ۇلتتىق بولمىس ءوز-وزىنەن كۇش الاتىن ەنەرگيا. قازاقتا «ەسكى-جاقسىنىڭ ازىعى، جاقسى – جاماننىڭ قازىعى» دەگەن اتالى ءسوز بار. بىراق ۇلتتىق بولمىستان ءنار الۋ ءۇشىن ادامعا ەكىدۇنيەسىنە جەتەتىن تىنىشتىق پەن رۋحاني ەنەرگيا قاجەت. ال، ول جانداعى سۇرانىستى ءدىن عانا قاناعاتتاندىرادى. ناعىز بايلىق ءبىز ويلاعانداي جەر قىرتىسىندا ەمەس، ادامنىڭ مي قىرتىسىندا. ۇلت بولىپ ۇيىسۋ، ال ول ۇلتقا جەردى سىيعا بەرۋ جاراتۋشىدان بولسا، وتاندى ساقتاۋدى اللاتاعالا سول ۇلتتىڭ وزىنە قالدىرادى ەكەن.

جاراتۋشى قاسيەتتى قۇراندا: «مەن سەندەردى ۇلت پەن ۇلىستان جاراتتىم. ءبىر-بىرلەرىڭدى تانۋ ءۇشىن»، - دەيدى. سونىمەن قاتار «نەسىبەلەرىڭدى شاشىپ بەردىم. وزدەرىڭ تاۋىپ جەڭدەر» دەيدى. مۇنداعى ىزدەپ-تاۋىپ جەۋ ۇعىمى ءوز رۋحانياتىڭ مەن بولمىسىڭدى، جاراتىلۋداعى مەنىڭدى ءوزىڭ تانىپ، ءوز نەسىبەلەرىڭدى وزدەرىڭ ىزدەڭدەر دەگەنى. دەمەك، اللاتاعالا جوقتان بار جاراتىپ، باردى بار قىلۋدى وزدەرىڭە قالدىردىم دەگەنى. بۇدان تۇيەتىنىمىز ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ جاراتۋشىنىڭ قالاۋىمەن بولعانىمەن، ونى ساقتاپ قالۋ ءار حالىقتىڭ ءوز قولىنداعى دۇنيە ەكەنىن ۇقتىرادى. اتا-بابالارىمىز «قوزعالىس – تىرشىلىك كوزى» دەگەن. وتكەن تاريحتاعى اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇسىنىگىندە «قاراڭقىلىق دەگەن بولمايدى، قاراڭقىلىق – جارىقتىڭ تۇسپەگىنەن بولادى» دەگەن سانا ورناعان. كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ۇلتقا، وتانعا جارىقتى ءتۇسىرۋ، ول ۇلتتىڭ قولىنداعى نارسە. دانىشپان اقىن ومار ھايام بىلاي دەيدى:

جۇرەكتىڭ ءتۇرىپ قۇلاعىن،

ويلانىپ تاعى قاراشى.

كىمسىڭ سەن، قايدا تۇراعىڭ،

ەندى قايدا باراسىڭ؟.

اقىننىڭ بۇل سۇراقتارى ۇلتتىڭ جاندۇنيەسىنە ۇندەۋ سالاتىنى انىق.

الايدا ۇلتتى وتانعا دەگەن ساعىنىش ارتتىرۋ، ول جولدا ەڭبەكتە جەتىستىككە جەتۋ، مازمۇندى ءومىر كەشۋ ءناپسىنى تاريبيەلەۋ جولىمەن جۇزەگە اسادى ەكەن. بۇل تۋرالى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ بىلاي دەديدى:

جىقساڭ، بايگە الارسىڭ الىسقاندا،
قارۋ عىپ، قايراتىڭ ساپ قارىسقاندا.
جىندىلىق شاپپاي بايگە بەر دەپ سۇراۋ،
وزساڭ، بايگە كىم بەرمەس جارىسقاندا.

