بۇگىندە الەمدىك دارەجەدەگى العاشقى قازاق ءانشىسى اتانىپ جۇرگەن ديماش قۇدايبەرگەننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىنە ەكى جىلدان ارتىق ۋاقىت وتسە دە، ول تۋرالى اقىن وڭايگۇل تۇرجانوۆانىڭ كىتاپشاسىنان باسقا تەرەڭنەن قۋزاعان تياناقتى دۇنيە، ءتىپتى قازاقستان كولەمىندە مۋزىكاتانۋشىلىق ماقالا جازىلا قويعان جوق. ەسسەيست جازۋشى ماقسات ءتاج-مۇرات وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا «ديماش. كوگدا جاجدۋت كريكا» اتتى كىتاپ جازىپ ءبىتىردى. ءبىز وقىرمان نازارىنا سول كىتاپتىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان «جەر الەمدى شارلاعان قازاق ءانى» دەيتىن تاراۋىن ۇسىنۋدى جالعاستىرامىز. 

(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: «باعى بارمەن تالاسپا», تەڭىز تۇپتەن تەبىرەنەدى،ديماشتىڭ داۋىسى جانە الەمنىڭ 47 ەلىندەگى بەيتانىس تانىستار), ديماشتىڭ ديناميكالىق كونسەرۆاتيزمى، «قىر بالاسى قول سوزادى اسپانعا»، ديماش جانە قازاق مادەنيەتىنىڭ ينتەگراتيۆتىك مودەلى، تاۋداي تالاپتان – بارماقتاي باق، ورىنسىز ءسوز قان قىزدىرادى، ديماش جانە ءححى عاسىردىڭ «جىرتقىشتارى», باستى سوققىنىڭ باعىتى...

وسىدان بىرقىدىرۋ ۋاقىت بۇرىن دىلداگۇل دەگەن ساۋاتتى وقىرمان ءوز كوممەنتىندە: «ديماشتىڭ تالانتى قازاق ەلىندەگى كوركەمونەردىڭ تالعامى قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن ايقىنداپ بەردى»، - دەپ جازعان بولاتىن.

ايتسا ايتقانداي، ديماش توڭىرەگىندەگى اڭگىمەلەر، پىكىرتالاستار ءبىراز جايدىڭ بەتىن اشىپ بەرىپ وتىر، سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ تالعام-تۇشىم دەڭگەيىن دە اڭعارتتى. دەسە دە بۇل جەردەگى ماسەلە تالعام الۋاندىعىنان دا تەرەڭىرەك سياقتى — جوعارىداعى تاريح ءبىر ەسەپتەن كەيىنگى كەزدە قازاق قوعامىنىڭ تۇرىك قوعامى سياقتى ءبىر-بىرىنە ديامەترالدى كەرەعار بىرنەشە توپقا، تاراپقا ءبولىنىپ كەتكەنىن كورسەتتى. ءتىپتى دەسە، قازاق كوپتەن بۇلايشا جىلاننىڭ تىلىندەي ەكى ايىر بولماعان شىعار-اق دەۋگە اۋىز بارادى. تۇرعىن حالىقتىڭ سانى سالىستىرمالى تۇردە شاعىن بولا تۇرا بىزدە سوتسيۋمنىڭ الەۋمەتتىك توپتارعا جىكتەلۋى ايتارلىقتاي جوعارى ەكەندىگىنە جانە بۇل جىكتەلۋ وتە جەدەل ءجۇرىپ جاتقانىنا ىسپات بولدى. ونىڭ ۇستىنە اۋىلدا جانە قالادا تۋىپ-وسكەندەردىڭ، اۋىلدان شىعىپ، قالا تۇرعىنىنا اينالعانداردىڭ اراسىنداعى، «تازا قازاق»، «شالا قازاق»، «ادا قازاقتاردىڭ» اراسىنداعى جىك جانە سودان تۋاتىن مەنتالدىق ايىرماشىلىقتار بار. وعان ۇرپاقتار اراسىنداعى سايكەسسىزدىكتەردى قوسساڭىز، تيىسىنشە، ەلدە ونەردى قابىلداۋ، تۇتىنۋ دەڭگەيى بارىنشا الا-قۇلا بولىپ شىعادى. وسىنىڭ ءوزى كوپ ماسەلەدە حالىقتىڭ كوزقاراستارىنىڭ تۇرلىشە بولۋى ۇلتتىق بىرتەكتىلىگىمىزگە كولدەنەڭ ءتۇسىپ وتىرعانىن كورسەتەدى.

قاي ەلدىڭ، قاي حالىقتىڭ بولسىن ىشىندە ونەردىڭ قاي ءتۇرىن دە، قاي پوشىمىن دا قۇمارتا قابىلدايتىن ءبىر ادامدار قاۋىمى بولادى.. ولار ءۇشىن ونەردىڭ جالعىز عانا ولشەمى بار، ول — شىنايىلىق، جوعارى ساپا، بيىك كاسىبي دەڭگەي. ديماش شىعارماشىلىعى ەمپاتيالىق تۇرعىدان ىشكى دۇنيەسى تازا وسىنداي جاندارعا ارنالعان. ونىڭ فاناتتارىنىڭ، ونەرىنە تابىنۋشىلاردىڭ جانە قۇرمەتتەيتىندەردىڭ نەگىزىن دە وسى اۋديتوريا قۇرايدى. بۇل قاۋىمدى، قاۋىمداستىقتى ءانشىنىڭ ءوزى بەرگەن اتپەن «ديارس»، ياعني ءانشىنىڭ جانىنا جاقىن، وعان قىمباتتى، مۇحتارام جاندار دەيمىز. سولاردىڭ ءبىرى Vlad Sigma: «... چتو يا پونيال — ون زادەۆاەت سۆويم تۆورچەستۆوم تولكو تە دۋشي، چتو سپوسوبنى ەگو پونيات ي پرينيات. ي سلاۆا بوگۋ — تاكيح ۆ ناشەم ميرە ەششيو منوگو!» دەپ جازىلىپتى. بۇل پىكىرگە مۋرات شالوۆ ەسىمدى جەلى قولدانۋشىنىڭ مىنا ءبىر ءسوزى شالىس تۇسەدى: «... ي سەيچاس ۆ كازاحستانسكيح سمي رەدكو ۋسلىشيش گولوس ديماشا. پوچەمۋ؟ دا پوتومۋ، چتو يستيننىح تسەنيتەلەي ۆىسوكوگو يسكۋسستۆا نە موجەت بىت بولشە نەۆەجەستۆەننوي ماسسى!» ياعني ديماش ونەرىن تۇسىنەتىندەردى بىرەۋى كوپ دەسە، ەكىنشىسى از دەيدى. شىندىعى قايسى؟

