگەن ارەكەتتەرى جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنان تىس قالىپ جاتتى. اككرەديتاتسيادان وتكەن جۋرناليستەر مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ وكىلدەرى بەينەبايلانىس ارقىلى بولەك بولمەدە وتىرىپ پارلامەنتتىڭ كەيبىر ماجىلىستەرىن باقىلاي الادى. پارلامەنت ماجىلىستەرىنىڭ جازبالارى جۇرتشىلىقا بەرىلگەن جوق. وتكەن ءبىر جىل بويى پارلامەنتتىڭ داۋلى زاڭنامالاردى تالقىلاۋى جۇرتشىلىق قاۋىم مەن اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرى ءۇشىن جابىق جاعدايدا ءوتتى.

5 ءبولىم. ادام قۇقىقتارىن بۇزۋ جايتتارىن حالىقارالىق جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ تەكسەرۋىنە قاتىستى ۇكىمەتتىڭ پىكىرى

بىرقاتار جەرگىلىكتى جانە حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ۇيىمدارى جالپى العاندا پارمەندى جۇمىس ىستەدى، ولارعا ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى ىستەردى زەرتتەپ، جارىققا شىعارۋدا سالىستىرمالى تۇردە ەركىندىك بەرىلدى. دەگەنمەن، ۇكىمەت جەرگىلىكتى جانە حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ ءىس-شارالارىنا شەكتەۋ قويدى. حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ توپتارى ۇكىمەتتىڭ شەتىن ماسەلەلەرمەن جۇمىس ىستەيتىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن باقىلاۋدى جالعاستىرعانىن حابارلادى، سونىڭ ىشىندە ولار كەڭسەلەرىنە پوليتسيا وكىلدەرىنىڭ كەلگەنىن، كەڭسەلەرى مەن قىزمەتكەرلەرىن قاداعالاعانىن جانە وزگە قۋعىنداۋ قيمىلدارىن جۇرگىزگەنىن اتاپ ايتتى.

ەڭ بەلسەندى جەرگىلىكتى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ قاتارىنا الماتى-حەلسينكي كوميتەتى، تاۋەلسىز باقىلاۋشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق جەلىسى، ادام قۇقىقتارىنىڭ حارتياسى، حالىقارالىق جازا رەفورماسى (حجر) جانە «ءادىل ءسوز» ۇيىمدارى كىردى. بۇل ۇيىمدار كەي كەزدەرى تىركەۋ، كەڭسە جالداۋ، تەحنيكالىق بازا قۇرۋ ىستەرىندە قيىندىقتارعا تاپ بولدى. سونىمەن قاتار بيلىك وكىلدەرى ولاردىڭ قۇجاتتارىنا تەكسەرىس جۇرگىزدى جانە ولاردىڭ وكىلدەرى سان الۋان زاڭنامالىق شەكتەۋلەر كورگەنىن مالىمدەدى. حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ بيۋروسىنىڭ قازاقستاندىق باسقارماسىنىڭ (حاققب) ديرەكتورى قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى روزا اقىلبەكوۆانىڭ ايتۋىنشا، جىل بارىسىندا حاققب بەلسەندىلەرى ۇكىمەتتىڭ جۇمىستارىنا ارالسقانىن مالىمدەگەن جوق، جانە حاققب مۇشەلەرى ۇكىمەت ۇيىمداستىرعان ادام قۇقىقتارىنا بايلانىستى كەزدەسۋ، سەمينار مەن پىكىر الماسۋلارعا بەلسەندىرەك قاتىستى.

27 قىركۇيەكتە «تالماس» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ باسشىسى اينۇر قۇرمانوۆ ونى 2009 جىلى قىركۇيەكتە سوققىعا جىعۋ وقيعاسىنا بايلانىستى تەرگەۋ ءالى بىتپەگەنىن جاريالادى. پوليتسيانىڭ ىستەپ جاتقان ىسىنەن حابارسىز بولعانىنا قاراماستان، جىل باسىندا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى ونى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە شاقىردى. 2009 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە بەلگىسىز بىرەۋلەر وعان ءۇيىنىڭ جانىندا شابۋىل جاسادى. قۇرمانوۆ پەن «ازات» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى بۇل شابۋىلدىڭ ونىڭ كاسىپوداقتارمەن بىرلەسىپ اتقارىپ جۇرگەن جۇمىسىنا بايلانىستى ەكەنىن جانە بيلىك ورگاندارىنىڭ وعان قاتىستى ەكەنىن جاريالادى.

جالپى العاندا ۇكىمەت ادام قۇقىقتارىن قورعاۋمەن اينالىساتىن حالىقارالىق ۇيىمدار مەن كوپجاقتى ينستيتۋتتار وكىلدەرىنىڭ ەلگە كەلىپ، جەرگىلىكتى ادام قۇقىقتارىن قورعاۋشىلار مەن ۇكىمەت وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىنە بوگەت جاساعان جوق. ۇكىمەت ەقىۇ مەن ونىڭ وكىلەتتى كەڭسەسىمەن ىنتىماقتاستىق قارىم-قاتىناستا بولدى. بۇۇ، حالىقارالىق كوشى-قون ۇيىمى جانە حالىقارالىق قىزىل كرەست قوعامى دا ەلدە ەركىن جۇمىس ىستەدى.

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى زاڭ شەتەلدىكتەردىڭ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جانە باسقا كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ ساياسي ىستەرمەن اينالىسۋىنا تىيىم سالادى. زاڭ كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ سالىق ورگاندارىنا وزدەرىنىڭ قۇرىلتايشىلارى، جۇمىس باعىتى، شەتەلدىك قارجى كوزدەرى، كىرىس كولەمى، مەنشىگىندەگى مۇلكى، شىعىندارى جانە قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى تۋرالى ماعلۇمات بەرىپ وتىرۋىن مىندەتتەيدى. حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ تىركەلمەگەن بىرلەستىكتەردى قارجىلاندىرۋىنا تىيىم سالىنادى.

پرەزيدەنت جانىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيا پرەزيدەنت تاعايىندايتىن قوعام مۇشەلەرىنەن تۇراتىن كونسۋلتاتيۆتiك-كەڭەسشi ورگان بولىپ تابىلادى. كوميسسيا شاعىمداردى قاراپ، زەرتتەۋ جۇرگىزەدى، ءتۇرلى ۇسىنىستار جاسايدى، حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جارعىلارىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالايدى، ادام قۇقىقتارىنىڭ احۋالى تۋرالى جىلدىق ەسەبىن جاريالاپ وتىرادى. كوميسسيانىڭ ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىن ازايتۋعا نەمەسە ءوزى بەرگەن ۇسىنىستاردى ىسكە اسىرۋعا زاڭدى قۇزىرەتى جوق.

پرەزيدەنت تاعايىندايتىن ادام قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىن قاداعالايتىن ومبۋدسمەن ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءوز قۇقىقتارىن بۇزعانى جونىندەگى شاعىمدارىن تەرگەيدى. دەگەنمەن، ومبۋدسمەنگە پرەزيدەنتكە، ۇكىمەتتىك ۆەدومستۆو باسشىلارىنا، پارلامەنتكە، ۇكىمەتكە، كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە، باس پروكۋراتۋراعا، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا نەمەسە سوتقا قاتىستى شاعىمداردى قاراستىرۋ قۇزىرەتى بەرىلمەگەن. ومبۋدسمەن كەڭسەسى ازاماتتاردىڭ شاعىمدارىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىندا پرەزيدەنتكە، ۇكىمەتكە ياكي پارلامەنتكە جۇگىنۋگە، حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعايتىن بىرلەستىكتەر مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن ىنتىماقتاسۋعا، ادام قۇقىقتارىن بۇزۋ ماسەلەسى بويىنشا ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسۋگە، اسكەري بولىمدەر مەن تۇرمەلەر سەكىلدى كەيبىر مەكەمەلەرگە كىرۋگە جانە تەرگەۋ ناتيجەلەرىن اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاۋعا قۇزىرەتتى. ومبۋدسمەن كەڭسەسى، سونداي-اق، ادام قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋى تۋرالى جىلدىق ەسەبىن جاريالايدى. ءبىر جىل ىشىندە ومبۋدسمەن بىرنەشە ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزدى، سونداي-اق تەكسەرىلىپ جاتقان شاعىمداردى تالدايتىن باياندامالار جاريالاپ تۇردى. 2009 جىلى 29 مامىردا جاريالانعان ەسەپتە 2009 جىل ىشىندە ومبۋدسمەننىڭ اتىنا 1348 شاعىم تۇسكەنىن، بۇنىڭ 2008 جىلمەن سالىستىرعاندا 273 شاعىمعا ارتىق ەكەنىن مالىمدەدى. شاعىمداردىڭ 20 پايىزى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن، ال 17,3 پايىزى سوت جۇيەسىن سىنعا الدى. دەي تۇرعانمەن، ومبۋدسمەن قۇزىرەتى جۇرمەيتىن سوت جۇيەسىنە قاتىستى شاعىمداردى قايتارىپ تاستادى.

