قازاق ءتىلى جونىندە: «شىرىلداۋىن شاحانوۆ شىرىلدايدى، ال ايلىعىن ايتباەۆ الادى»، - دەپ، ازىلكەش كوپەن امىربەكتىڭ ايتقان ءازىلى بار. ءازىل ءتۇبى - ءزىل. اقيقاتى دا، استارمەن ايتىلسا دا، بۇل انىق ءسوز.

قازاق ءتىلى جونىندە: «شىرىلداۋىن شاحانوۆ شىرىلدايدى، ال ايلىعىن ايتباەۆ الادى»، - دەپ، ازىلكەش كوپەن امىربەكتىڭ ايتقان ءازىلى بار. ءازىل ءتۇبى - ءزىل. اقيقاتى دا، استارمەن ايتىلسا دا، بۇل انىق ءسوز.

جالپى، ءتىل ماسەلەسىندە سانالى ازاماتتار­دىڭ، اسىرەسە اقىن-جازۋشىلاردىڭ ايانباي ەڭبەك­تەنىپ جۇرگەندەرى از ەمەس. كەشەگى كەڭەستىك، توتاليتارلىق تار كەزەڭنىڭ وزىندە تانىمال ساتيريك اعامىز - شونا سماحانۇلى الماتىنى جاياۋ ارالاپ، ارتىنان جۇزدەگەن، مىڭداعان قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرلارىن ەرتىپ، ەرتەڭگى بولاشاق ءۇشىن بىرنەشە قازاق مەكتەپتەرىن اشۋعا قول جەتكىزگەنىن كىم ۇمىتادى؟
ال انا تىلىنە قۇرمەت، ونىڭ ءورىسىن اشۋ ءۇشىن ايقاس، ءتىپتى، اتا جاۋمەن بولسا دا شايقاس مايدانىنىڭ قاندايىنا دا قايمىقپاي قارسى تۇراتىن بۇگىنگى كوزى ءتىرى كلاسسيكتەردىڭ بىرەگەيى - شەرحان مۇرتازا بۇل ماسەلەدە جەكە-دارا، وقشاۋ تۇر.
ايبارلى، ايدىندى، ارىستانداي اشۋلى ارەكەت-سوزدەرىمەن نەبىر دوكەيلەردىڭ بوتەگەسىن تۇسىرەردەي قادامعا بارىپ، تۋعان ءتىلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەردەي ءىس جاساعانىن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ءبارى بىردەي بىلە بەرە مە؟ بار قازاقتىڭ شەراعاسى مەملەكەتتىك ءتىل جونىندە قانداي مۇمكىندىكتەر اپەرۋگە قايرات جاسادى ەكەن؟ ارينە، ءبارىن باستان-اياق بولماسا دا، كەيبىر قاداۋ-قاداۋ ارەكەتتەرىن بۇگىندە الىپ جازۋشى قالاي دەپ اۋىزعا الادى؟ بۇگىنگى اڭگىمە وسى تۋرالى. شەراعاڭ قازىر تارازدا تۇرادى. ءجيى جۇزدەسىپ، اڭگىمەلەسەمىز. قايراتكەر تۇلعانىڭ پىكىرى قاشاندا سالماقتى. ەندەشە، شەراعانىڭ اڭگىمەسىنە ءسىز دە قۇلاق ءتۇرىڭىز.
- ءتىل تۋرالى، قوس ازاماتتىق تۋرالى مەنىڭ پىكىرىم اۋەلدەن-اق بەلگىلى. بۇل ماسەلەلەرگە بايلانىستى اتا زاڭ قابىلدانار تۇستاعى دوداعا تالاي تۇسكەنمىن. جاعىم تالىپ، جاعام جىرتىلعان. سوندىقتان ەگجەي-تەگجەيلى قايتالاپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. مەن سول تۇعىرىمنان تايعان ەمەسپىن. تايمايمىن دا.