ادەتتە «جوعارى، بيىك ونەر» دەپ كلاسسيكالىق ونەردى ايتادى. ونىڭ ىشىنە كلاسسيكالىق مۋزىكانى عانا تىڭدايتىندار دا كىرەدى. بۇل ەليتالىق ونەردى باعالاۋشىلاردىڭ قاتارى ونشا كوپ بولمايدى جانە ولار وزدەرىنىڭ وسى ستاندارتتارىنا سىيمايتىنداردى، ياعني بۇقارا اۋەزە كورىپ تىڭدايتىن كوپشىلىك مۋزىكانى قابىلدامايدى. سونىڭ ىشىندە ديماش وكىلى بولىپ تابىلاتىن operapop ءستيلىن دە الگى قولدان قيىلعان قالىپتان اۋىتقۋ دەپ بىلەدى. ەليتالىق بۇل توپتان ءالى كۇنگە ەشبىر ادامنىڭ ديماش جونىندە پىكىر بىلدىرمەۋى دە popera-نى قابىلداماۋدان. كەرىسىنشە، ەليتا ونەر مانسۇق ەتەتىن توعىشار قاۋىم ءوز كەزەگىندە كلاسسيكالىق مۋزىكانى وزدەرى قابىلداعان ستاندارتتان اۋىتقۋ دەپ ەسەپتەپ، ءىش پىستىراتىن نارسە كورىپ ءتىپتى دە تىڭدامايدى جانە وسى رەتتە ءبىر قاناتىمەن كلاسسيكالىق مۋزىكاعا بارىپ تىرەلەتىن وپەراپوپتى دا «ىزىڭداما» دەپ الگى ساناتقا قوسادى. بۇلاردى «نۋب توبى» دەيمىز.

نۋب توبى ىشتەي بىرنەشە تاراپقا بولىنەدى. ءبىرىنشىسى، مۋزىكا مۇلدە قىزىقتىرمايتىندار. ونداي جاندار، ياعني ىشكەن تاماق، كيگەن كيىمنەن باسقاعا نازار سالمايتىندار اركەز بولعان، مىسالى 1970-ءشى جىلدارى الەمنىڭ بىرنەشە ەلىندە سوتسيولوگيالىق ساۋالناماعا قاتىسقان 100 ادامنىڭ 95-ءى جۇلدىزى جارقىراعانىنا ون ەكى جىل بولعان پەلەنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي شىققان عوي. مۇنداي تىرشىلىك يەلەرىن كۇشتەپ وزگەرتۋ قيىننىڭ قيىنى. سودان دا قۇراندا بۇل توپ جونىندە «جۇرەكتەرىنە ءمور باسىلعان» دەلىنسە كەرەك. كەلەسى تاراپ — قۇلاعىنا ماقتا تىعىپ العاندار، ياعني «ۆاتنيكتەر». كەڭەس كەزىندە وكىمەت «ۆاتنيكتەردى» قايتا تاربيەلەۋگە كوپ كۇش جۇمسادى، تومپەشتەپ وتىرىپ كىتاپ وقىتتى، سۇيرەلەپ ءجۇرىپ تەاترعا، كينوعا، كونتسەرت زالدارىنا كىرگىزدى، وسى رەتتە تۇشىمدى رۋحاني ازىق ازىرلەدى جانە ونىسى ءتاپ-ءتاۋىر ناتيجە بەرىپ تە كەلە جاتقان-دى، ايتكەنمەن ودان كەيىن كەلگەن ۋتيليتارلىق-پراگماتتىق نارىق ساۋاتتى وقىرمان، كورەرمەن، تىڭدارمان بولىپ قالىپتاسىپ قالعان بۇل توپتى قايتادان باياعى قارادۇرسىن تىڭداۋشى قالپىنا ءتۇسىردى. جانە وسىنىڭ ءوزى نەبارى بەس-التى جىلدا بولدى، وسى جەردە قازاقتىڭ «يت قۇيرىعى ءيىر — تارتساڭ تۇزەلەدى، قويا بەرسەڭ ورنىنا بارادى» دەگەن ماتەلى ءدال. ادام قانشا وركەنيەتتەنسە دە باياعى ۇڭگىرلىك، اڭتاقىلەتتەس قالپىنان كوپ ۇزاي قويعان جوق، راس، ميى، وي-ساناسى ولشەۋسىز ءوستى، الايدا حروموسوما وزگەرگەن جوق. قازاق جاعدايىندا توعىشار قالىپقا تەز قايتا ورالۋىمىزدىڭ تۇرمىس اۋىرتپالىعى سياقتى ەكونوميكالىق سەبەپتەرى دە بولۋى مۇمكىن. ادام بالاسى كۇنى بويعى اق يىق قىلعان اۋىر جۇمىستان، ودان كەيىنگى تۇرمىستىق پروبلەمالاردان ابدەن قاجىعان كەزدە مي تىنىقتىراتىن جەڭىل، قىزىقتى دۇنيەلەردى ىزدەيدى، ساناعا سالماق سالاتىن، ويلانۋدى قاجەت ەتەتىن اۋىر سيۋجەتتەردى، ساپالى مۋزىكانى ودان ءارى شارشاتادى دەپ قابىلدامايدى. 1930-شى جىلدارى اقش-تاعى، ەۋروپاداعى ەكونوميكالىق دەپرەسسيالار كەزىندە گولليۆۋدتىڭ كەنەت «ۆودەۆيلدەنۋى» دە سودان. ونى ايتاسىز، اتالعان كەزەڭدە سوتسياليستىك سوۆەت وداعىنىڭ وزىندە جۇمىسشى تابىنىڭ تالاپ ەتۋىمەن كەڭەس ونەرى رومانتيكا اعىمىنا ايتارلىقتاي بوي ۇرعان، كينوپروكاتتا ەيزەنشتەيندىك رەاليستىك «پوتيومكين» برونەنوسەتسى» ەمەس، «پوەت ي تسار» سياقتى جەڭىل، كوپشىلىككە ۇعىمدى كينولەنتالاردىڭ باعى جانعان. سايكەسىنشە مادەني ونىمدەر كوبىنەسە تۇتىنۋشى سۇرانىمىن ەسكەرىپ جاسالا باستايدى. ءدال وسى سياقتى بىزدە دە كەيىنگى وتىز جىلدا فونوگراممامەن ءان ايتۋعا جالپى كوپشىلىكتىڭ — تۇتىنۋشىنىڭ ەتى ءولىپ كەتكەندىگى سونشا، جاندى داۋىسپەن فونوگراممانىڭ ارا-جىگىن ايىرۋعا باس اۋىرتقىسى دا كەلمەيدى، ەڭ باستىسى، ءان قابىلداۋعا وڭاي بولسا بولعانى. ءبىزدىڭ ەسترادادا نەگە ورتاقول انشىلەردىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇر، سەلەبريتي توراپتاعى پابليكتەردە ۇياتمەندەر مەن ارىپتەستەرىن ادەيى ارانداتىپ، نەگە ەڭ كوپ قارالىم جينايدى؟ سەبەبى، ولار الگى بۇقارالىق تۇتىنۋشىعا جۇمىس ىستەيدى، ال ءبىزدىڭ قازىرگى قازاق تۇتىنۋشىسى، ياعني «پيپل» نە بەرسەڭ دە قىلعىتا سالاتىن دەڭگەيدە. بىراق بۇل ءالى توبىر ەمەس، تولىق توبىرلىق مادەنيەت ەمەس. توبىرلىق پسيحولوگيا، توبىردىڭ شىن سيقى كورىنۋى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك قىجىل كەرەك، وسى ورايدا جوعارىداعى نۋب قاۋىمىنىڭ نەگىزگى كەۋدەسىن قۇرايتىن دا ونەردەگى جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان بەلگىلى ءبىر باعىت-ستيلدەرگە الەۋمەتتىك قارسىلىق تانىتاتىن سونداي ءبىر قارەكەتتى توپ.