جەرگىلىكتى ادام قۇقىقتارىن باقىلاۋشىلار ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋ وقيعالارىن تەرگەيتىن ۇكىمەتتىك مەكەمەلەردىڭ ماقتاۋعا تۇرارلىق جۇمىس اتقارعانىن، ناقتىراق ايتقاندا، اسا وزەكتى ەمەس الەۋمەتتىك پروبلەمالار مەن بيلىك جۇيەسىنىڭ تومەنگى ساتىلارىنا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشە العانىن اتاپ ءوتتى. الايدا ولار ومبۋدسمەن مەكەمەسى مەن ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسياسىنىڭ ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىن توقتاتۋ نە بولماسا كىنالىلەردى جازالاۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەلگەنىن ايتتى. سونىمەن بىرگە، باقىلاۋشىلار اتالعان كوميسسيا مەن ومبۋدسمەننىڭ ادام قۇقىقتارىن بۇزۋشىلىققا اكەپ سوققان قۇرىلىمدىق پروبلەمالارعا ارالاسۋدان اۋلاق بولعانىن اتاپ ايتتى.

6. ءبولىم. كەمسىتۋ، قوعامدىق قورلاۋ جانە ادام ساۋداسى

زاڭ ازاماتتاردى ۇلتىنا، جىنىسىنا، مۇگەدەكتىگىنە، تىلىنە نەمەسە الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە بايلانىستى كەمسىتۋگە تىيىم سالادى، دەگەنمەن، ۇكىمەت بۇل زاڭدى پارمەندى تۇردە جۇزەگە اسىرعان جوق. ايەلدەرگە زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ، ادام ساۋداسى، مۇگەدەكتەردى، گوموسەكسۋاليستەردى جانە ۇكىمەتتە قىزمەت ىستەيتىن قازاق ەمەس ۇلت وكىلدەرىن كەمسىتۋ شەشىلمەگەن ماسەلە كۇيىندە قالدى.

ايەلدەر

زورلاۋ زاڭ بويىنشا قىلمىس بولىپ ەسەپتەلەدى. كىسى زورلاۋ، ونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ جۇبايىن زورلاۋ قىلمىسى ءۇشىن 3 جىلدان 15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى بەرىلۋى مۇمكىن. ۇكىمەت «كىسى زورلاۋ» قىلمىسى بويىنشا رەسمي تىركەلگەن 1234 زورلاۋ ءىسى بويىنشا 540 ادامعا قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعاپ، 372 ادامنىڭ سوتتالعانىن مالىمدەدى. زاڭعا سايكەس، ەگەر توپتالىپ زورلاۋ سياقتى قىلمىستى اۋىرلاتاتىن جاعدايلار بولماسا، جابىرلەنۋشى شاعىم بەرمەيىنشە، پروكۋراتۋرا «كىسى زورلاۋ» قىلمىسى بويىنشا ءىس قوزعاي المايدى. شاعىم تۇسكەننەن كەيىن جابىرلەنۋشى باستاپقى پىكىرىنەن تانىپ، تەرگەۋگە ودان ءارى كومەكتەسۋدەن باس تارتقان كۇننىڭ وزىندە قىلمىستىق ءىستى جابۋعا بولمايدى. بۇل ەرەجە جابىرلەنۋشىلەردى باسقا تاراپتىڭ ماجبۇرلەۋىنەن قورعاۋ ءۇشىن جاسالعان. كىسى زورلاۋ جانە ءوز جۇبايىن زورلاۋ قىلمىستارى تۋرالى ىستەردى قاراۋدا پوليتسيا مەن سۋديالاردىڭ قۇلىقسىزدىق تانىتقانى جايلى وقيعالار تىركەلدى.

ايەلدەرگە زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ، ونىڭ ىشىندە ايەلدەردىڭ ءوز وتباسىندا قورلىق كورۋ ماسەلەسى شەشىلمەدى. پرەزيدەنت نازارباەۆ 2009 جىلى جەلتوقساندا «وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق تۋرالى» جاڭا زاڭعا قول قويدى. وسى زاڭدا العاشقى رەت «وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق» جانە «جابىرلەنۋشى» ۇعىمدارىنىڭ انىقتاماسى بەرىلگەن. زورلىق-زومبىلىقتىڭ فيزيكالىق، پسيحولوگيالىق، جىنىستىق، ەكونوميكالىق سەكىلدى تۇرلەرى قاراستىرىلعان، جەرگىلىكتى جانە رەسپۋبليكالىق بيلىكتىڭ، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنا كومەك كورسەتۋ مىندەتتەرى قاراستىرىلعان. سونىمەن قاتار زاڭ زورلىق جاساۋشىنى وقشاۋلاۋعا پارمەن بەرۋ مەحانيزمدەرىن بەلگىلەدى جانە ونى 24 ساعاتقا قاماۋعا الۋعا رۇقسات بەردى. قىلمىستىق-پروتسەسسۋالدىق كودەكس بويىنشا جۇبايىنا زورلىق-زومبىلىق جاساعانى نە ونى ۇرىپ-سوققانى ءۇشىن زاڭ بۇزۋشى 10 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى مۇمكىن. بۇل باسقا كەز كەلگەن ۇرىپ-سوعۋ قىلمىسى ءۇشىن كەسىلەتىن جازامەن بىردەي.

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ پىكىرىنشە، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىققا قارسى زاڭنىڭ پارمەندى ورىندالۋ مەحانيزمدەرى بەلگىلەنگەن جوق. ولاردىڭ حابارلاۋىنشا، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق ەلەۋلى ماسەلە بولىپ قالا بەردى. جەتكىلىكتى رەسمي ستاتيستيكالىق اقپارات بولماعانىمەن، قوعام بەلسەندىلەرى ءاربىر ءتورتىنشى وتباسى زورلىق-زومبىلىق جايتتارىن باستان كەشىردى دەپ وتىر. ۇكىمەتتىڭ حابارلاۋىنشا، ءبىر جىل ىشىندە 16 197 جانۇيادا زورلىق-زومبىلىق قىلمىسى تىركەلدى، ولاردىڭ 1311-ءى تەرگەۋگە جىبەرىلدى. قوعامدىق ۇيىمدار وتباسىنداعى قورلاۋ قىلمىسىنىڭ 40 پايىزى پوليتسياعا حابارلانبايتىنىن ايتتى. مامىردىڭ 5-دە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى جانە ادىلەت ءمينيسترىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى جاقىپ اسانوۆ پوليتسيانىڭ جىل سايىن 10 000 وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق ءىسىن تىركەيتىنىن، جانە ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ كىسى ولىمىمەن اياقتالاتىنىن ايتتى. اسانوۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، 2008 جىلى وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق كەسىرىنەن بولعان 715 ايەل مەن 129 بالانىڭ ءولىمى تىركەلدى. داعدارىس ورتالىقتارىنىڭ وداعى جىل سايىن وتباسىنداعى قاقتىعىستاردا 500 ايەلدىڭ قازا تاباتىنىن جاريالادى.

پوليتسيا قورلىق بىرەۋدىڭ ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىندەي بولعاندا عانا جانۇياداعى داۋ-دامايلارعا ارالاستى. قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ەسەپتەۋى بويىنشا، پوليتسيا مۇنداي جايتتاردىڭ تەك 10 پايىزدايىن عانا تەرگەگەن. ۇەۇ-دار پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە ارناپ زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنا قالايشا كومەك كورسەتۋ جونىندە سەمينارلار وتكىزدى.

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارداردىڭ حابارلاۋىنشا، ايەلدەر كوبىنە ەكونوميكالىق تۇرعىدان دارمەنسىز بولعاندىقتان، شاعىمدارىن كەرى قايتارىپ الىپ وتىرعان. كەي كەزدەرى پوليتسيا الىمجەتتىك جاساعانى نەمەسە زورلاعانى ءۇشىن جۇبايىنىڭ ۇستىنەن شاعىمدانعان جابىرلەنۋشىلەردى ءىستى ءارى قاراي جالعاستىرماۋعا كوندىرۋگە تىرىسقان. سوتقا جەتكەن وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق ىستەرىنىڭ كوپشىلىگى جەڭىل ۇرىپ-سوعۋعا قاتىستى بولىپ كەلەدى. بۇل ىستەردە سوت جابىرلەۋشىلەردى جالپى رەجيمدەگى ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونيالارىنا جابۋ نە بولماسا 120 ساعاتتان 180 ساعاتقا دەيىن جۇمىس ىستەتۋ جازاسىنا كەسكەن. ۇرىپ-سوعۋ، سونىڭ ىشىندە جۇبايىن ۇرۋ قىلمىسى ءۇشىن ادام ءۇش ايدان ءۇش جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلسا، ەڭ اۋىر سوققىعا بەرىلەتىن ەڭ ۇلكەن جازا - 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ.

ۇكىمەتتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، قازاقستاندا ايەلدەرگە كومەك كورسەتەتىن 25, ال ەرلەرگە كومەك كورسەتەتىن 2 داعداردىس ورتالىعى بار. داعدارىس ورتالىقتارىنىڭ بارلىعى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا ەل ۇكىمەتىنەن جانە حالىقارالىق ۇيىمداردان بولىنەتىن گرانتتىق قاراجات ارقىلى قارجىلاندىرىلعان. سونىمەن بىرگە، زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنا جاردەم بەرەتىن ءبىراز شاعىن قوعامدىق ۇيىم بار. داعدارىس ورتالىقتارىنىڭ التاۋى زورلىق-زومبىلىق كورگەندەردى پانالاتادى.