تۇرمىسى بۇل دۇنيەنىڭ كۇرەسپەن تەڭ،
تاۋەكەل، كۇرەسكە ءتۇس، بار-داعى جەڭ.
دۇنيەدە بارلىعىڭدى كىم بىلەدى،
ۇيىڭدە ىنجىقتانىپ وتىرساڭ سەن!

جۇرگەن كوپ جىعىلام دەپ ۇيدە بۇعىپ،
جەل بولماي، بوران بولماي، بەتالدى ىعىپ!، - دەيدى.

قازاق حالقى ادامنىڭ ەرمەك نە ءازىل ءۇشىن جاراتىلماعانىن، ادامنىڭ عاجاپ ۇلى ماقسات ءۇشىن جاراتىلعانىن تۇسىنگەن. ول ءۇشىن پەندەنىڭ رۋحىن بيلەر ءناپسىسىن جانىنىڭ قولىنا ۇستاتۋدىڭ مانىنە ۇڭىلگەن. جاس كەزىنەن ۇرپاقتىڭ رۋحىن تاربيەلەۋدە باستى ورىنعا قويعان. ادامنىڭ جانىن ءناپسىنىڭ بيلەۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن ەكىدۇنيە قۇندىلىعىن مىقتاپ ۇستانعان. بۇعان ءارى جىراۋ، ءارى باتىر دوسپامبەتتىڭ جىرلارى ناقتى جاۋاپ.

ادامدى ۇنەمى اداسۋشىلىقتىڭ قۇربانى ەتەتىن ءناپسىنىڭ قاشاندا تاربيەلەنەتىنى حاق. بۇل تۋراسىندا يمام عازالي بىلاي دەيدى:  "مىنىلەتىن جانۋار باستاپقىدا ەر مەن نوقتادان قاشادى. ونى بايلاپ باس بىلدىرەدى. ۇيرەنگەن سوڭ ول ادامنىڭ قاسىندا نوقتا مەن ارقانسىز تۇرا بەرەدى. ادام ءناپسىسى دە قۇس پەن جانۋار سياقتى تاربيەلەنەدى".

ءولىم قورقىنىشىن جەڭۋ

پايعامبارىمىز ءبىر حاديسىندە: «ەكى كوز اقىرەتتە توزاققا كۇيمەيدى: ءبىرىنشىسى، كۇناسىنا وكىنىش ءبىلدىرىپ، وڭاشادا ەگىلىپ جىلاعان كوز، ەكىنشىسى، وتاندى قورعاپ، شەكارا كۇزەتكەن كوز»، - دەيدى. قازاق «مىڭ قايعىنىڭ قامالىن، ءبىر تاۋەكەل بۇزادى» دەگەن. قازاق تۇسىنىگىندە اۋەلى عيبراتتى ءىس ىستەپ، جاۋعا شاپقاندا بار كۇشىن جۇمساپ، قالعانىن اللانىڭ دارگەيىنە قالدىرعان. مۇنداي سانان دوسپامبەت جىراۋدىڭ جىرلارىندا كورىنىس تابادى.