قىزىق، جوعارىداعىداي پسيحيكالىق ءتيپتىڭ بار ەكەندىگىن جانە ول پسيحوتيپ، ول تۇرپات ديماشقا كەلگەندە ەرەكشە بەلسەندى بولىپ كەتەتىنىن بىزدەن بۇرىن باسقا حالىقتار تاپ باسىپ تانىپ وتىر. ايتۋلارىنشا، «نيەتى بۇزىق، قاراۋ ادامدار عانا ديماش انىنە سەلت ەتپەيدى» ەكەن. سولاردىڭ ءبىرى يرينا ترەفيلوۆا: «... ي ۆوت مويو ۋديۆلەنيە: وتكليكايۋتسيا نا ديماش ليۋدي دوبرىە ي سەردەچنىە، جيۆىە. ا ليۋدي س تياجيولىم حاراكتەروم، زلىە، جەستوكوسەردەچنىە ليبو راۆنودۋشنى، ليبو رۋگايۋت ي پەرەۋبەديت ستارايۋتسيا»، - دەپ جازادى. ماريا لادوگا ەسىمدى جەلى قولدانۋشىسى وسى ويدى: «… يا ستالكيۆالاس س تاكيمي ليۋدمي ي يح وچەن ترۋدنو پەرەۋبەديت. ي منە جال تاكيح ليۋدەي، ۆەد وني منوگوە تەريايۋت نە يمەيا وتكرىتوي دۋشي»، - دەپ دامىتادى. Oral Sarmantaeva بولسا وندايلاردى ەڭسەلەرىن تۇسىرمەۋگە شاقىرادى، سونداعى ءۋاجى: ءبارىبىر ءبىز جۇرتتىڭ بارلىعىن ديماشتى ءوزىمىز جاقسى كورگەندەي جاقسى كورۋگە ماجبۇرلەي المايمىز، ۋاقىتى كەلگەندە ديماشتىڭ ءوزى بارشانى مويىنداتادى.