تۋعان تىلگە «جانى اشيتىن» دەپۋتاتتار پارلامەنتتە از با، كوپ پە - ونى ءماجىلىستىڭ كۇنبە-كۇنگى جۇمىسىنان بايقاۋعا بولادى. پارلامەنت جۇمىسى باستان-اياق تەك ورىس تىلىندە جۇرەدى. قازاقشاعا تىيىم سالعان ەشكىم جوق. بىراق كوپ قازاقتار ورىسشاعا ورىستاردان دا جۇيرىك. سول «جۇيرىك» تىلمەن جۇرە بەرگىسى كەلەدى. «انا ءتىلىمدى اياقاستى ەتتىم-اۋ، باعىن بايلاپ، قورلادىم-اۋ» دەپ كەۋدەسىن نامىس كەرنەيتىندەر نەكەن-ساياق. جوقتىڭ قاسى. بۇل ءۇشىن كىمدى كىنالايسىڭ؟ باعىنىشتى قۇلدىق پسيحولوگيا سۇيەككە ءسىڭىپ قالعان. باتپانداپ كىرگەن دەرت مىسقالداپ قانا شىعۋى مۇمكىن.
شىنىمدى ايتسام، مەن سول پارلامەنتتە وتىرعاندا رەسەيدىڭ تامبوۆ، نە نوۆگورود گۋبەرنياسىنىڭ جينالىسىندا وتىرعانداي بولاتىنمىن. اداسىپ كەلگەن ادامداي، قازاقشا سويلەگەن بولامىن. ونىم ورىسشادان قۇرالاقان قالعاندىعىم ەمەس، تىم قۇرىسا تيتتەي دە بولسا، قازاق ءيىسى ءبىلىنسىنشى دەگەنىم. قازاقشا ءسوزىمدى كوپشىلىگى باسقاشا باعالاپ، مەنى «ۇلتشىل» دەيدى. قۇقاي ەتكىسى كەلەدى...
ءيا، شەراعاڭ پارلامەنتتىڭ ءۇش شاقىرىلىمىندا دەپۋتات بولىپ سايلاندى.  دەپۋتاتتىق ساۋالى، كەيبىر حاتتارى بار - پارلامەنتتە الپىستىڭ ۇستىندە ءسوز سويلەپتى. ءبارى دە قازاق تىلىندە ايتىلعان. ءبىر جامانى - العاشقىدا تىڭداۋشىلارى از بولعان، ءبىر جاقسىسى - ءبىرتىن-ءبىرتىن پارلامەنتتەن قازاق سوزدەرىنىڭ ءۇنى ءجيى-ءجيى شىعا باستاعان. كەلەشەك قازاق پارلامەنتىن قالىپتاستىرۋعا وڭ قادام جاسالعان.
- مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن العان قازاق ءتىلىنىڭ جولى وتە اۋىر بولدى. اۋىر جولدى جەڭىلدەتۋدىڭ ەڭ پارمەندى جولى - كوپشىلىك تالاپ ەتكەندەي، اتا زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ. ودان كەيىن - مەملەكەتتىك باسشى قىزمەتكەرلەردىڭ، اسىرەسە قازاقتاردىڭ قازاقشاسىن قاتاڭ باقىلاۋ. ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋى، نامىستىڭ، رۋحتىڭ تىرىلۋىنە جاعداي جاساۋ.
ىشكى رەسەيدە «تياجەلوۆوز» دەيتىن ات بولادى. توننا-توننانى تىرسەگى قايىسپاي تارتىپ كەتە بەرەتىن شومبالىڭ - وسى. سول اتتىڭ ءبىر جاعىنا قوسارلاپ، ەكىنشى جاعىنا ءبىزدىڭ كوپ جىل جەم بەرمەي، سۋ بەرمەي، ابدەن كوتەرەم قىلعان، ولەكسە اتىمىزدى جەكسە نە بولادى؟ و-وۋ، سەن اۋەلى سول كوتەرەم اتتى باپتا، جەمدە، سەمىرتىپ، كۇيلەندىرىپ الىپ، جەك ارباڭا. ال، بۇل كۇيىندە جەكسەڭ، قۇر اشەيىن سالاقتاپ، شومبال اتتىڭ كولەڭكەسىندە بوسقا جۇرەدى، بار جۇمىستى الگى «تياجەلوۆوز» اتقارادى.