قازاق باتىرلارى نەگە ۇرىس دالاسىندا ەرلىكپەن قازا تابۋعا ۇمتىلعان. يسلام ءدىنىنىڭ تۇركى دالاسىنىڭ قابىلداۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، يسلامنان بۇرىنعى داۋىردە دە تۇركى جۇرتى ءتاڭىر دىنىندە ءبىر قۇدايعا عانا تابىنىپ كەلدى. ياعني يسلام دا تاڭىردە دە  ءبىر قۇدايعا تابىنۋ ۇقساستىعى، سونىمەن قاتار يسلام ءدىنىنىڭ باسشىعا باعىنۋدى ناسيحاتتاي وتىرا، ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا شاقىرۋى جانە ەل اماندىعى ءۇشىن شەيىت بولۋ تۇسىنىكتەرى حالىقتىڭ رۋحىنا تەرەڭ ەندى. ەل ءۇشىن سوعىس دالاسىندا قازا تابۋدى ارمانداعىن تۇركىلەردى، يسلام ءدىنى شەيىت تۇسىنىگى ودان ءارى رۋحتاندىردى. جاۋىنگەرلىك رۋحپەن تاربيەلەنگەن قازاق باتىرلارى مەن حاندارى، ەلدىڭ باسقا دا رۋحتى ازاماتتارى ەل قورعاۋ جولىندا ۇرىس دالاسىندا قازا تابۋدى ارمانداپ، ەرلىك جاساۋ جولىندا ەشتەڭەدەن تايسالمادى. ودان كەيىنگى جىراۋلار مەن اقىنداردىڭ ولەڭدەرى مەن جىرلارىندا ەل ءۇشىن قازا تاپقان باتىرلاردىڭ رۋحىن اسقاقتاتا اتادان بالاعا جىرلاپ، ونىڭ اسقاق كەلبەتىن ۇرپاققا ۇلگى ەتكەنى، ەل ءۇشىن تۋعان ەرلەردى جىگەرلەندىردى. ەل قورعاۋ جولىندا شەيىت بولىپ، حالىقتىڭ جۇرەگىندە ءومىربويى تاربيەلەنۋ ماحاببات رۋحى ودان كەيىنگى ۇرپاقتى جىگەرلەندىرە ءتۇستى. بۇل وتكەن تاريحتىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحى. ال، وسى رۋحتى قازىرگى قازاقتىڭ دامۋ جولىندا قالاي قولدانۋ قاجەت دەگەن وي مازالايدى. ونداي جانكەشتىلىك رۋحتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءناپسى مەن ادامنىڭ ىشكى رۋحىن تاربيەلەۋ قاجەت ەكەن. يمام عازالي ونى بىلاي سيپاتتايدى: «ماحاببات بولماسا ماقساتقا جەتۋ جوق. قالاۋ مەن ىنتىزارلىق بولماسا، ماحاببات جوق. يمان بولماسا، قالاۋ مەن ىنتىزارلىق جوق. يماننىڭ بولماۋ سەبەبى، ساعان تۋرا جولعا سىلتەيتىن، اللانى ەسكە ءتۇسىرىپ تۇراتىن، وتاندى قورعاۋعا، سۇيۋگە، ونىڭ ءومىرىن ماڭگىلىك ەتۋگە جىگەرلەندىرەتىن جول نۇسقاۋشىنىڭ بولماۋى».  ياعني، ماسەلەنىڭ ءبارى ۇلت ۇستازدارىنا مۇقتاجدىقتان تۋادى ەكەن. ۇستاز دەپ وتىرعانىمىز كوپ ۇستازداردى ايتىپ وتىرعانىمىز جوق. ول، كەشەگى ياسساۋي، اسان قايعى سەكىلدى دالا دانىشپاندارى. بويىنا ۇلتتىق پەن يسلامدى سىڭىرگەن، پەندەنىڭ ەكىدۇنيەلىك بولمىسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن ۇستازدار ەكەن. بىراق وكىنىشكە وراي وعان قازىرگى ساياسي جاعدايلاردىڭ مۇمكىندىگىندە رەتتەي الساق. سانا ەكىدۇنيەلەنبەي، ادام جانى ءوز-وزىنەن ەنەرگيا الماي، پەندە دۇنيە قورقىنىشىن بويىنان الاستاتپاي، ماقساتقا جەتۋ جولىندا جانكەشتىلىك جاساۋ قيىن ەكەنىن پسيحولوگيا عىلىمى دا  دالەلدەيدى.

پايعامبارىمىزدىڭ: «قالاي ءومىر سۇرگەن بولساڭدار، سولاي ولەسىڭدەر. قالاي ولسەڭدەر، سولاي تىرىلەسىڭدەر» دەگەن ءحاديسى قازاق باتىرلارىنىڭ ۇستانىمىنىڭ ايشىعى بولعان.

تاريحتا ۇلتقا قىزمەت ەتكىسى كەلەتىن باستاعى مي مەن اقىلدى جۇرەكتىڭ عانا تەربەپ وياتاتىنىن تاسااۋف ءىلىمىنىڭ ۇستازدارى (جۇرەك ءىلىمىنىڭ ۇستازدارى) ۇرپاققا ۇعىندىرا ءبىلدى. شارشى الاڭدا تايسالماي سوعىسقان ابىلاي حاننىڭ ازدەر اۋليە دەگەن ۇستازى بولعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.