شىنىندا دا، دارىندى جان تۋعاندا ونىڭ سول دارىنىنا تامسانىپ ءتانتى بولاتىندار دا، كورە الماي، ءىشى كۇيەتىندەر دە قوسا تۋاتىن سياقتى عوي. زامانداس، تۇستاستاردىڭ ءادىل بولۋى قيىن دەيتىنىمىز سودان، اسىرەسە ءيىرىمى كوپ تاۋقىمەتتى مايدان — مادەنيەت مايدانىندا. ءتىپتى ءمۇيىزى قاراعايداي بەتحوۆەن، موتسارتتار دا قادىرسىز ەلدە تۋىپ، قادىرى از بىلىنگەن، ءوز ەلىندە كوپ مويىندالا قويماعان. ۆيۆالدي تۋعان يتالياسىنان كەتىپ، شىعارمالارىن ۆەنادا ءجۇرىپ جازعان، جات جەردە بەلگىسىزدىكتە ولگەن، ماقتاۋلى يتالياندار ۇلى كومپوزيتورىن ەكى عاسىر ارالاتىپ، وندا دا ءمۋسسولينيدىڭ ارقاسىندا قايتادان اشتى. دەمەك، ايرىقشا تۋعان دارىنعا كەسەل الىستاعى جۇلدىزداردان ەمەس، جاقىنداعى پەريگەيدەن كەلەدى. تالانتتىڭ شىعارماشىلىعىنا، جاڭاشا باعىت-باعدارىنا نەمقۇرايدى قارايتىندار جانە ىشتەي قابىلدامايتىندار پروبلەما ەمەس، - مۇندايدا «تىڭداماسا تىڭداماي-اق قويسىن دەيسىڭ عوي، - ودان دا ديماشتى تىڭداپ، سوڭىنان اينالاسىن بىلعاپ پىكىر پىكىر جازاتىن دوكىرلەر قيىن. مۇنى الەۋمەتتىك قىجىل تۇرىندەگى قازاقى پانپسيحيزم دەمەسكە شارا جوق. جاڭا اتاۋلىعا، ەسكىنىڭ قالىبىنا سىيمايتىن اتاۋلىعا جانى قاس، ورەلەرى تومەن، جان دۇنيەلەرى دوكىر، قارادۇرسىن ۇلتشىلدىقپەن كىرلەنگەن بۇل جىنىس، بۇل تۇقىم ديزلايك قوياتىنداردان دا قورقىنىشتى، قاتەرلى. رينات سياقتىلاردى دەرەۋ قولداپ الا جونەلەتىندەر، ءبورىنىڭ ارتىنداي شۋلاپ ىزالى كوممەنت جازاتىندار، بالاعات ءسوز ايتاتىندار دا سولار، ايتىسمەن كەزدەسۋ وتكىزگەن جەرلەرگە الدىمەن كەلەتىندەر دە سول پانپسيحيزم سوماتيالىق اۋرۋىنا شالدىققاندار. ىشتەرىندە اقتوبەدەگى كەزدەسۋدە زالدى تولتىرىپ وتىرعان جاستار دا بار. زايىتوۆقا دۇركىن-دۇركىن قول سوعىپ، كەۋ-كەۋلەگەن دە سول ديماشتىڭ ءوزىنىڭ جەرلەستەرى. مۇندا رۋ جوق، ءجۇز جوق، جەرشىلدىك جوق، ءپانپسيحيزمنىڭ ۋلى كەسەلى عانا بار ەكەنىنە وسىنىڭ ءوزى تۋراشى جانە بۇل توبىرلىق كەسەل ديماشتاي تالانتتارىمىزدىڭ تابىسى ەسەلەنگەن سايىن گەومەتريالىق پروگرەسسيا جولىمەن ءوسىپ، قوعامىمىزدى تەمىرەتكىدەي جايلاپ، ءورشىپ بارا جاتقانى الاڭداتادى. بۇل وسەر ەلدىڭ قىلىعى ەمەس. ءارتيستى بۇلايشا سىرتىنان عايباتتاۋعا وركەنيەتتى قاۋىم دا، ونەردىڭ مورالدىق-ەتيكالىق جاعىن قاداعالايتىن وكىمەت تە جول بەرمەيدى. ەۋروپا ءحىح عاسىردا-اق فرانتسۋز مۋزىكا سىنشىسى گالەۆي ۇسىنعان قاعيدات بويىنشا ارتيستەردىڭ قوعام تاراپىنان قۇرمەتكە لايىق ەكەندىگىن مويىنداپ قويعان. ال بىزدە مۋزىكا سىنشىلارى، جالپى زيالى قاۋىم تالانتقا جاسالىپ جاتقان جوعارىداعىداي اشىق شابۋىلداردى كورسە دە، كورمەگەن بولىپ، تىلدەرىن قىرقا تىستەپ العانداي ءلام-ميم.