اشىنعان ادام نە ايتپايدى؟ اش ادام دا ايانىپ قالمايدى. ال انا تىلىنە، ۇلتتىق نامىسقا شولىركەگەن كىسى، ول ءوزى شەراعاڭداي شامشىل، مىنەزدى، قازاقى ادام بولسا، قالايشا وتكىر-وتكىر سويلەمەيدى. ارينە، وتىرىك ەمەس، كولگىرسۋ ەمەس، تۋرا وڭمەنىڭنەن وتەردەي، تيەر جەرىنە جەتەردەي ءدوپ ايتسا، نەسى ايىپ؟
«ءتىلى بار حالىق - حالىق، ءتىلى جوق حالىق - بالىق»، «ەكى ءتىل تەك قانا جىلاندا بولادى» دەگەن، تاعى باسقا دا قازىر بارشاعا ماتەل بولىپ كەتكەن، شەراعاڭنىڭ قازاقي شەرلى كوڭىلىن جارىپ شىققان سوزدەر قانشاما! ۇلتتىق نامىسى بارلارعا اسەر ەتەتىن وسىنداي سوزدەردى كورنەكى قۇرال رەتىندە جازىپ، بيىك جەرلەرگە ءىلىپ قويسا، شىركىن! ول ءۇشىن كىمنەن قورقىپ، ۇركۋىمىز كەرەك؟ نە ءۇشىن؟
- ءومىر بويى ەكى ومىرتقامنىڭ اراسىنا قادالىپ قالعان قورعاسىن وقتاي بىردەڭە جۇلىنىمدى قىسىپ، جۇيكە-تامىرىمدى كەمىرىپ تۇرۋشى ەدى. ول وق - «وۆ» ەدى. ەندى سول وقتى بىرەۋ ومىرتقامنان سۋىرىپ الىپ تاستاعانداي جانىم جاي تاپتى.
مىنە، شەرحان مۇرتازا وسىلاي دەيدى. تاۋەلسىزدىك العان قازاق ەلىندە ءبىرىنشى بولىپ تەگىندەگى بوداندىق، جاساندى جالعاۋدى جۇلىپ تاستاعان دا وسى - شەرحان مۇرتازا. جانە ءوزى عانا ەمەس، ونىڭ ىقپالىمەن سول كەزدە اينالاسىندا جۇرگەندەر دە قاينار ولجاي، قالي سارسەنباي، ءادىل دۇيسەنبەك، ەركىن قىدىر بولىپ ەركىندىككە، تاۋەلسىزدىككە الدىمەن قول سوزدى ەمەس پە؟ ال، شەراعانىڭ ۇلت مۇددەسى جولىنداعى بۇل باستاماسى بۇگىندە ساناسى وياۋ، كوڭىلى سەرگەك بارشا قازاقتىڭ ءبىر اۋىزدان قولداۋىنا يە بولدى.
- بۇدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن بولاشاق ءومىر تۋرالى موڭكە بي بىلاي دەگەن ەكەن:
قۇرامالى-جالعامالى ءۇيىڭ بولادى،
اۋمالى-توكپەلى ءبيىڭ بولادى.
حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق،
كۇندە باس قوسقان جيىن بولادى.
... الا-شۇبار ءتىلىڭ بولادى،
ءدۇدامالداۋ ءدىنىڭ بولادى...
نوسترادامۋستىڭ ءبىر ايتقانى كەلسە، ءبىر ايتقانى كەلمەيدى. ال، باياعىدا وتكەن موڭكە ءبيدىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى قازىر كەلىپ تۇر. الا-شۇبار تىلدەن ارىلا المادىق. ءدۇدامالداۋ ءدىن دەگەن قاپتاپ كەتتى.
مۇنىڭ ءبارىنىڭ باستى سەبەبى; ۇلتتىق رۋحتىڭ ازعاندىعىنان. رۋح ازسا، نامىس توزادى.