ۇلتتىق تاريحىمىزداعى انالارىمىزدىڭ ۇل بالانى تاربيەلەۋ جولىندا ەرەكشە ءتالىم-تاربيە جولىن ورناتقانىن بايقاۋعا بولادى. قازاقتا الىپ انادان تۋادى دەگەن تۇسىنىك بار.

ەرتەدە دەشتى قىپشاقتىڭ داناگوي ءبىر اناسى جالعىز ۇلى ولگەندە: "نايزا الىپ جاۋعا بارمادىڭ. قامشى الىپ داۋعا بارمادىڭ. بار ەكەن دەپ ەلەنبەي، جوق ەكەنىڭ بىلىنبەي، مالدان بوعىڭ عانا بوتەن بولىپ ءومىر ءسۇردىڭ. قان ساسىپ ءبىر تۇنەكتەن شىعىپ ەدىڭ، بوق ساسىپ ءبىر تۇنەككە كەتىپ باراسىڭ. مەن سەنىڭ قانداي ەرلىگىڭدى، قاي ەڭبەگىڭدى ايتىپ جوقتاپ جىلايىن؟!.." دەگەن ەكەن.

قازاقتىڭ ەر بالاسىنا "وت بول، وت بولماساڭ جوق بول" دەيتىن ۇلتتىق تاربيەسى ارقاشان ومىرشەڭ بولىپ قالا بەرەدى.

اتا-بابامىزدىڭ ەل قورعايتىن باتىردى تاربيەلەۋ جولىندا «ارتىنىڭ نە بولارىن ويلاعان ادامنان قاھارمان شىقپايدى» دەگەن رۋحتى العا ۇمتىلدىراتىن، جىگەرلەندىرەتىن ۇستانىمدار ورىن العان. قازاقتىڭ يگى ىستەۋ جولىندا ءبىرىنشى ارەكەت جاساپ، سوڭىن اللاعا تاپسىرىپ قويۋ حارەكەتتەرى بار. پايعامبارىمىزدىڭ مىنا ءحاديسى بۇل ۇستانىمدى نەگىزدەيدى: «ادام ءىستىڭ دۇرىسىن ىستەسىن-داعى، قالعانىن اللاعا تاپسىرسىن». سونىمەن قاتار،  «اللا جاراتقان ۇلتىن ادال قورعاۋ جولىنداعى قازا تاپقان باتىر - "شەيىت" بولادى. ادام ءبارىبىر ەرتە نە كەش ءولىمنىڭ ءدامىن تاتادى. ءولىمنىڭ جامانى ءمان ماعىناسىز ءولىم. وتانى ءۇشىن قازا تاپقان باتىردى حالقى جۇرەگىندە ماڭگى تەربەتەدى» دەگەن ۇستانىمدار بەكىدى.

جانكەشتىلىكتتەگى جۇرەككە تىنىشتىق ورناتۋ جولى ۇلتتىق تاربيەدە كورىنىس تاۋىپ وتىردى. وعان قاسيەتتەگى قۇرانداعى مىنا ايات باستى تىرەك بولدى: «جۇرەكتەر، تەك عانا اللانى ويلاۋمەن عانا جاي تابادى». قازاقتىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ءبىر سىرى، وسى ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمدى ناسيحاتتاي بىلۋىندە. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ  بابامىزدىڭ: «جاسقانعان - قورعان ەمەس، جاعالاسقان – قورعان» دەگەن ۇستانىمى كونەدەن كەلە جاتقان قازاقتىڭ ۇستانىمى ەدى. كارى تاريحقا كوز جىبەرتسەك، قازاق حالقىندا بيلىك پەن حالىقتىڭ تىرناق پەن ەت ساۋساق سياقتى بىتە قايناسقانىن بايقاۋعا بولادى. حالىقتىڭ سەنىمىنەن شىقپاعان حاننىڭ الدىنان حالقى كەتىپ قالۋ ارەكەتتەرى ورىن الىپ وتىردى (مىسالى نۇرالى حاننىڭ تاعدىرى). بيلەۋشى تاراپتاردا حالىقتىڭ سەنىمى باستى ورىندا بولدى. بۇعان تۇرىك قاعاناتىنىڭ قاعانى  بىلگە قاعان مەن اقىلشى-كەڭەسشىسى تانىكوك اراسىنداعى مىنا اڭىز ماسەلەنى ناقتى اشىپ كورسەتەدى:

«تونىكوك ابىزدان بىلگە قاعان سۇراپتى دەيدى: «اسكەرىڭ، ازىق-تۇلىگىڭ، وزىمە سەنگەن حالقىم بار. بىرەۋىنەن باس تارتۋعا تۋرا كەلسە، كىمنەن باس تارتام دەپ.

سوندا ابىز: اسكەردەن دەپتى. ال، قالعان ەكەۋىنەن باس تارتۋ قاجەت بولسا، قايسىسىنان باس تارتام، ازىق-تۇلىكتەن بە، الدە حالىقتىڭ وزىمە دەگەن سەنىمىنەن بە دەپ. ازىق-تۇلىكتەن باس تارت»، -  دەپتى. 

وتانشىل اسكەر-وتانشىل حالىقتان قۇرالماق.تاريحتا تالاي پاتشالاردىڭ اۋىر تاعدىرى حالقىن سوڭىنا ەرتە الماعاننان بولعان.

پەندەگە وتانى مەن سۇيگەن ادامدارىنا دەگەن ماڭگىلىك ماحابباتتى اللادان باسقا ەشكىم ءناسىپ ەتە المايدى ەكەن. ال، ول ماحابباتتى "قۇدايىڭدى تانۋ ارقىلى يە بولاسىڭ", دەيدى اتا-بابالارىمىز. يسلام فيلوسوفتارى ء(ماۋلانا رۋمي، ءال-عازالي، ابن ارابي) ادامعا، رۋحقا دەگەن ماحاببات اللاعا دەگەن ماحابباتقا ۇلاسپاق دەگەن ويدى مەڭزەيدى. قاراپ وتىرساق ءبىر-بىرىمەن شەكسىز بايلانىستاعى تانىم. شىقساڭ اداساتىن، شىعىپ كەتە المايتىن شەڭبەر.

قاسيەتتى قۇراندا: "قايتىس بولعان جان ارتتا قالعان تۋىستارىنا- قيامەتتە قورقىنىش، بۇل دۇنيەدە وكىنىشى جوق ەكەنىن حابارلاپ، قۋانتقىسى كەلىپ جاتادى" دەگەن ايات بار. قازاقتىڭ دالا فيلوسوفياسىندا «ادامنىڭ جانى كوكتەن تۇسكەن بولمىس» دەپ ۇققان: «ءولىم بار بولعانى جاننىڭ ءحالىن وزگەرتەدى، تۇيسىكتەرى مەن قىزىعۋشىلىقتارىن توقتاتادى جانە دەنە قاپاسىنان ازات قىلادى. بىراق مۇلدەم ونى جوق قىلىپ جىبەرمەيدى» دەپ ۇعىنعان.

قازاقتىڭ جانكەشتىلىگى ءتان مەن اقىلدىڭ كەرەگىن بەرە وتىرىپ، ۇرپاق تاربيەلەگەندە جۇرەكتىڭ دە كەرەگىن تولتىرا بىلگەن. سەبەبى تەك ءناپسى مەن اقىلدىڭ ازىعىن عانا بەرىپ، جۇرەكتىڭ ازىعىن بەرمەسە، وندا جۇرەك تە تىڭداۋ سەزىمىنەن اجىرايدى ەكەن. ياعني ادام بۇنىڭ كەسىرىنەن بولمىسىنان ايىرىلادى. حاكىم ابايدىڭ «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك» دەۋى وسىدان.

جاراس احان، تاريحشى-ءدىنتانۋشى

Abai.kz