لەۆ تولستويدىڭ الەم ادەبيەتى الدىندا سىڭىرگەن ۇلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى — اتاقتى «سوعىس جانە الەم» ەپوپەياسىندا مەكەنشاق (حرونوتوپ) ارقىلى تەكتىلىك پەن تەكسىزدىكتىڭ، اقسۇيەك پەن قاراسۇيەكتىڭ تابيعاتىن اشقاندىعى دەپ سانالادى. جوعارىداعى يرينا ترەفيلوۆا دەگەن جەلى قولدانۋشى «ديماش وكازالسيا كاك ەكزامەن دليا چەلوۆەكا. ۆوت تاكوي تالانت ەمۋ بوگ دال!» دەپتى. دماش ءوزى دە بايقاماستان ۇلى جازۋشىعا ۇقساپ تۇر. راسىندا دا ءانشى قازىردىڭ وزىندە ونەرى ارقىلى ءبىزدىڭ قوعامداعى عانا ەمەس، جالپى ادامزات ورەسىندەگى وت پەن سۋداي شارپىسقان جارىق پەن كولەڭكەنىڭ، تەرىسكەي مەن كۇنگەيدىڭ اراسىن ايقىنداي باستادى. «ديماش ءداۋىرى» فەنومەنىنىڭ ءانشى يىعىنا زامانا، مەزگىل ارتقان ءبىر مىندەتى دە وسى بولسا كەرەك. وسى ارادا بۇل ايقىنداۋ وعان نەگە مىندەت ەتىلۋى مۇمكىن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋى مۇمكىن. ونىڭ سەبەبى، ادامزات قايتكەندە دە بازبىرەۋلەر قويماي ايتىپ، ءبۇتىندى بولە-جارعىسى كەلىپ جۇرگەندەي ءارتۇرلى، ارقيلى ءھام الا-قۇلا ەمەس. ءار ادامنىڭ كەۋدەسىندە جۇدىرىقتاي بۇرقانى سوعىپ تۇرعاندا وندا قايتسە دە سەزىم ساڭىلاۋى، ءۇمىت ساۋلەسى وتەتىن سىزات-ساڭىلاۋ قالىپ وتىرادى، الگى ساڭىلاۋدان «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الاتىن» ءان مەن كۇي، مۋزىكا عانا جول تابادى. ءبىزدىڭ قازاق قوعامى جاڭعىرۋدىڭ باستاپقى ساتىسىندا عانا تۇر. مودەرنيزاتسيا دەندەگەن كەزدە ارقانداي قازاقتىڭ دا بۇكىل چاكراسى تولىق اشىلاتىنىنا، ءسويتىپ ءبىزدىڭ «بالالىق اۋرۋىمىز» - پانپسيحيزم كەسەلىنەن بىرتە-بىرتە ارىلاتىنىمىزعا سەنەيىك. وسى ورايدا كەيبىرەۋلەر ۇسىنىپ وتىرعانداي حايتەرلەردىڭ جازعاندارىن ەلەمەۋ، كورسە دە كورمەگەندەي بولۋ امالىنان گورى جارقىن قاباق، ونەگەلى ءىس، ءونىمدى ناتيجەمەن قىزعانىش بىلدىرۋشىلەردىڭ، تۇسىنبەۋشىلەردىڭ جۇرەگىن ءجىبىتۋ، كولەڭكەنى جارىققا، تەرىسكەيدى كۇنگەيگە اينالدىرا ءبىلۋ الدەقايدا ونىكتى ءتاسىل بولماق. ەكىنشىدەن، ديماشتىڭ فان-قاۋىمداستىعىنا ءانشىنى تىم اسىرەلەي، اسىرا ماقتاپ، ءتىپتى كيەلەپ، سونىڭ سالدارىنان نۋب توبىنداعىلاردىڭ ۇناتپاۋشىلىق سەزىمىن ودان ءارى قوزدىرۋدان، انتيفاناتتىق كوڭىل-كۇي تۋعىزۋدان اباي بولۋ كەرەك سياقتى. ديماشتىق فان-قوزعالىس سياقتى قىزۋقاندى قوزعالىس بۇرىن «بيتلز» توبىنا تابىنۋ كەزىندە عانا ورىن العان، بيتلومانيا بۇل رەتتە بۇل مۋزىكالىق توپقا كەسىرىن دە تيگىزگەن دەپ كەلەتىن پىكىر دۇرىس بولۋى، سەبەبى راسىندا دا كەيبىر رەسەيلىك مەلوماندار ايتاتىنداي، ديماش فاناتتارىنىڭ ارا-اراسىندا «تەرروريستەرگە» ۇقساپ كەتەتىنى بار، ياعني، ولار «پرينتس دي» جەر پلانەتاسىنىڭ تۇرعىنى ەمەس، ول ادامزاتقا ادەيى جىبەرىلگەن ادام كەيىپتى پەرىشتە، دەگەنگە كادىمگىدەي سەنەدى، دەمەك ونىڭ اتىنا ەشبىر سىن ايتىلماۋى كەرەك، الەم ونى تۇتاس، ءارى تالاسسىز مويىنداۋى كەرەك ەكەن. بۇل مۇمكىن ەمەس قوي. وسى پىكىردىڭ سوڭعى بولىگىمەن عانا كەلىسۋگە بولادى. ءيا، ديماش ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ماڭدايىنا بەرىلگەن بالا، سوندىقتان ديماشتى سىناعاننان گورى، وعان جىبەكتەن باۋ، سارى التىننان القا تاعىپ، كۇمىستەن تۇعىرىن جاۋىپ، قولعا الىپ، سىلاپ-سيپاپ باعۋ كەرەك، اسىرەسە قىلاڭ-سىلاڭ قىزداردان، كۇنباعار وتىرىك دوستاردان، جويداسىز سىنامپازداردان كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋ كەرەك. ونەرىن كوبىرەك زەرتتەۋىمىز قاجەت. ءانشىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيگە شىققانىنا ەكى جىلدان استى، ال بىزدە ءالى كۇنگە ونىڭ ەكسكليۋزيۆ ءان سالۋ ءستيلىن تالداعان بىردە-ءبىر مۋزىكاتانۋشىلىق ماقالا جازىلعان جوق، قازاقستاندىق مۋزىكا ماماندارى تاراپىنان بىردە-ءبىر مۋزىكالىق كوۋچ جاسالماي كەلەدى. قازىرگە دەيىنگى قولدا بار ماقالا-كوۋچتار جۋىق جانە جىراق شەتەلدەگى ماماندارعا عانا تيەسىلى. وسىنىڭ ءوزى بىزدەگى كاسىبي مۋزىكاتانۋعا قاتىستى ۇلكەن سۇراق تۋعىزادى. سونىمەن قاتار تالانتتى مويىنداماۋ قانداي جامان بولسا، تالانتتى اسىرا باعالاۋ دا سونشالىقتى جامان ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءجون. «وچەن وپاسايۋس زا ديماشا. پلوحو ي نەپريزنانيە، پلوحو ي سۆەرحپريزنانيە، - دەپ جازادى جانات بايدارالين ەسىمدى جەلى قولدانۋشى. - موجنو پونيات ناس، كازاحوۆ، - ۋ ناس نيكوگدا نە بىلو تاكوگو چۋدا، گەنيا ۆ ۆوكالە. مى ۆ وبششەم-تو گلۋبوكو زاكومپلەكسوۆاننىە ليۋدي، ا تۋت — پروستو پرورىۆ سرازۋ ۆ كوسموس! كاك تۋت ۋدەرجاتسيا؟ كونەچنو نيكاك! نو ۋدەرجاتسيا نادو، ۆو يميا ەتوگو پارنيا، ەگو وچەن پروستو سبيت س تۆەردي، وسوبەننو سەيچاس، وسوبەننو سلادكوگولوسىە چينوۆنيكي ي فاناتى موگۋت سدەلات سۆويو چيورنوە دەلو، داجە نە پونيمايا پرويسحودياششەگو...»