مىنەكي، قانشا جىل ءوتتى، ءتىل تاعدىرى ءالى دوداعا ءتۇسىپ جاتىر. «مەملەكەتتىك ءتىل» دەپ قارقاراداي ۇكى تاققان، سول ءۇشىن دە تالاي نايزا، قىلىش سىنعان داۋ ءالى لاۋلاپ تۇر. باسقا داۋلار بىتەدى. ءتىپتى سوعىستار دا تىنادى. ءبىر بىتىمگە كەلەدى. ال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ داۋى بىتپەيدى-اق. بۇل نەعىلعان قاسىرەت؟
ءدال قازىر گازەت-جۋرنالدارعا جازىلۋ ءجۇرىپ جاتىر. ەگەر ءبىر پارمەن شىعىپ، كىم قانداي باسىلىمعا جازىلىپ جاتىر ەكەن دەپ تەكسەرىپ كەپ جىبەرسىنشى. قازاقشاعا جازىلماعانداردىڭ كوبىسى ءوزىمىزدىڭ قازاق شەنەۋنىكتەرى بولىپ شىعا كەلەدى. مۇنى وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى كوزىمىزگە شۇقىپ كورسەتەدى: «انە، اۋەلى ءوزىڭدى تۇزەپ ال»، - دەيدى. سوندا نامىس بولسا، ۇيالار ەدىك. نامىس جوق قوي. ويتكەنى رۋح - دىمكاس، شالاجانسار. رۋح - ءولى سۇيەكتەنىپ كەتكەن.
رۋحتىڭ اناسى - انا تىلىندەگى كىتاپ. انا تىلىندەگى كىتاپتىڭ ۋىزىنان اۋىزدانباعان شەنەۋ­نىكتە ۇلتتىق رۋح قايدان بولسىن. بىراق ءبىزدىڭ قازاق - رۋحى بەرىك ەل. سىن ساعاتتا بەكيتىن، بىرىگەتىن ەل. وسىنى بۇگىنگى وقىعان، ورىستانعان ۇرپاق ۇمىتىپ بارادى. قاسىرەتتىڭ ۇلكەنى دە - سول!
عابەڭنىڭ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جاسى سەكسەننەن اسقان كەزى. الىپ جازۋشى ازىرگە تىڭ، شيراق، سەرگەك. شەرحان مۇرتازا - «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى. عابەڭ اندا-ساندا كەلىپ تۇرادى. ءارتۇرلى اڭگىمە، اسىرەسە ادەبيەت، ءومىر، ۇرپاق جونىندە ءجيى ءسوز بولادى. اقىرى، باس رەداكتور ويىنداعىسىن ايتتى. اعاسىنا قولقا سالدى. - عابە، تۋعان ءتىلدىڭ بۇگىنى، بولاشاعى تۋرالى قازىر تەك ءسىز عانا سالماقتى، سوقتالى ءسوز ايتۋىڭىز كەرەك. ءسىز ايتساڭىز، بۇل ماسەلەنىڭ ماڭىزى دا، ءمانى دە كۇرت كوتەرىلۋى ءتيىس...
ءتىل جونىندە عابەڭ بايانداما جاسادى. جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا. ەكى جارىم ساعات اياعىنان تىك تۇردى. بۇل تەك قازاق ءتىلى تۋرالى بايانداۋ ەمەس، باعىتى، باعدارى بولەك، تەرەڭ، كەڭ كولەمدى، كەلەلى، كەلىستى، وتە كەرەك اڭگىمە ەدى. جيىنعا قاتىسىپ وتىرعان ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ جان-تانىمەن ۇيىپ تىڭدادى. ۇيعارىم جاسالدى. ۇلتتىق مۇددە، قازاقى رۋح، نامىس جايىندا بۇرىن-سوڭدى مۇنداي وتكىر، اششى ءسوز اشىق ايتىلمايتىن. ەندى كوكەيدەگى، كوڭىلدەگى كۇپتى، كۇدىكتى جايتتىڭ بەتى اشىلدى. ال بۇل اڭگىمە ۇلت زيالىلارىنا ۇلكەن سەرپىلىس بەرىپ، قاساڭ ساناعا قىزۋ قوزعالىس تۋعىزدى.