سەكسۋالدىق الىمساقتىق تا ۇلكەن ماسەلە كۇيىندە قالدى. زاڭ سەكسۋالدىق الىمساقتىقتىڭ تەك كەيبىر تۇرلەرىنە عانا تىيىم سالادى. ال زاڭگەرلەر مەن گەندەرلىك سالا ماماندارى قولدا بار زاڭنامانى بۇل ماسەلەنى شەشۋگە قاۋقارسىز دەپ سانايدى. سەكسۋالدىق الىمساقتىق وقيعالارى تۋرالى مالىمدەمەلەر بولدى، بىراق ولاردىڭ ەشبىرەۋىندە جابىرلەنۋشى زاڭ بويىنشا قورعالعان جوق جانە دە الدەكىمنىڭ زاڭمەن قۋدالانعانى تۋرالى حابارلاما بولعان جوق.

حالىقتىڭ قونىستانۋى جونىندەگى بيۋرو مالىمەتتەرىنە سايكەس ەلدەگى بالا تۋ كوەففيتسيەنتى - ءار 1000 ادامعا 23 سابيدەن كەلدى، تۋىلعان ءار 1000 بالانىڭ 26-سى شەتىنەگەن، 2009 جىلى بۇل كورسەتكىش ءار مىڭ بالاعا 32 سابيدەن بولعان ەدى.

جۇپتار مەن جەكە ادامدار بالالاردىڭ سانىنا، دۇنيەگە كەلەتىن ورنى مەن ۋاقىتىنا قاتىستى ەركىن شەشىم قابىلداۋعا قۇقىلى، جانە سول قۇقىقتارىن ەش قىسىمسىز، ۇركىتۋ نەمەسە زورلىقسىز جۇزەگە اسىرۋعا تولىق مۇمكىنشىلىكتەرى بار. زامانعا ساي كونتراتسەپتسيا قۇرالدارىنا قول جەتكىزۋ وڭاي. 2007 جانە 2009 جىلدار ارالىعىندا جاسى 15 پەن 24 ارالىعىنداعى ايەلدەردىڭ 1 پايىزىنان ازى جانە 15 پەن 49 جاس ارالىعىنداعى ەرەسەكتەردىڭ 1 پايىزىنان ازى ۆيچ/سپيد دەرتىنە شالدىققان، نەمەسە سول اۋرۋمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. حالىقتىڭ قونىستانۋى جونىندەگى بيۋرونىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، بوسانعانداردىڭ 100 پايىزىنا ارنايى ءبىلىم العان ماماندار كومەك كورسەتەدى، جانە ايەلدەردىڭ 100 پايىزى بوسانعان سوڭ كەم دەگەندە ءبىر رەت دارىگەردىڭ قاراۋىندا بولدى. بۇۇ-نىڭ حالىقتىڭ قونىستانۋى جونىندەگى قورىنىڭ مالىمدەۋىنشە 2009 جىلى ەلدە ءار 100 000 ءتىرى تۋىلعان بالاعا 36,9 انا ءولىمى بولدى.

كونستيتۋتسيا مەن زاڭ ەركەكتەر مەن ايەلدەردىڭ تەڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا كەپىلدىك بەرەدى. 2009 جىلى جەلتوقساندا پرەزيدەنت گەندەرلىك تەڭدىك تۋرالى جاڭا زاڭعا قول قويدى، زاڭ «گەندەر»، «گەندەرلىك تەڭدىك»، «جىنىسى بويىنشا كەمسىتۋ» جانە «بىرىڭعاي جاعداي جاساۋ» سەكىلدى تۇسىنىكتەردى ەنگىزىپ، گەندەرگە نەگىزدەلگەن كەمسىتۋلەرگە تىيىم سالادى. قارجىلىق جانە ەكونوميكالىق داعدارىس ەركەكتەرگە قاراعاندا ايەلدەرگە كوبىرەك اسەر ەتتى، ەرلەرگە قاراعاندا ايەلدەر كوبىرەك جۇمىس ورىندارىنان ايىرىلدى. باقىلاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، اۋىلدىق جەردەگى ايەلدەر قالالىق ايەلدەرگە قاراعاندا كەمسىتۋگە كوبىرەك ۇشىرايدى، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءجيى قۇربانى بولادى، ولاردىڭ ءبىلىم الۋعا جانە جۇمىس تابۋعا مۇمكىنشىلىكتەرى شەكتەۋلى، اقپاراتقا قولدارى جەتپەيدى جانە جەر مەن مۇلىك قۇقىقتارىن كەڭىنەن پايدالانا المايدى.

بالالار

بالاعا ازاماتتىق ونىڭ ەل اۋماعىندا دۇنيەگە كەلۋىنە جانە اتا-اناسىنىڭ بىرەۋىنىڭ قازاقستان ازاماتى بولۋىنا نەگىزدەلگەن. ۇكىمەت بالا تۋ فاكتىلەرىن دەرەۋ تىركەۋدى تالاپ ەتەدى.

بالالاردىڭ قۇقىقتارى «بالا قۇقىعى، ۇيلەنۋ جانە وتباسى تۋرالى»، «كامەلەتكە تولماعان بالالاردىڭ زاڭ بۇزۋشىلىعىنىڭ الدىن الۋ تۋرالى»، «مۇگەدەك بالالارعا الەۋمەتتىك جانە مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ تۋرالى» زاڭدار مەن ەل قول قويعان وسى سالاداعى بۇۇ كونۆەنتسيالارىنا سايكەس قامتاماسىز ەتىلەدى. ۇكىمەت 2006 جىلى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جانىنان بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتىن قۇردى.

ازاماتتار 16 جاسقا دەيىن، نە ورتا مەكتەپتى بىتىرگەنگە دەيىن ءبىلىم الۋعا مىندەتتى; بالالار باستاۋىش مەكتەپكە كوبىنە 6 جاسىندا بارادى. باستاۋىش جانە جالپى ورتا ءبىلىم الۋ تەگىن جانە جالپىعا بىردەي. زاڭ بويىنشا ۇلدار مەن قىزداردىڭ ءبىلىم الۋعا تەڭدەي قۇقىعى بار. زاڭ بويىنشا بوسقىن جانە زاڭسىز كوشىپ كەلگەن بالالار مەملەكەتتىك مەكتەپتەرگە بارا الادى. كەي جاعدايلاردا مۇنداي بالالاردى مەكتەپتەر قابىلداماي قويعان نەمەسە ولاردىڭ اتا-انالارى ۇستالىپ قالۋدان جانە ەلدەن قۋىلۋدان قورقىپ، مەكتەپكە بەرمەگەن. ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ەسەبىنە سايكەس، ءبىر جىل ىشىندە 10000-نان استام بالا «قاڭعىباس» رەتىندە تىركەلگەن. ءباسپاسوزدىڭ حابارلاۋىنشا، پوليتسيا قولعا تۇسىرگەن قاڭعىباس بالالاردى ۋاقىتشا قاماۋعا الۋ ورتالىقتارىنا جەتكىزدى، بۇل جەردە ولار مەديتسينالىق جانە پسيحولوگيالىق كومەك الىپ، سوسىن بوستاندىققا جىبەرىلگەن نەمەسە بالالار ۇيىنە ورنالاستىرىلعان. 17 تامىزدا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ جونىندە قاۋلى شىعاردى، ونىڭ شەڭبەرىندە زاڭ بۇزۋشى جانە قاڭعىباس بالالارعا ارنالعان ۋاقىتشا قاماۋعا الۋ ورتالىقتارى پوليتسيانىڭ قۇزىرەتىنەن بوساتىلىپ، ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا اۋىستىرىلدى.

بالالاردى قورلاۋ تۋرالى مالىمدەمەلەر بولدى، بىراق ولار قوعامدا قالىپتاسقان ادەتكە اينالماعان. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار 14 جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ جارتىسىنان كوبى ۇلكەندەردەن كەم دەگەندە ءبىر رەت فيزيكالىق نەمەسە پسيحولوگيالىق ءجابىر كورگەنىن ايتتى. بالالاردى جابىرلەۋ اۋىلدىق ايماقتاردا كوبىرەك ورىن الدى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى وتكەن جىل ىشىندە بالالارىنا ءجابىر كورسەتكەن 1054 ادامدى اتا-انالىق قۇقىقتارىنان مۇلدەم ايىردى. جاسى 16-عا تولعان نە ودان ۇلكەن بالالار ءوز مۇددەلەرىن قورعاپ، تىكەلەي سوتقا شاعىمدانا الادى.

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار جەتىمدەر ۇيلەرىندەگى، ينتەرناتتارداعى، جاسى كامەلەتكە تولماعان زاڭ بۇزۋشىلارعا ارنالعان قاماۋ ورىندارىنداعى بالالاردىڭ زورلىق-زومبىلىق كورۋ جايتتارىنىڭ كوپ بولعانىن مالىمدەدى. باق-تىڭ حابارلاۋىنشا زاڭ بۇزعان بالالاردى ارنايى

تۇزەتۋ ورىندارىنا (كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندارعا ارنالعان تۇرمەلەرگە) جانە اقىل-ەسى كەم بالالارعا ارنالعان ورىندارعا زاڭسىز ورنالاستىرۋ ورىن الدى.