وي سالارلىق ءسوز. ءبىز ساناسىندا قۇدىرەتكە اينالىپ كەتكەن ۇعىمدارمەن، ياعني ۇعىممەن ۋلانىپ قالعان ۇرپاقتان وربىگەن ۇرپاقپىز عوي. بىزگە ەرىك بەرسە، قولدان قۇدىرەت جاساۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. رينات ديماشقا ءۇشىنشى مارتە شۇيلىككەننەن كەيىن مىناداي جاعداي بولدى. ءانشىنى قورعاپ، ەلىمىزدىڭ بىرنەشە بەلگىلى ادامى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى پىكىر ءبىلدىردى. ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ پەن تەلەجۋرناليست ابباس شاح ءوز ينستاگرامدارى ارقىلى ديماشتى لاس ساياساتقا ارالاستىرماۋدى سۇراسا، تانىمال ءانشى مايرا ءىلياسوۆا سپۋتنيك كازاحستان سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا رينات ەندىگارى كوزەتتىگىن دوعارماسا، ەلدەگى انشىلەر قاۋىمى ءبىر شارا الاتىنىن ايتىپ، قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسادى. سوڭعى سۇحبات ىلە-شالا ورىسشاعا اۋدارىلىپ، يۋتۋبقا سالىندى، سول ارقىلى ونى وزىمىزدەگى جانە شەتەلدەگى ديماشتىڭ ءورىستىلدى فاناتتارى وقىپ، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا قانىقتى. كوپتەگەن كوممەنتتەر بولدى، سولاردىڭ بىرەۋىنىڭ اۆتورى «نە داي اللاح تاكيح ليۋدەي ۋ ۆلاستي»، - دەپ جازدى.

وسى پىكىر كوپتىڭ كوكەيىندەگى ورىندى الاڭداۋشىلىقتى بىلدىرەدى. اۆتور ورىس ءتىلدى بولسا دا قىسقا قايىرىم اۋدارمانىڭ اۋانىنان جەلدىڭ قاي جاققا سوعىپ تۇرعانىن، ياعني قازاق ىشىندە بازبىرەۋلەردىڭ ديماشقا ەرەگىسىپ، قولدان قالىپ قيىپ، ريناتتان كوسەم جاساپ، بيلىك باسىنا اپارعىلارى كەلەتىن نيەتىن اڭعارىپ قالعان سياقتى. ءتىپتى ونى «شىندىقتى ايتاتىن ايتىسكەر ءباھادۇر باتىر، وسى زاماننىڭ ماحامبەتى» دەپ، قۇيرىق كوپشىگىن جوپتەپ قوياتىندار قىزدى-قىزدىمەن «رينات ادىلەت ءمينيسترى (ۆاريانت: مادەنيەت ءمينيسترى), دەپۋتات بولۋى كەرەك» دەپ ايتىپ-جازىپ تا ءجۇر. قازاق سەگمەنتىندەگى وسى تەكتەس سۋ استى اعىستارىنان بەيحابار ءورىستىلدى Hakan Kimakya نىسپىلى كوممەنتاتور الگى جايدى تۇيسىگىمەن اعاتسىز ۇعىنا كەلىپ: «زايتوۆ وچەن زلوي چەلوۆەك، تاكيە سپروۆوتسيرۋيۋت ۆوينى، - دەپ جازادى. - وچەن وپاسنىي تيپ، ۆوزومنيۆشي سەبيا پروروكوم».

جانى بار اڭگىمە، تەك ءبىر عانا تۇزەتۋ بەرۋ كەرەك: ريناتتى پايعامبار، ءتىپتى ءتاڭىر (رينات ەسىمىن اناگرامما تاسىلىمەن كەرى وقىسا تانير دەگەن ءسوز شىعادى) كورىپ جۇرگەن ونىڭ ءوزى ەمەس، قولدان قاھارمان جاساماسا وتىرا المايتىن ءبىزدىڭ ءوزىمىز، دالىرەگى، جوعارىدا ايتىلعان قازاقى پانپسيحيزم، قارادۇرسىن ۇلتشىلدىق. سوفا سوفا دەيتىن جەلى قولدانۋشى: «ريناتتى تايراڭداتىپ قويعان ءبىزدىڭ وزىمىزگە — قازاقتارعا وبال جوق!» دەپ ابدەن دۇرىس ايتادى.

رينات نە ءۇشىن، قانداي قاسيەتتەرى ءۇشىن مينيستر، حالىق باتىرى اتانۋى ءتيىس ەكەندىگىن بۇعان دەيىن اڭعارتتىق: «شىڭعىرتىپ» شىندىقتى ايتىپ جۇرگەندىگى ءۇشىن. دۇرىس، قاي زاماندا بولسىن باۋىرىن جارىپ، ءوتىن ءتىلىپ شىندىق ءسوز سويلەيتىن ادام كەرەك. شىندىقتى ايتپاساڭ، شىرقىرايتىن كۇن تۋار. بىراق شىندىقتىڭ دا ءتۇرى بار — اقيقات شىندىق، الدانىش شىندىق جانە تاتىمال بولعان ارزان شىندىق. حالىق بۇلاردىڭ ارا-جىگىن قاشاندا اجىراتا بىلگەن. مىسالى، جوعارىداعى مايرا اپايىمىزدىڭ سوزىنەن كەيىن ديسكۋرستىك پىكىر-تالاسقا ارالاسىپ: «اللا مۇنداي ادامداردىڭ بيلىك باسىنا كەلۋىنەن ساقتاسىن!» دەپ تىلەنگەن جەلى قولدانۋشى ودان ءارى: «زايتوۆ ەششيو ۆوزومنيل سەبيا چەلوۆەكوم، كوتورىي گوۆوريت گوركۋيۋ پراۆدۋ. چتو ون رەالنو سدەلال دليا سترانى، كرومە توگو، چتو گوۆوريت تو، و چيوم مى ۆسە ۆ كۋرسە؟» دەپ تاڭىرقايدى. سونى ايتام-اۋ، راسىندا دا ريناتتىڭ امەريكانى اشىپ تاستاعان دانەڭەسى جوق، - ايتىپ جۇرگەنىنىڭ بارلىعى دا قوعامعا بەسەنەدەن بەلگىلى، ءتىپتى ەستي-ەستي قۇلاعىمىز، وقي-وقي كوزىمىز جاۋىر بولعان جايتتەر.