- قازاق ءتىلىنىڭ ءورىس الۋىنا، دامۋىنا مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ باستى-باستى تەتىگىن ۇستاپ وتىرعاندار ۇلگى كورسەتسىن. ءازىر ونداي ۇلگى جوق. ەلباسىمىز ءادىلىن ايتتى: «الدىمەن، ەكى قازاق ءبىر-بىرىڭمەن قازاقشا سويلەس»، - دەدى. سورلاتقاندا، سول وكىمەت پەن ۇكىمەت كەڭسەلەرىندە قازاقتار ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسپەيدى. نامىسسىزدىقتان، ۇلتتىق رۋحىن وتارلاۋ ساياساتى سىندىرعاننان. بىراق، بيلىك ماڭايىنا ەندى كەلىپ جاتقانداردىڭ كوبى قازاقى تاربيەدەن، جان دۇنيەسى ۇلتتىق نامىس، رۋحتان  ءنار العاندار ەكەنىن سەزىپ وتىرمىن.
«قازاق ءتىلىن بىلمەيسىڭ، سول تىلدە نەگە سويلەمەيسىڭ»، - دەپ وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىن كۇستانالايتىن ءجونىمىز جوق. ارينە، مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن ولاردىڭ وزدەرىنە پايدا.
قازاق ءتىلىنىڭ از بولسا دا، العا جىلجىعانىن ەستىگەندە شەراعاڭ قاتتى قۋانادى. وبلىستىق «زناميا ترۋدا» گازەتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى - باۋىرى، ءىنىسى بەكەت مومىنقۇلوۆتىڭ (داڭقتى باتىر باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ نەمەرە ءىنىسى) ءبىر اڭگىمەسى ەسىنەن شىقپايدى. وسى گازەتتە قىزمەت ەتەتىن جۋرناليستەر توپ-توبىمەن قازاق ءتىلىن وقىتاتىن كۋرستارعا بارىپتى. ءتىل سىندىرىپ، قازاقشا تۇسىنۋگە، سويلەۋگە ۇلكەن ۇمتىلىس جاساپتى. پەيىل دۇرىس، نيەت ءتۇزۋ بولسا، تەز-اق ۇيرەنىپ كەتەرى انىق. قازاقشا ءبىلۋ، اسىرەسە ءورىستىلدى جۋرناليستەر ءۇشىن اسا ءزارۋ، وتە كەرەكتى بايلىق.
بەكەتتىڭ اڭگىمەسىن تۇيىندەي كەلە شەراعاڭ ءوز جانىنان دا ءبىر مىسال كەلتىرىپ قويدى. «ەگەر قازاقستاندى مەكەندەيتىن كوپ ۇلتتىڭ ءاربىر ازاماتى قازاق ەلىن، قازاقتى، ونىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، مىنەز-قۇلقىن، جەر-سۋىن جازۋشى گەرولد بەلگەرشە ءتۇسىنىپ، بەلگەرشە ءبىلىپ، بەلگەرشە سىيلاپ، قۇرمەتتەسە، وندا بۇل ەلدە قۇداي سۇيگەندەر عانا تۇرىپ، جۇماق ورنار ەدى».
بىراق بەلگەرلەر نەكەن-ساياق قوي. ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى دەيتىندەر كوپ. شەراعاڭدى شامداندىراتىن دا، شالت مىنەز تانىتىپ، شاڭدارىن قاعىپ تاستايتىنى دا سودان. تۋا ءبىتتى، سۇيەككە ءسىڭدى ادەت، داعدى بولسا، ودان ەندى شاۋ تارتقاندا قالاي ارىلا الماقشى؟! جوق، شەراعاڭدى ءوز جاراتىلىسىنان وزگەشە جاساي المايسىز. ول - جالعىز، جەكە-دارا. سونىسىمەن قىمبات، قۇندى، تەلەگەي-تەڭىز -  تەرەڭ قازىنا...

تاراز قالاسى

jasqazaq.kz