2009 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا زىريانوۆسكىدەگى اقىل-ەسى كەم بالالارعا ارنالعان مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ ۇستازى د.سەيىتقانوۆ «كامەلەتكە تولماعان بالالارعا ءبىلىم بەرۋ مىندەتىن لايىقتى اتقارماعانى جانە ولارعا كۇش قولدانعانى» ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلدى. سوت سەيىتقانوۆتى ءبىر جىلعا ءجۇرىپ-تۇرۋ بوستاندىعىنان ايىرىپ، ونىڭ ەكى جىل ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەۋىنە تىيىم سالۋ جونىندە ۇكىم شىعاردى.

قىلمىستىق كودەكستە جىنىستىق قاتىناس باستاۋعا رۇقسات ەتىلگەن جاس بەلگىلەنبەگەن، دەگەنمەن ونىڭ ءبىر تاراۋىندا كامەلەتكە تولماعان (18 جاسقا جەتپەگەن) بالانى سونداي قاتىناسقا كۇشتەۋ ءۇشىن بەستەن ون جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى بەلگىلەنگەن.

جىل ىشىندە مەملەكەت بالا پورنوگرافياسىن شىعارۋ، تاراتۋ ارەكەتتەرىنىڭ قىلمىستىق انىقتاماسىن بەلگىلەدى جانە پورنوگرافيالىق ماتەريالداردى جاستارى كامەلەتكە جەتپەگەندەرگە ساتۋ ءۇشىن اكىمشىلىك جازانى قاتايتتى. ەلدە بالا پورنوگرافيسى ءۇشىن اكىمشىلىك جازالار ساقتالعان.

مەملەكەت 1980 جىلى قابىلدانعان حالىقارالىق بالا ۇرلاۋدىڭ ازاماتتىق اسپەكتىلەرىن قامتيتىن گااگا كونۆەنتسياسىنا قوسىلعان جوق. مەملەكەتتىك دەپارتامەنتتىڭ اتا-انالاردىڭ بالالارىن ۇرلاپ اكەتۋ بويىنشا حالىقارالىق جاعداي جونىندەگى جىل سايىنعى ەسەبىن مىنا جەردەن تابا الاسىز: http://travel.state.gov/abduction/resources/congressreport/congressreport_4308.html .

انتيسەميتيزم

ەل اۋماعىندا شامامەن 30 000 - 40 000 ەۆرەي مەكەن ەتەدى. «حيزب-ۋت-تاھرير» ۇيىمىنىڭ انتيسەميتتىك ادەبيەت تاراتقانىنان باسقا انتيسەميتيزم جونىندە مالىمدەمەلەر بولعان جوق. ەۆرەي قاۋىمداستىعى جەتەكشىلەرىنىڭ ايتۋىنشا ۇكىمەت تاراپىنان نەمەسە قوعامدا انتيسەميتتىك ءىس-ارەكەتتەر بولعان جوق.

ادام ساۋداسى

ادام ساۋداسىنا بايلانىستى مالىمەت الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك دەپارتامەنتتىڭ ادام ساۋداسى جونىندەگى جىل سايىنعى ەسەپبىن وقىڭىز: www.state.gov/g/tip

مۇگەدەك ادامدار

ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ەلدە 455 600 مۇمكىنشىلىگى شەكتەۋلى ادام بولدى (ولار ەل تۇرعىندارىنىڭ 3 پايىزىن قۇرايدى), الايدا ساراپتاۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە مۇگەدەكتەردىڭ شىنايى سانى بۇدان الدەقايدا جوعارى. زاڭ ەڭبەك، ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە وزگە مەملەكەتتىك قىزمەتتەرمەن قامتاماسىز ەتۋدە مۇگەدەك ازاماتتاردى كەمسىتۋگە جول بەرمەيدى.

مۇگەدەكتەردى الەۋمەتتىك قورعاۋ زاڭى مۇگەدەكتەردىڭ اقپارات الۋ قۇقىعىن قورعايدى. ۇكىمەت مەرزىمدى باسىلىمدار، عىلىمي جۋرنال مەن سىلتەمە جانە كوركەم ادەبيەتتى ديسكىگە جازىپ، نەمەسە برەيل تىلىندە شىعاردى. زاڭ ءبىر رەسپۋبليكالىق تەلەۆيزيالىق كانالدىڭ جاڭالىقتاردى سۋردواۋدارما قوسىپ جۇرگىزۋىن تالاپ ەتتى. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار زاڭنىڭ جۇزەگە اسۋى، جانە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ پارلامەنتتىك دامۋ ينستيتۋتى مۇگەدەكتەردىڭ اقپاراتقا جانە اقپارات الماسۋ جۇيەلەرىنە قول جەتكىزۋى جەتكىلىكسىز دەڭگەيدە بولعانىن اتاپ ءوتتى.

زاڭ كومپانيالاردان جۇمىس ورىندارىنىڭ ءۇش پايىزىن مۇگەدەك ادامدارعا بەرۋدى تالاپ ەتەدى. حالىقارالىق جانە جەرگىلىكتى باقىلاۋشىلار مۇگەدەك ادامداردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ ساپاسى ءبىراز جاقسارعانىن اتاپ ايتتى. دەسە دە، مۇگەدەكتەردىڭ قوعامعا ەتەنە ارالاسىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋدا قيىندىقتارعا تاپ بولعانى تۋرالى اقپاراتتار بولدى. زاڭ مۇگەدەك ادامداردىڭ عيماراتتارعا كىرىپ-شىعۋ مۇمكىندىگىنە كەپىلدىك بەرەدى. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى اسەل ءنۇسىپوۆانىڭ ايتۋىنشا، مۇگەدەكتەردىڭ كورگەن ەڭ ۇلكەن قيىنشىلىقتارىنىڭ ءبىرى - ينفراقۇرىلىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بولسا، ەكىنشىسى - ءبىلىم الۋعا قولدارىنىڭ جەتپەۋى. مۇگەدەك ادامدار قوعامدىق كولىكتى پايدالانۋدا قيىندىق كوردى. بۇل ماسەلەلەردى شەشۋگە ۇكىمەت ايتارلىقتاي كۇش سالعان جوق.

اقىل-ەسى كەم ازاماتتار ءوزىنىڭ كەلىسىمىنسىز نە سوتتىڭ شەشىمىنسىز مەملەكەتتىك ەمدەۋ ورىندارىنا جاتقىزىلۋى مۇمكىن. دەي تۇرعانمەن، ءىس جۇزىندە، ۇكىمەت اقىل-ەسى كەم جاس بالالاردى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كەلىسىمىمەن عانا ارنايى مەكەمەلەرگە ورنالاستىردى.

بۇنداي مەكەمەلەر ناشار ۇيىمداستىرىلعان ءارى ءتيىستى دەڭگەيدە قارجىلاندىرىلماعان.

اقىل-ەسى كەم ادامدارعا ارنالعان اۋرۋحانالارداعى ەمدەلۋشىلەردىڭ قۇقىقتارىن رەتتەيتىن قۇجات جوق; ادام قۇقىقتارىن قورعاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي ەرەجەنىڭ جوقتىعىنان ەمدەلۋشىلەر كەمسىتۋگە كوپ ۇشىراپ جاتادى. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ بايانداۋىنشا، اۋرۋلارعا كىشىگىرىم بۇزاقىلىق جاساعانى ءۇشىن ارتىق ءدارى بەرۋ نە قاماپ تاستاۋ وقيعالارى ءجيى بولعان، سونىمەن قاتار ولارعا دۇرىس جاعداي جاسالماعان، ولاردىڭ جەكە ومىرلەرى قورعالماعان. مۇگەدەك جانە اقىل-ەسى كەم بالالار تۇراتىن جەتىمدەر ۇيلەرىندە بالالار شەكتەن تىس كوپ توعىتىلعان جانە ولاردىڭ تازالىعى ناشار، ءارى بالالارعا ءتيىستى كۇتىم كورسەتەتىن قىزمەتكەرلەر جەتكىلىكسىز دەپ حابارلايدى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار وكىلدەرى. حاققب ۇكىمەت اقىل-ەسى كەم ادامدارعا مۇلدەم دەرلىك كومەك كورسەتپەيدى دەگەن قورىتىندى جاسادى.

ۇكىمەت مۇگەدەك ادامداردىڭ داۋىس بەرۋ قۇقىقتارىنا شەكتەۋ قويعان جوق جانە مۇگەدەكتىگىنىڭ كەسىرىنەن سايلاۋ بولىمشەلەرىنە بارا الماعان ادامدارعا ءوز ۇيلەرىندە داۋىس بەرۋدى ۇيىمداستىردى.

ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى - مۇگەدەك ادامداردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا جاۋاپ بەرەتىن باستى مەملەكەتتىك ورگان. دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ءبىلىم مينيسترلىكتەرى دە مۇگەدەكتەردى قورعاۋعا اتسالىسادى. 2009 جىلى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ومبۋدسمەن اقىل-ەسى كەمدەردىڭ اۋرۋحانالارىندا جاتقان بەس ادامنان شاعىم الدى، ولار وزدەرىنىڭ سونداي اۋرۋحاناعا جاتقىزىلعانىمەن نەمەسە ونداعى الىپ جاتقان ەمىمەن كەلىسپەي، نارازىلىق ءبىلدىردى. ومبۋدسمەن وسى ىستەردىڭ قالاي شەشىلگەنى جونىندە حابار بەرگەن جوق.