سونان سوڭ شىندىقتى ايتقان قازاقتىڭ الدى دا، سوڭى دا زايىتوۆ ەمەس. تاريحىمىزدا وعان دەيىن دە اقيقاتتى شىرقىراتىپ تۇرىپ ايتقان جانە قازىرگىدەي ءسوز ەركىندىگى بار دەموكراتيالىق زاماندا، ساحنادا شاي ۇرتتاپ وتىرىپ ەمەس، زۇلماتتا باس كەتەيىن دەپ تۇرعاندا ياكي باستىڭ كەتۋى ابدەن مۇمكىن توتاليتاريزم جاعدايىندا باتىل ايتقان باتىمدى شىندىق جوقشىلارى بولعان. مىسال كەرەك پە، مىنەكەيىڭىز: 1930-شى جىلدارعى اشتىقتا ستالينگە جازىلعان ايگىلى «بەسەۋدىڭ حاتىنا» قول قويعان مانسۇر عاتاۋلين 1938 جىلى سوت زالىندا جەكە باسقا تابىنۋدىڭ بۇكىل ورەسكەل زاڭسىزدىقتارىن جىپكە ءتىزىپ تۇرىپ بار داۋىسپەن ايتقان جانە وزىنە قانداي جازا ءتۇرى كەسىلەتىنىن بىلمەي تۇرىپ-اق ايتقان; سول شامادا شاحان مۋسين اشارشىلىق قاسىرەتىن ايتىپ، ايگىلى «ناركومعا حات» ولەڭىن جازعان; اراعا ون جىل سالىپ، مقك گەرمانياداعى تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى مۇشەلەرىن سوتتاعان زالدا ارتۋر قالدىباەۆ تا اجال جاستىعىنا باس قويۋدان تايىنباي، ويىنداعىسىن باتىل مالىمدەگەن; اراعا تاعى ون جىلداي ۋاقىت تۇسكەندە رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبىرى جۇمابەك تاشەنوۆ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن رەسەيگە بەرۋ بارىپ تۇرعان ۆوليۋنتاريستىك شەشىم ەكەندىگىن حرۋششەۆتىڭ تۋرا وزىنە بايان ەتكەن; 1986 جىلعى جەلتوقسان ۋاقيعالارى تۇسىندا جۇبان مولداعاليەۆتىڭ ءتامام جۇرتتىڭ كوزىنشە كولبيننىڭ الدىندا ءدال سونداي كوزسىز ارەكەتكە بارعانى بارشامىزعا بەلگىلى، ال ءدال سول شامادا جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ پارتيا جينالىسى ۇستىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان كادر ساياساتىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن مالىمدەگەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن; 1988 جىلى سول كەزدەگى رەسپۋبليكا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ميحايل ەسەناليەۆ تە گورباچەۆكە حات جولداپ، ورتالىقتىڭ كادر ساياساتىنا باتىل قارسىلىق ءبىلدىردى; 1989 جىلى سەمەي وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەشىرىم بوزتاەۆ گورباچەۆكە سەمەي پوليگونىن باسقا جەرگە كوشىرۋدى تالاپ ەتىپ شيفروگرامما جىبەرگەنى بار; اراعا ءۇش جىل سالىپ جۋرناليست نۇرمۇحان ورازبەكوۆ توتاليتارلىق گكچپ-عا اشىق قارسىلىق تانىتتى; كەشەگى جەر ساتۋ ماسەلەسىندە زيالى قاۋىم بودەنەشە بۇعىپ قالعاندا جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ ايقىرتىپ تۇرىپ سۇحبات بەردى. تىزە بەرسە، تاريحىمىزدا مۇنداي مىسالدار كوپ جانە وسىناۋ تۇلعالارىمىزدىڭ قاي-قايسىسى دا الگىندەي ارەكەتتەرى وزدەرى ءۇشىن نەمەن اياقتالاتىنىن (رەپرەسسيا، 18 جىل تۇرمە، قىزمەتتەن قۋىلۋ) بىلە تۇرا، اقيقاتتى ايتىپ ارىلۋدى بارىنەن جوعارى قويعان. شىندىقتى باسىن بايگەگە تىگىپ وتىرىپ، «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەپ ايتقان. وسى كوڭىل-كۇي ەسەناليەۆتىڭ گورباچەۆكە حاتىندا: «...وتپراۆليايا داننوە پيسمو، وسوزنايۋ، چتو موگۋ پوسترادات، نو گلۋبوكو ۋبەجديون — ينتەرەس وبششەستۆا، پارتي، ناتسي پرەۆىشە ليچنوگو بلاگوپولۋچيا»، - دەگەن سوزدەرمەن بىلدىرىلگەن. وسىلاي بولعاندىقتان دا بۇل تۇلعالار ەشقاشان الگى ەڭبەكتەرى ءۇشىن مينيستر لاۋازىمىنان ياكي ساياسي كوسەمدىكتەن، پايعامبارلىقتان، ءبىر حالىقتىڭ ءتاڭىرى بولۋدى ويىنا الىپ تا كورمەگەن، حالىق تا ولاي ويلاماعان، سەبەبى كوپتىڭ ۇعىمىندا بۇل ادامدار الگىندەي ارەكەتتەرىمەن-اق ناعىز حالىقتىق تۇلعالار رەتىندە قالدى، ال بىلە-بىلگەنگە كوپ كوزىندە حالىقتىق تۇلعا اتانۋدان اسقان اتاق، ابىروي جوق. حالىق شىندىقتى ايتاتىن ادامداردى قاشاندا كادەلەگەن، وسى تۇرعىدان كەلگەندە قوعامنىڭ اقيقاتقا شولىركەپ وتىرعان ءبىر بولىگىنىڭ رينات مىسالىندا جوعارىداعىداي حالىقتىق تۇلعالاردى ىزدەۋى ابدەن زاڭدى، بىراق قوعامىمىزدىڭ وسى سەگمەنتى، شەر-اعاڭ ايتقانداي، شىندىقتى ايتۋ شىرق بۇزۋمەن، شۋلى، شاتاقى سۇحباتتار بەرۋمەن اۋىل-ءۇي قاتار قونا المايتىنىن ءبىلۋى ءتيىس. سونىڭ ىشىندە مۇنى جالعان نامىس جوقتاعان پسەۆدوپاتريوتشىلدار ەسكەرۋى كەرەك. حالىقتىڭ نامىسىن جىرت، وسى جولدا ماڭدايى قاسقا شىندىقتى ايت، الايدا ول استە حالىقتىڭ ىشىنە ىرىتكى سالۋعا اكەپ سوقتىرماۋى كەرەك. ديماشتاي ازات ەلدىڭ ورەن ارىستانىن وزەككە تەۋىپ، توبەسىنەن تۇقىرتىپ، كەۋدەسىنەن يتەرمەۋى ءتيىس. اگاراكي «ءسوز شىندىققا، قانجار قىنعا توقتايدى» دەيتىن اتالى سوزبەن كەلىسسەڭىز، وسى جەردەن توقتايىق.

دەسەك تە، ءبىز اتتاپ كەتە المايتىن تاعى ءبىر نارسە بار. ول — جوعارىداعى نۋب قاۋىمى كوسەم، ءتاڭىر ساناپ وتىرعان ريناتتاردىڭ سىن ساتتە شىندىقتى ايتىپ، سوعان ساي ارەكەت قىلار كەسەك حالىقتىق تۇلعالارعا ءتان ساپالىق قاسيەتتەردەن جۇرداي ەكەندىگى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا ءبىلىم ورەسىن الايىق. ماسەلەن، رينات امان تاسىعانمەن سۇحباتىنىڭ ءبىر جەرىندە Wada-نىڭ قازاقستانعا قاتىستى انتيدوپينگ ساياساتىن ءسوز ەتە كەلىپ، حالىقارالىق ۇيىمنىڭ الگى ارەكەتتەرى «باتىس پەن رەسەي اراسىنداعى «سالقىن سوعىستان» تۋىنداپ وتىر» دەپ جىبەردى. بۇعان قاراعاندا، ايتىسكەر اقىنىمىز «حولودنايا ۆوينا» تىركەسىنىڭ تىلدىك قولدانىسىمىزعا ەنگەنىنە كەمى قىرىق جىل بولعان «قىرعي-قاباق سوعىس» دەيتىن بارابار بالاماسىنان بەيحابار ەكەن. بۇل دا ەشتەڭە ەمەس، كەيىپكەرىمىز ودان ءارى اڭگىمە ىڭعايىندا «قازاقتان شىققان نوبەل لاۋرەاتتارىن قولداۋىمىز كەرەك» دەپ سالدى. مال قۇلاعى ساڭىراۋ، وسى كۇنگە شەيىن قازاقتان بىرەۋ-مىرەۋ نوبەل سىيلىعىن الدى دەگەندى ەستىمەپپىز. راس، انەۋ ءبىر جىلى گازەتتەردىڭ ءبىرى ماگاتە-دە قىزمەت ەتەتىن يادروشى فيزيك قانداسىمىز دوستاي رامانقۇلوۆقا عىلىمي توپ قۇرامىندا ايتىلمىش سىيلىق بەرىلگەنىن سۇيىنشىلەپ جازعان-دى، بىراق ول اقپارات جالعان بولىپ شىعىپ، ونى گازەتتىڭ ءوزى تەرىستەگەن-ءدى. ايتىسمەن وسى اقپاراتتىڭ الدىڭعىسىن كوزى شالىپ قالىپ، تەرىستەمەسىن كورمەگەن سياقتى. ءيا بولماسا 2013 جىلى قازاق عالىمى ساعىمبەك التايۇلىنا رەسەي جاراتىلىستانۋ اكادەمياسى تاراپىنان «ونەرتاپقىشتىقتى دامىتۋعا ۇلەس قوسقانى ءۇشىن» الفرەد نوبەل اتىنداعى مەدالدىڭ تاپسىرىلۋىن ياكي 2017 جىلى تاعى دا سول رەسەيلىكتەر اتىنان اكادەميك ورازالى سابدەنگە نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى سايمون — كۋزنەتستىڭ التىن مەدالىنىڭ بەرىلۋىن نوبەل سىيلىعىنىڭ ءوزى دەپ ۇققان بولۋى. شىعارماشىلىقتا «اۆتوردىڭ ماڭگىرۋى» («اۆتورسكايا گلۋحوتا») دەگەن قۇبىلىس بار، ياعني ادام جازىپ وتىرعانىندا قاراپايىم نارسەلەردەن قاتە جىبەرىپ الادى. بىراق قايتكەندە دە ينتەرۆيۋ بەرۋشى حابارعا شىعار الدىندا وعان مۇقيات دايىندالۋى، سونىڭ ىشىندە قويىلاتىن سۇراقتاردىڭ جوباسىمەن الدىن الا تانىسىپ، زاماناۋي فاكتچيكينگ تاسىلىمەن دەرەكتەردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن تەكسەرىپ الۋى ءتيىس ەمەس پە؟! بىراق وعان ەفيوپ ريناتتاردىڭ ەبى قايدا! ال ەندى بار ما، ۇلكەن ماسەلەدە شاعىن ءبىلىم مەن تورەلىك ايتپاق بولىپ كۇلكىگە قالىپ وتىرعان الگىندەي ادامدى ءبىر تەلەارنا توك-شوۋ جۇرگىزۋگە شاقىردى دەگەندى ەستىگەنىمىزدە نە ايتارىمىزدى بىلمەدىك. بىزدەگى تەلەۆيدەنيە سالاسىنىڭ دەڭگەيىن وسى فاكتىمەن-اق شامالاي بەرۋگە بولاتىن سياقتى.

(جالعاسى بار)

ماقسات ءتاج-مۇرات

Abai.kz