ۇلتتىق، ناسىلدىك نەمەسە ەتنيكالىق ازشىلىق وكىلدەرى

ۇكىمەت جوعارى لاۋازىمدى مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە ورنالاستىرتىرۋدا قازاقتارعا باسىمدىق بەرىپ، باسقالاردى كەمسىتۋىن جالعاستىردى. ازشىلىق وكىلدەرى ەتنيكالىق قاتە تۇسىنىكتەر مەن جاۋشىلدىقتى سەزىندى; قورلاۋ مەن كەمسىتۋشىلىكتى باستان كەشىردى، كەي جاعدايلاردا كەمسىتۋشىلىك كيكىلجىڭگە ۇلاسىپ جاتتى; جۇمىسقا تۇرۋ جانە جۇمىس ورنىن ساقتاپ قالۋ بارىسىندا كەمسىتۋگە ۇشىرادى.

شەتەلدەردەن ەلگە ورالعان ۇلتى قازاق ميگرانتتار (ورالماندار) ەل ىشىندە كەمسىتۋشىلىك كوردى; سونداي شەشىلمەگەن ماسەلەلەردىڭ اراسىندا باسپانا الۋ، جۇمىسقا تۇرۋ جانە الەۋمەتتىك قىزمەتتەرگە قول جەتكىزۋ سەكىلدى قيىنشىلىقتار اتالدى.

قازاق ءتىلى - رەسمي مەملەكەتتىك ءتىل، دەگەنمەن، ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى ورىس ءتىلىن قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانا الادى. ءتىل تۋرالى زاڭ ازاماتتاردىڭ وزگە تىلدەردە سويلەۋ قۇقىقتارىنا شەكتەۋ قويماستان، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋدى كوزدەيدى. زاڭ بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورنالاسۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن ءبىلۋ تالاپ ەتىلمەيدى، دەگەنمەن، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ كوپشىلىگى ىستەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋگە كوشتى، بۇل قازاق تىلىندە سويلەمەيتىندەردىڭ تىلدىك كەمسىتۋشىلىككە جول بەرىلدى دەگەن نارازىلىعىن تۋدىردى. سايلاۋ تۋرالى زاڭ پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەردەن قازاق ءتىلىن جەتىك ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى.

سىني پىكىر بىلدىرۋشىلەر كەمسىتۋشىلىكتىڭ وزگە تۇرلەرىنىڭ قاتارىندا ۇكىمەت قۇرامىندا ۇلتى قازاق ەمەس ادامدار سانىنىڭ ازدىعىن، 20 كابينەت مۇشەسىنىڭ تەك ەكەۋىنىڭ عانا وزگە ۇلت وكىلى ەكەنىن جانە ورىس مەكتەپتەرى سانىنىڭ ازايعانىن ايتتى.

ادامدى جىنىستىق وريەنتاتسياسى جانە جىنىستىق دارالىعى ءۇشىن قوعامدىق قورلاۋ، كەمسىتۋ جانە زورلىق-زومبىلىق

ازاماتتاردى جىنىستىق وريەنتاتسياسىنا قاراپ كەمسىتۋ تۋرالى رەسمي ستاتيستيكالىق اقپارات بولماعانىمەن، بۇنداي كەمسىتۋشىلىكتىڭ ورىن العانى تۋرالى مالىمدەمەلەر ءتۇسىپ جاتتى. حالىقارالىق ۇيىمدار وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، وقشاۋلانعان توپتار، سونىڭ ىشىندە لەسبياندار، گەيلەر، بيسەكسۋالدار مەن ترانسسەكسۋالدار (لگبت) وكىلدەرىنە قاتىستى جاعىمسىز قوعامدىق پىكىر وسى توپتاردىڭ قوعامعا ارالاسۋىن قيىنداتتى، سونىڭ سالدارىنان ولار ۆيچ/سپيد باعدارلامالارىنا قاتىسۋدا كەدەرگىلەر كوردى.

ەلدە گوموسەكسۋالدىق ارەكەتتەر زاڭسىز دەپ تانىلماعانىمەن، لگبت توپتارىنا جاتاتىندار، اسىرەسە گوموسەكسۋاليست ەرلەر، قىسىمدى بارىنەن دە كوپ كوردى. 2009 جىلى «سوروس - قازاقستان» قورى وتكىزگەن زەرتتەۋگە سايكەس، لگبت توبىنداعى جاۋاپ بەرۋشىلەردىڭ 64,1 پايىزى ءوزىنىڭ جۇمىس ورنىندا اشىق كەمسىتۋشىلىككە ۇشىراماعانىن ايتتى، دەگەنمەن ولار سونداي كەمسىتۋشىلىككە ۇشىراماۋ ءۇشىن ءوز وريەنتاتسياسىن جاسىرىپ قالعان. ءداستۇرلى ەمەس جىنىستىق وريەنتاتسياسى جاريا بولعان ادامدارعا سوققىعا جىعىلۋ، اۋىر بالاعات ءسوز ەستۋ، جۇمىسىنان ايىرىلۋ نەمەسە پوليتسيا جانە بيلىك ورگاندارىنىڭ تاراپىنان تىم كوپ مازالاۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرادى. ەلدە جۇمىس ىستەيتىن كوپتەگەن لگبت ۇيىمدارىنىڭ مالىمدەۋىنشە، ۇكىمەت قارجىلاندىراتىن ۆيچ اۋرۋحانالارى كەي كەزدەردە اقپاراتتىڭ قۇپيالىعى ەرەجەسىن بۇزىپ، ەمدەلۋشىلەرىنىڭ جىنىستىق وريەنتاتسياسىن ولاردىڭ وتباسىلارىنا جانە جۇمىس ورىندارىنا حابارلاعان. گوموسەكسۋاليست ەرلەر، ايەلدەر جانە ترانسگەندەرلىك ازاماتتارعا قارسى كورسەتىلگەن زورلىق-زومبىلىق جونىندە پوليتسياعا شاعىم ءتۇسىرۋ ارەكەتتەرى ادەتتە قارسىلىق پەن وشپەندىلىك تۋدىردى.

قوعامدىق قورلاۋ مەن كەمسىتۋدىڭ وزگە تۇرلەرى

زاڭ ۆيچ/سپيد-پەن اۋىراتىن ادامداردى كەمسىتۋگە تىيىم سالادى. الايدا، باقىلاۋشىلار ناشاقورلار مەن وسى تەكتەس قاتەر توبىنداعىلارعا قاتىستى قوعامدا قالىپتاسقان جاعىمسىز كوزقاراس ولاردىڭ اقپارات الۋ، قىزمەت تۇرلەرىن پايدالانۋ، ەم قابىلداۋ جانە ساۋىقتىرۋ مەكەمەلەرىنە تىركەلۋ قۇقىقتارىنا كەرى ىقپالىن تيگىزۋدە دەپ حابارلايدى.

7 ءبولىم. جۇمىسشىلاردىڭ قۇقىقتارى

a. ۇيىمدارعا كىرۋ قۇقىعى

زاڭدا ازاماتتاردىڭ ءوز كاسىپوداقتارىن ەركىن قۇرىپ، ۇيىمداستىرۋ قۇقىعى بەرىلگەن. ۇكىمەتتىڭ 1 مامىردا بەرگەن ەسەبىنە سايكەس اقپارات قۇرالدارىندا كەڭىنەن ءسوز بولعان ساتباەۆ كەن ورنىنداعى وقيعا مەن 2008 جىلدىڭ قاڭتار ايىنداعى سونىڭ سالدارىنان بولعان ەرەۋىلدەن سوڭ كاسىپوداقتاردى قولداۋ ناۋقانىنىڭ ناتيجەسىندە ەلدە 47 362 ۇجىمدىق كەلىسىمگە قول قويىلدى. ەڭبەكشىلەردىڭ قۇقىقتارىن پارمەندىرەك قورعاي الۋىن كوزدەگەن ناۋقان كەلىسىم سانىن 2008 جىلمەن سالىستىرعاندا 2,4 پايزىعا كوبەيتتى. تاۋەلسىز كاسىپوداق قۇرۋشىلار مۇنى وسى باعىتتاعى ەلەۋلى وزگەرىس دەپ باعالادى. جىل ىشىندە ۇكىمەت كاسىپوداقتاردى قولداۋ ماقساتىندا ءوزارا تۇسىنۋشىلىك مەموراندۋمدارىنا ء(وتم) قول قويۋعا شاقىردى. قاسىپوداقتار فەدەراتسياسى توراعاسىنىڭ مالىمدەۋىنشە، مامىر ايىنا دەيىن ەلدىڭ ءبىر ميلليوننان استام ازاماتىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان 8000-نان استام ءىرى جانە شاعىن بيزنەس كاسىپورىنى جۇمىسشىلارعا تۇراقتى جۇمىس ورىن مەن قۇقىقتارىن قورعاۋ ماقساتىندا ءوتم-دارعا قول قويدى. دەگەنمەن، كاسىپوداق ۇيىمداستىرۋشىلار ۇكىمەتتىڭ ۇيىمدارعا مۇشە بولىپ كىرۋ قۇقىعىن شەكتەگەنىن جانە ەڭبەكشىلەردىڭ باسىم بولىگىنىڭ وزدەرى قالاعان كاسىپوداق ۇيىمدارىن قۇرۋعا، نە سونداي ۇيىمدارعا كىرۋگە مۇمكىندىگى بولماعانىن مالىمدەدى.

ۇكىمەت ەڭبەككەرلەردىڭ ۇيىمداسۋىنا ەلەۋلى ىقپال ەتىپ وتىردى جانە تاۋەلسىز كاسىپوداقتاردان گورى ۇكىمەتكە جاقىن كاسىپوداقتارعا باسىمدىق بەردى. ەل جۇمىسشىلارىنىڭ كەم دەگەندە ۇشتەن ءبىرى كاسىپوداقتارعا مۇشە. كەڭەس زامانىنداعى مەملەكەت قارجىلاندىرىپ كەلگەن ەڭبەكشىلەر ۇيىمىنىڭ مۇراگەرى ءارى ەلدەگى ەڭ ءىرى كاسىپوداق بىرلەستىگى بولىپ تابىلاتىن كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى ءىس جۇزىندە ۇكىمەتپەن بايلانىستى مەكەمە بولىپ قالا بەردى. فەدەراتسيا 25 رەسپۋبليكالىق جانە 13 ايماقتىق كاسىپوداقتىڭ باسىن بىرىكتىرەدى. ونەركاسىپ وداقتارى مۇناي-گاز، قۇرىلىس، جەڭىل ونەركاسىپ، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سەكىلدى كوپتەگەن ونەركاسىپ جۇمىسشىلارىنىڭ مۇددەلەرىن قورعادى. ءار كاسىپوداق ءوز باسشىسىن سايلايدى جانە باس كەڭەسكە ءوز وكىلىن جىبەرەدى، كەڭەس 14 مۇشەدەن تۇراتىن اتقارۋشى كوميتەتتى سايلايدى. كوميتەت فەدەراتسيانىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىن جۇرگىزەدى جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قورعاۋ، جۇمىس ورنىنداعى قاۋىپسىزدىك، ۇيىمداستىرۋ جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىمەن اينالىسادى.

بەلگىلى ءبىر كاسىپوداق زاڭدى مارتەبە الۋ ءۇشىن ادىلەت مينيسترلىگىنە تىركەۋگە الۋ جونىندە ءوتىنىش تاپسىرۋى ءتيىس. تىركەلۋ ءتارتىبى نەگىزىنەن وزگە مۇشەلىك ۇيىمداردىڭ تىركەلۋ تارتىبىنە ۇقسايدى.

زاڭ شەتەلدىك كاسىپوداقتاردىڭ ەلدە جۇمىس ىستەۋىنە تىيىم سالادى، شەتەلدىك زاڭدى بىرلەستىكتەردىڭ جانە جەكە تۇلعالاردىڭ، شەت مەملەكەتتەردىڭ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قازاقستاندىق كاسىپوداقتاردى قارجىلاندىرۋىنا رۇقسات ەتپەيدى. شەتەل جۇمىسشىلارى كاسىپوداق قۇرۋ قۇقىعىنا يە.

كاسىپوداقتاردى كەمسىتۋگە تىيىم سالاتىن زاڭ تالاپتارى بويىنشا ەڭبەكشىلەردىڭ قۇقىقتارى قورعالادى، بىراق ءىس جۇزىندە بۇل قۇقىق بۇزىلىپ تۇردى. مۇنداي قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ قاتارىنا جۇمىستان شىعارىپ جىبەرەمىز دەپ قورقىتۋ، قوقان-لوققى جاساۋ جانە ۇرىپ-سوعۋ سياقتى جايتتار كىرەدى. جۇمىسىنان ايىرىلعان ادام الەۋمەتتىك جاردەمدەن ايىرىلادى.

زاڭ جۇمىسشىلارعا ەرەۋىل ۇيىمداستىرۋعا قۇقىق بەرەدى، الايدا سول قۇقىقتى جۇزەگە اسىرۋدا زاڭدا كوپتەگەن شەكتەۋلەر قويىلعان. ۇكىمەت تەمىرجول، ازاماتتىق اۆياتسيا، اسكەري قىزمەت، ءورت ءسوندىرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سەكىلدى مەكەمەلەردى ءومىر سۇرۋگە اسا ماڭىزدى قىزمەت كورسەتەتىن ونەركاسىپ پەن كاسىپورىندار تىزىمىنە كىرگىزىپ، ولارعا ەرەۋىل وتكىزۋدە كوپتەگەن شەكتەۋلەر قويدى. جالپى العاندا جۇمىسشىلار تەك مىندەتتەلگەن كەلىستىرۋ ارەكەتتەرىنەن ءوتىپ، ماسەلەلەرىن شەشە الماعان جاعدايدا عانا ەرەۋىلگە شىعا الادى. ەرەۋىل وتكىزەتىن جۇمىسشىلار ءوز جۇمىس بەرۋشىسىن 15 كۇن بۇرىن ەسكەرتۋى كەرەك. زاڭسىز ەرەۋىلگە قاتىسقانى ءۇشىن جۇمىستان شىعارۋ نەمەسە شىعارماۋ ەرەجەسى زاڭدا بەلگىلەنبەگەن. ءىس جۇزىندە جۇمىس بەرۋشەلەردىڭ جۇمىسشىنى ەرەۋىلگە قاتىسقانى ءۇشىن جۇمىستان شىعارعانى ءۇشىن كەلىستىرۋشىگە تۇسىنىكتەمە بەرگەنى جونىندە حابارلامالار بولدى.

ءداستۇرلى كاسىپوداق مىندەتتەرىن اتقارىپ كەلە جاتقان شاحتەرلار جەسىرلەرىنىڭ بىرلەستىگى - «شاحتەرلار وتباسى» قوعامدىق ۇيىمى جىل بويى بىرنەشە قىسىم جاساۋ ارەكەتىنە ۇشىرادى. 7 ماۋسىمدا ۇيىم قاراعاندىداعى كەڭسەسىندە وتكىزۋ جوسپارلانعان ەڭبەككەرلەردىڭ جاعدايىن تالقىلاۋعا ارنالعان جۇمىس بەرۋشىلەر مەن جۇمىسشىلار اراسىنداعى كەزدەسۋدى وتكىزبەي تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى، سەبەبى بىرنەشە كۇن بۇرىن قالالىق پروكۋرور ۇيىم جەتەكشىسى ناتاليا تاميلوۆاعا كەزدەسۋدى وتكىزبەۋ جونىندە ەسكەرتۋ جىبەرگەن. قىركۇيەكتىڭ 12-سىندە ءۇي يەسى تاميلوۆانى جالداپ جۇرگەن پاتەرىنەن شىعارىپ جىبەرگەن، بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، بۇل وقيعا وكىمەتتىڭ ءۇي يەسىن قورقىتىپ، سۋدى، ەلەكتر جارىعىن جانە تەلەفوندى كەسىپ تاستاعانىنان سوڭ ورىن الدى. 11 قازاندا ۇيىم جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى كولىگىن قويىپ جۇرگەن گاراج ورتەنىپ، ىشىندە تۇرعان كولىك جارامسىز بولىپ قالدى، بۇل كولىكتى ۇيىم مۇشەلەرى جۇمىس ورنىنداعى اپات قۇرباندارىنىڭ ۇيلەرىن ارالاۋ، قۇرباندار وتباسىلارىنىڭ اتىنان سوت وتىرىستارىنا قاتىسۋ ماقساتتارىنا پايدالانعان ەدى. قازان جانە قاراشا ايلارىندا جەرگىلىكتى وكىمەت وكىلدەرى ۇيىمنىڭ كەڭسەسلەرى ورنالاسقان عيماراتتار يەلەرىن قورقىتىپ، اتالعان ۇيىمدى جالدامالى عيماراتتان شىعارىپ جىبەرۋدى تالاپ ەتكەن، سونىڭ ناتيجەسىندە ۇيىم ول جەردەن كوشۋگە ءماجبۇر بولدى.

ماۋسىمنىڭ 15-ىندە «CNPC-اقتوبەمۇنايگاز» بىرىككەن قازاقستان - قىتاي كاسىپورنىنىڭ 300 جۇمىسشىسى جالاقىلارىن كوتەرۋدى جانە قۇرال-جابدىق پەن كولىك ساپاسىن جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتىپ، ەرەۋىلگە شىقتى. CNPC ەرەۋىلشىلەرگە قارسى سوتقا شاعىمدانىپ، بۇل ءىستى جەڭىپ شىقتى، سەبەبى سوت ەرەۋىلدى زاڭسىز دەپ تاپتى. كومپانيا باسشىلىعى قارلىباي تولىباەۆ، قۇسايىن قۇلمۇراتوۆ جانە سەرىك بىتىكباەۆ ەسىمدى ءۇش جۇمىسشىنى جۇمىستان شىعاردى.

ءبىرىنشى ماۋسىمدا پوليتسيا كاسىپوداق جەتەكشىسى اسىلحان مۋسين، ادام قۇقىقتارىن بەلسەندى قورعاۋشى م. بوقاەۆ جانە تاعى باسقا بەس بەلسەندىنى زاڭسىز ەرەۋىلگە شىققاندارى ءۇشىن قاماۋعا الدى، ەرەۋىل بارىسىندا ۇلتتىق «قازمۇنايگاز» كومپانياسىنىڭ بولىمشەلەرى «دوسسورمۇنايگاز» بەن «ەمبىمۇنايگاز» كومپانيالارىنىڭ 200 جۇمىسشىسى اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ مۇناي شىعارۋ ورىندارىندا جۇمىستى توقتاتقان. سوت مۋسين مەن بوقاەۆتى جەتى كۇنگە اكىمشىلىك جازا رەتىندە قاماۋعا الۋدى ۇيعاردى، باسقالارعا ەسكەرتۋ جاسالىپ، ولار قاماۋدان بوساتىلدى. كەيىننەن كومپانيا ءمۋسيندى جۇمىستان شىعاردى. مۋسين جۇمىسقا قايتا ورالۋ ماقساتىندا سوتقا شاعىم جىبەردى، بۇل ءىس جىل اياعىنا دەيىن بىتكەن جوق.

18 تامىزدا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار كواليتسياسى مەن ەركىن كاسىپوداقتار قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز جۇمىسشىلار قوزعالىسىنا جاسالىپ جاتقان قىسىمنىڭ كۇشەيۋىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، بىرىككەن ۇندەۋ جاريالادى. ۇندەۋدە بەلسەندى جۇمىسشىلار قۇقىعىن قورعاۋشىلارعا جاسالعان قىسىمعا ۇكىمەتتىڭ قاتىسى بار دەلىنگەن. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار كاسىپوداق جۇمىسىنا قاتىسقانى ءۇشىن جۇمىستان شىعارىلعان ەڭبەككەرلەردىڭ سانى وسكەنىنە جانە باق-تا جۇرگىزىلىپ جاتقان كاسىپوداق جەتەكشىلەرىن قارالاۋ ناۋقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.

قىركۇيەكتە الماتى ەلەكتر كولىك جوندەۋ زاۋىتى ەسەنبەك ۇتكەشباەۆتى 30 ماۋسىم مەن 2 شىلدە ارالىعىندا ورىن العان، جالاقى مولشەرىن كوتەرۋ مەن كاسىپورىندى ۇكىمەتتىڭ قاراماعىنا قايتارۋدى تالاپ ەتكەن كولەمدى ەرەۋىل ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن جۇمىستان شىعاردى.

جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ۇكىمەت 2008 جىلى ورىن العان ەركىن كاسىپوداقتار كونفەدەراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى مۇحتار ۇمبەتوۆتى قاتتى سوققىعا جىعۋ وقيعاسىن تەرگەۋ ناتيجەلەرىن جاريالاعان جوق. كوپتەگەن ەڭبەككەرلەردىڭ قۇقىقتارىنا بايلانىستى تالقىلاۋلارعا بەلسەندى قاتىسىپ جۇرگەن ۇمبەتوۆتى الدەكىمدەر الدىمەن تەلەفون ارقىلى قورقىتقان، سوڭىنان ول باسىنا ماسكا كيگەن بەلگىسىز ەكى ادام ونى سوققىعا جىققان.

ءا. ۇيىمداسۋ جانە ۇجىمدىق ىمىرالاسۋ قۇقىعى

زاڭ كاسىپوداقتاردىڭ ءوز ءىس-شارالارىن كەدەرگىسىز جۇرگىزۋ قۇقىقتارىن قورعادى، جانە كاسىپوداقتار ءىس جۇزىندە قاتارىنا جاڭا مۇشە الۋ، جينالىس وتكىزۋ جانە ەڭبەككەرلەرمەن ۇجىمدىق ىمىرالاسۋدا ەركىن ارەكەت ەتتى. زاڭ ۇجىمدىق ىمىرالاسۋعا جانە ۇجىمدىق كەلىسىمدەرگە وتىرۋعا رۇقسات ەتەدى; كاسىپوداقتار مەن بىرلەستىكتەر ءىس جۇزىندە بۇل قۇقىقتى پايدالانا الدى. جىل بارىسىندا ۇكىمەت ۇجىمدىق ىمىرالاسۋعا ىنتالاندىرۋ شارالارىن جالعاستىردى. ۇكىمەت قول قويىلعان 47 362 كەلىسىم-شارت جايلى رەسمي مالىمەت بەردى. بەلسەندىلەر مۇنداي كەلىسىمدەردىڭ جەدەل اياقتالۋىنا ساياسي قىسىمنىڭ سەبەپكەر بولاتىنىن ايتتى.

كاسىپوداقتار كومپانيا باسشىلارى ورىنداۋعا كەلىسپەگەن تالاپ-ارىزدارىن ۇكىمەت، جۇمىس بەرۋشى جاق جانە كاسىپوداق وكىلدەرىنەن تۇراتىن ۇشجاقتى كوميسسياعا تاپسىرادى. بۇل كوميسسيادا ۇكىمەت بەيتاراپ ءبىتىستىرۋشى ءرولىن اتقارۋى كەرەك، بىراق كەيدە ونىڭ كاسىپوداق نەمەسە جۇمىس بەرۋشىنىڭ مۇددەسىن قورعاعان كەزدەرى بولدى. ۇشجاقتى كوميسسيا ەڭبەك قاتىناستارىنىڭ كوپ تۇسىنا باسشىلىق ەتەتىن جىلدىق كەلىسىمدەر جاساپ، قول قويۋعا مىندەتتى. وسى مەحانيزمنىڭ ارقاسىندا جىل ىشىندە كاسىپوداقتار كەيبىر ونەركاسىپ جۇمىسشىلارىنىڭ، اتاپ ايتقاندا تاۋ-كەن جانە مەتاللۋرگيا سالاسىنداعىلاردىڭ ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىن وسىرۋگە جانە جىل بارىسىندا بىرنەشە ونەركاسىپ ورنىندا جۇمىس بەرۋشىلەردەن جالاقى قارىزىن ءوندىرىپ الۋعا قول جەتكىزدى.

ەڭبەك تۋرالى زاڭ بويىنشا جۇمىس بەرۋشى مەن قىزمەتكەر جۇمىسقا تۇرۋشىنىڭ جالاقى مولشەرىن جانە ەكى جاقتىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن بەلگىلەيتىن جەكە كەلىسىم-شارتقا وتىرادى. جۇمىس بەرۋشىلەر وسىنداي جەكە كەلىسىم-شارتتاردى ۇجىمدىق ىمىرالاسۋدىڭ كۇشىن باسەڭدەتۋ ءۇشىن پايدالاندى.

ەلدە ەكسپورتتىق ماقساتتا باجسىز شيكىزات وڭدەۋ ايماقتارى جوق.

ب. كۇشتەلگەن نەمەسە مىندەتتەلگەن ەڭبەككە تىيىم سالۋ

سوت ۇكىمىمەن، وتباسى زاڭىنا سايكەس، نە توتەنشە جاعدايلاردا عانا بولماسا ەڭبەككە كۇشتەۋ نەمەسە مىندەتتەۋ زاڭعا قايشى كەلەدى. بىراق ورىن العان مۇنداي جايتتار تۋرالى حابارلامالار بولدى. كەيبىر جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ميگرانت جۇمىسشىلاردىڭ تولقۇجاتتارىن تارتىپ الۋ نە بولماسا قارىزعا وتىرعىزۋ، زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ جانە كۇشتەپ جۇمىس ىستەتۋ ماقساتىندا قورقىتۋ امالدارىن پايدالانۋ ارقىلى ولاردى قورلاعانى تۋرالى مالىمدەمەلەر بولدى. ميگرانت جۇمىسشىلاردىڭ كوبى قىرعىزستان، تاجىكستان مەن وزبەكستاننان كەلگەن جانە ولار كوبىنە اۋىل شارۋاشىلىعىندا نەمەسە قۇرىلىس سالاسىندا ەڭبەك ەتەدى. ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى ميگرانتتاردىڭ ماسەلەلەرىمەن اينالىسۋعا مىندەتتى.

قوسىمشا اقپارات الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك دەپارتامەنتتىڭ ادام ساۋداسى جونىندەگى جىل سايىنعى ەسەبىن مىنا جەردەن كورە الاسىز: www.state.gov/g/tip

ۆ. بالا ەڭبەگىنە تىيىم سالۋ جانە جۇمىسقا تۇرۋعا قاجەتتى ەڭ تومەنگى جاس مولشەرى

زاڭ بالالاردى جۇمىسقا جەگىلۋدەن قورعايدى. جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن ادامنىڭ جاسى كەم دەگەندە 16-دا بولۋى ءتيىس; 14 پەن 16 جاس ارالىعىنداعى بالالارعا اتا-انالارىنىڭ رۇقساتىمەن دەنساۋلىعىنا زياندى ەمەس نەمەسە ءبىلىم الۋىنا كەدەرگى بولمايتىن جەڭىل جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات ەتىلەدى. زاڭ، سونداي-اق، جاسى 18-گە جەتپەگەن جۇمىسكەرلەردىڭ جۇمىس كۇنىنىڭ مولشەرىن دە شەكتەيدى. ۇكىمەت جاسى 16-دان اسقان ادامداردىڭ عانا جۇمىسقا ورنالاسۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تەكسەرىستەر جۇرگىزدى، بىراق زاڭ تالابى بىركەلكى جۇزەگە اسقان جوق.

ۇكىمەت جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ۇلتتىق قاۋىمداستىقتارىمەن كۇشتەپ ەڭبەككە جەگۋدى جانە بالا ەڭبەگىنىڭ ەڭ اۋىر تۇرلەرىن جويۋدى، بالالار مەن ولاردىڭ جانۇيالارىنا بالامالى جۇمىس تۇرلەرىن قالىپتاستىرۋدى مىندەتتەيتىن كەلىسىمگە وتىردى. ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ 2007-2011 جىلدارعا ارنالعان «قازاقستان بالالارى» اتتى باعدارلاماسى بالا ەڭبەگىن قاناۋ ماسەلەلەرىن قامتىدى. دەي تۇرعانمەن، قوعامدىق ۇيىمدار ۇكىمەتتىڭ بۇل شارالارى بالا ەڭبەگى ماسەلەسىن تولىق شەشۋگە جەتكىلىكسىز دەپ مالىمدەدى.

ۇكىمەت بالا ەڭبەگى جونىندە ستاتيستيكالىق اقپارات جۇرگىزگەن جوق. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن بەلسەندىلەر بالا ەڭبەگىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ايماقتاردا، اسىرەسە ەگىن ناۋقانى كەزىندە ءجيى قولدانىلعانىن حابارلادى. بالالار ماقتا جانە تەمەكى وسىرۋمەن شۇعىلدانعان. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ بۇرىنعى زەرتتەۋلەرى وسى جۇمىسقا ارالاسقان بالالاردىڭ 70 پايىزى وزبەكستان مەن قىرعىزستاننان كەلگەن ميگرانتتار وتباسىلارىنان شىققان بالالار دەپ تاپتى. ەڭبەك جاعدايلارى بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا ءجيى قاتەر ءتوندىردى، جانە كەيبىر بالالار دۇرىس تىنىستانىپ، تاماقتانا الماعان. ەڭبەك ەتەتىن بالالاردىڭ كوبىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ىسىندە پايدالانىلاتىن زياندى حيميالىق زاتتار مەن اۋىر كليماتتىق جاعدايلاردان قورعايتىن دۇرىس كيىمى بولماعان. ال قالالىق جەرلەردە زاڭداستىرىلعان ەڭبەك نارىعىنىڭ ءوسۋى بالا ەڭبەگى تۇرلەرىنىڭ ازايۋىنا اكەپ سوقتىردى. دەگەنمەن، بالالاردىڭ قايىر سۇرايتىنى، بازارلاردا جۇك ءتۇسىرىپ-تاسيتىنى، كولىك جۋاتىنى جانە جانارماي قۇيۋ ورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىنى تۋرالى حابارلامالار بولدى.

ەڭبەك مينيسترلىگى بالا ەڭبەگى تۋرالى زاڭ-ەرەجەلەردىڭ ساقتالۋىنا جانە ايىپپۇل ارقىلى جازالاناتىن اكىمشىلىك زاڭبۇزۋشىلىقپەن كۇرەسۋگە جاۋاپتى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قىلمىستىق ىستەردى تەرگەۋگە مىندەتتى. ۇكىمەت جىل ىشىندە زاڭسىز بالا ەڭبەگىنە قاتىستى قىلمىس بولماعانىن مالىمدەدى. ۇكىمەت بالا ەڭبەگىنىڭ الدىن الۋدا حالىققا ماعلۇمات بەرىپ، مەكەمەلەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن كاسىپوداقتارمەن، جۇمىس بەرۋشىلەرمەن جانە قوعامدىق ۇيىمدارمەن تىزە قوسىپ جۇمىس ىستەدى.

قوسىمشا اقپارات الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك دەپارتامەنتتىڭ ادام ساۋداسى جونىندەگى جىل سايىنعى ەسەبىن مىنا جەردەن كورە الاسىز: www.state.gov/g/tip

گ. لايىقتى ەڭبەك جاعدايى

رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن ايلىق جالاقىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرى - 14 952 تەڭگەنى (شامامەن 102 اقش دوللارى) قۇرادى، بۇل قارجى جۇمىسشى مەن ونىڭ وتباسىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە جەتكىلىكسىز. ادەتتە جۇمىسشى وتباسىلارىندا بىردەن استام ادام جالاقى الادى، ال قالالىق جەرلەردەگى جۇمىسشىلاردىڭ كوبىنىڭ جالاقىسى ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىنەن جوعارى بولدى.

زاڭدا اپتالىق ەڭبەك ۋاقىتى 40 ساعاتتان، ال اۋىر دەنە ەڭبەگى نەمەسە قاۋىپتى جۇمىس 36 ساعاتتان اسپاۋى كەرەك دەلىنگەن. زاڭ ءبىر كۇنتىزبەلىك كۇندە ەكى ساعاتتان ارتىق نەمەسە اۋىر جۇمىستا ىستەيتىندەر ءۇشىن ءبىر ساعاتتان ارتىق قوسىمشا جۇمىس ىستەۋگە تىيىم سالادى جانە

بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان ارتىق جۇمىسقا تولەنەتىن اقى اپتالىق جالاقىنىڭ ءبىر جارىم ەسە كولەمىنەن تومەن بولماۋىن تالاپ ەتەدى. زياندى جاعدايلاردا ەڭبەك ەتەتىندەرگە بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان ارتىق جۇمىس ىستەۋگە تىيىم سالىنعان. زاڭ بويىنشا ەڭبەك كەلىسىم-شارتتارىندا ءار جۇمىسشىنىڭ جۇمىس جانە دەمالىس، مەيرام كۇندەرىنىڭ ۇزاقتىعى جانە جىل سايىنعى اقىلى دەمالىس ۋاقىتىن كورسەتۋگە بولادى.

ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى ەڭ تومەنگى جالاقىنىڭ، شەكتەۋلى ەڭبەك ۋاقىتىنىڭ جانە بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان ارتىق جۇمىس مەرزىمىنىڭ ەڭبەك زاڭىنا سايكەس بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى. مينيسترلىك تەكسەرۋشىلەرى اندا-ساندا جۇمىس بەرۋشىلەردى تەكسەرۋدەن وتكىزىپ تۇردى. ەڭبەكتى قورعاۋ سالاسىنداعى بەلسەندىلەر كەيبىر جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ بۇل زاڭ-ەرەجەلەردى ءجيى بۇزعانىن ايتتى.

زاڭ بويىنشا ازاماتتار قاۋىپسىزدىك جانە تازالىق تالاپتارىنا ساي ەڭبەك جاعدايىندا جۇمىس ىستەۋگە قاقىلى، بىراق ونەركاسىپ، اۋىلشارۋاشىلىق جانە قۇرىلىس سالالارىنداعى ەڭبەك جانە قاۋىپسىزدىك جاعدايلارى كوبىنە ستاندارتتارعا ساي بولمادى. زاۋىت جۇمىسشىلارى ادەتتە قورعانىش كيىمىن كيمەي، قاراڭعى جانە اۋاسى تازارتىلمايتىن جەرلەردە جۇمىس ىستەدى.

باسشىلاردىڭ جۇمىس ورىندارىندا دەنساۋلىق جانە قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىنە ءمان بەرمەگەنى تۋرالى مالىمدەمەلەر بولدى. مينيسترلىك وتكەن جىلدىڭ العاشقى 11 ايىندا 16 883 تەكسەرىس جۇرگىزىپ، 68 283 دەنساۋلىق جانە قاۋىپسىزدىك ستاندارتتارىن بۇزۋ جايتتارىن انىقتاعانىن حابارلادى. اتالمىش مينيسترلىك جۇرگىزگەن تەكسەرىستەرمەن قوسا، كاسىپوداقتار جۇمىسشىلارى كاسىپوداققا بىرىككەن ءوندىرىس ورىندارىن تەكسەرىپ، ناتيجەلەرىن بيلىك ورگاندارىنىڭ قاراۋىنا بەردى. زاڭ جۇمىس بەرۋشىلەردەن جۇمىسشىلاردىڭ ءومىرى نەمەسە دەنساۋلىعىنا قاۋىپتى جۇمىستى توقتاتۋدى، جۇمىسشىلارعا زياندى جانە قاۋىپتى ەڭبەك جاعدايى مەن ىقتيمال كاسىبي سىرقاتتار تۋرالى ەسكەرتۋ جاساۋدى تالاپ ەتەدى. زاڭ جۇمىسشىلاردىڭ جۇمىستان شىعىپ قالۋدان قاۋىپتەنبەستەن جۇمىس ىستەۋىنە، ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قاتەر توندىرەتىن جاعدايلاردان اۋلاق بولۋىنا ەرەكشە كەپىلدىك بەرەدى. جۇمىستارىنان ايرىلىپ قالۋ قاۋپى بولعاندىقتان، كەيبىر جۇمىسشىلار، اسىرەسە قۇرىلىس سالاسىنداعى ەڭبەكشىلەر بۇل قۇقىقتارىن ەركىن پايدالانا العان جوق.

ۇكىمەت جىلدىڭ العاشقى 11 ايىندا 1918 ادامنىڭ جۇمىس ورنىندا جاراقات العانىن مالىمدەدى; ال 2009 جىلدىڭ العاشقى 11 ايىندا جۇمىس ورنىندا جاراقات العان 1811 ادام تىركەلگەن بولاتىن. ۇكىمەت جىلدىڭ العاشقى 11 ايىندا 319 ادامنىڭ جۇمىس ورنىندا قازا تاپقانىن حابارلادى. ال 2009 جىلدىڭ العاشقى 11 ايىندا 298 ادام قازا تاپقان. كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى باسشىلىعىنىڭ ايتۋىنشا، وسى ولىمدەردىڭ كوپشىلىگىنە ەسكىرگەن قۇرال-جابدىق، كەڭەس زامانىنان قالعان ينفراقۇرىلىم، كەن جانە مەتاللۋرگيا سالالارىندا قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىنە كوپ كوڭىل بولىنبەۋى سەبەپكەر بولعان.

اقش-تىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگى