ءاليحان مەن ارماننىڭ اڭگىمەلەرى حاقىندا

قازاق پروزاشىلارىنىڭ ۇلتتىق ادەبي پروتسەستە قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى ادەبيەتتانۋدا كورىنىس تابا الماي جاتىر. ونىڭ باستى سەبەبى ۇلت ادەبيەتتانۋىنىڭ ءتىلدىڭ جەتەگىندە جۇرۋىنەن. ەكىنشىسى 2000-2019 جىلدار ارالىعىنداعى ادەبي پروتسەسس پەن قالامگەرلەر شوعىرى ادەبيەتتانۋشىلار نازارىنان تىس قالىپ كەلەدى.

ءۇنسىز قالمايتىن وسى ءبىر جايت، «Abai.kz-كە» جاريالانعان ءاليحان نۇربەرگەنۇلىنىڭ «جان ازاسى», ارمان ادىلبەكتىڭ «جوعالعان بولمەلەر» اتتى تۋىندىلارىن وقىعاننان كەيىن قولعا قالام ۇستاتىپ، اۋىزعا ءسوز سالدىردى.

ءدال قازىر 19-29 جاستاعى ەگەمەندىك ءداۋىرىنىڭ جاڭا بۋىن قالامگەرلەرىنىڭ الاش ادەبيەتىنە نە قوسىپ، نەنى اكەلگەنى جونىندە تەرەڭ ادەبيەتتانۋشىلىق زەرتتەۋلەردى قولعا العانىمىز ءلازىم. جاڭا بۋىن ادەبيەت تابالدىرىعىن اتتادى. قالاي اتتاعانىن عىلىمي ورتا ءوز كەزەگىندە ورتاق ويعا وزەك ەتەتىن بولادى. ءبىز ادەبيەتتانۋشىلار ەندى ورتالىق ازيالىق تۇركى الەمىندەگى قازاق پروزاسى ءۇشىن 1990-2000 جىلعى تۋعاندار شوعىرىنان تۇراتىن ادەبي بۋىننىڭ نە اكەلىپ، نە قوسقانىن تەوريالىق جاقتان تۇجىرىمداۋدى كۇن تارتىبىندەگى N1 ماسەلە دەپ كوتەرۋگە ءتيىسپىز.

جالپى باشەري عىلىمىمىزدا «ا́debi piráses» تەرمينى ءمانى اشىلماي جەتىم قوزىنىڭ كۇيىن كەشىپ ءجۇر. قازىرگى الاش ادەبيەتتانۋىندا ونىڭ كەزەڭىن انىقتاپ، ءداۋىرىن ورنىقتىرۋ بويىنشا بارشا عىلىمي ىجداھاتتى جۇمىستى ادەبيەت تاريحشىلارى مەن سىنشىلار قاۋىمى اتقارىپ جاتىر. ال، وسى ۇعىمدى ادەبي باعىت، ادەبي ءادىس، ادەبي مەكتەپ، ادەبي اعىم جانە ادەبي ۇردىسپەن بىردە جەكەلەي، بىردە تۇتاستىرا بايلانىستىراتىن ۇلت ادەبيەتتانۋشىلارى ءۇنسىز. نەگە؟

قالاي دەسەك تە، قازىر بىرەۋلەر «ادەبي ۇدەرىس» دەپ ورنىقتىرعان اتالعان تەرمين ۇلتتىق اۋەزەدە «ا́debi piráses» دەپ ورنىعاتىن كۇندە الىس ەمەس. الەم ادەبيەتتانۋى ەۋرو/كاتوليكتىك/ ءھام شىعىستىق /مۇسىلماندىق//بۇددالىق/ ناسىلشىلدىلىكپەن ءار كەزدە، ءار كەزەڭدە، ءار داۋىردە «ا́debi piráses»-كە ارالاسقان، ارالاسىپ جاتقان قالامگەرلەرىن: ماڭگىلىك، عاسىرلىق، كەزەڭدىك جانە بۋىندىق دەپ تورتكە ءبولىپ قاراستىرادى. ءارى ماڭگىلىك، عاسىرلىق قالامگەرلىككە قاتىستى نازارياتتىق قاعيداتتاردا دىلدىك تۇرعىدان باتىستى – شىعىس، شىعىستى – باتىس مويىندامايدى. بىراق ءبارى دە: كەزەڭدىك جانە بۋىندىق قالامگەرلەر بارلىعىن ءبىر اۋىزدان مويىندايدى. ءارى بۇنى كوزى ءتىرى قالامگەرلەرگە بايلانىستى كەڭىنەن قولدانادى. ال، نە ەرتەرەكتە، نە تاياۋدا كەلمەستىڭ كەمەسىنە مىنگەن بەلگىلى قالامگەردى ماڭگىلىك پەن عاسىرلىققا جاتقىزۋعا قاتىستى عىلىمي مەكتەپتەر ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا سالادى. گۋمانيتارلىق عىلىمعا قوسقان ۇلەسىنىڭ ەش بايىبىنا بارماي، ارۋاقتى سىيلاۋدى العا تارتىپ، الدەبىرەۋلەردىڭ اتىن ەنشىلەتىپ، بالەنشەنى تانۋدىڭ ەشقايدا باستامايتىن سوپاعىنا ءتۇسىپ، ەسىمدەرى عىلىمي ورتا اۋزىندا جۇرگەن كوپكە تانىمال وكىلدەرى بار، كوبىسىنىڭ كوزى ءتىرى ءتۇپ نەگىزىن سالۋشىلارى بار تاريحي قالىپتاسقان «ادەبي فيلولوگيالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق مەكتەپتەرىن» جوق دەپ اۋزىن عىلىمي قۋ شوپپەن سۇرەتىن قازاق نە ىستەمەك!؟

ال، كەزەڭدىك جانە بۋىندىق قالامگەرلەر ءومىر سۇرگەن كەزەڭى مەن عاسىرىنا وراي تاريحي جانە زامانالىق جاعىنان ۇنەمى ءسوز ەتىلىپ، باشەري عىلىمداعىلاردىڭ بارىنە ورتاق دۇنيەگە اينالعان. بۇدان ءبىزدىڭ ماتىندىك وي مارجانى مۇحيتىنان اسىل ءسوز تەرگەن عالىمدارىمىز قالىس قالىپ وتىرعان جوق. تەك ادەبيەتتانۋشىلارىمىز بولماسا...

قالامدى ءبىرى – ەرتە، ەندى ءبىرى – كەش ۇستاعان 1990-2000 جىلعى 20-29 جاستاعىلار قازاق ادەبيەت مايدانىنا ءوز تۇرەندەرىن سالۋدا. ءارى ولار قازىر 4 تارام جولدىڭ ءبىرىن تاڭداپ: نە قالامگەر، نە سىنشى، نە تاريحشى، نە نازارياتشى اتانباقشى.

ادەبي تۋىندى كەيدە تىلدەن تىس، وقىرماننىڭ قيال الەمىندە ءومىر سۇرە الادى. «اباي جولىن»، «قان مەن تەردى» وقىعان شەت ەلدىك وقىرمان قيالىمەن قازاق دالاسىن كەزەدى. ءتىلدى بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى عانا تۇسىنەدى. ال قالامگەردىڭ سوزبەن سالعان سۋرەتىن ول اۋدارىلعان ءتىلدىڭ بارشا وقىرمانى ۇعىنادى. ءوز ەلىندە ماقتالعان تۋىندى باسقا تىلگە قانشا جەردەن ناشار ءتارجىمالانسىن ءبارى ءبىر وقىرمان قيالى ارقىلى بويىندا جوقتى تولىقتىرا الادى. تۋىندى الەمى مەن شىعارما ءتىلى ءبىر بىرىنەن ازات. تەك ولاردىڭ باسىن ۇلتتىق دۇنيەتانىم عانا قوسادى.

ارمان ادىلبەكتىڭ «جوعالعان بولمەلەر»، ءاليحان نۇربەرگەنۇلىنىڭ «جان ازاسى» اتتى تۋىندىلارى تىلدەن تىس، وقىرماننىڭ قيال الەمىندە ءومىر سۇرە الۋىمەن قۇندى.

ءاليحان نۇربەرگەنۇلى «قازاق ادەبيەتىنىڭ» ءتىلشىسى ب.ءبورىحانۇلىنا بەرگەن سۇحباتىندا:

«جان ازاسى» اڭگىمەسىندەگى كەيىپكەر – ادامنىڭ ەركىندىگى شەكتەلىپ، قۇقىعى تاپتالعان قوعامنىڭ وكىلى. ول جەرگە دارىگەر عانا ەمەس، باسقا دا كەز كەلگەن ادام ءوزىن قويىپ بايقاسا، ءوزىن-ءوزى تولىق كورە الادى دەپ ويلايمىن. قازاق وقىرامانى مودەرنيستىك شىعارمانى قالاي قابىلدايدى دەپ ۋايىمداۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىرگى جاستار دا، ورتا بۋىن دا ءار ءتۇرلى باعىتتاعى شەت ەلدىڭ كىتاپتارىن وقىپ، تانىپ، ءبىلىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ شىعارمالارىمىزعا، ىزدەنىستەرىمىزگە وسىنداي «قابىلداي ما، قابىلداماي ما؟!» نەمەسە «قوعام دايىن ەمەس»  دەگەن سەكىلدى ويلار كەدەرگى كەلتىرەدى. قوعامعا، وقىرمانعا مودەرنيستىك شىعارمانى قابىلدايتىن كۇش ءبىز بولۋعا ءتيىسپىز. مەنى قىنجىلتاتىنى موتيۆاتسيالىق تۇككە تۇرعىسىز كىتاپتاردىڭ كوبەيىپ كەتۋى. ول كىتاپتار بەلگىلى ءبىر ستاندارت نەگىزىندە نەمەسە جۇيە نەگىزىندە جازىلسا، قۇپتار ەدىم، ولار بيزنەستىڭ وتە جەڭىل ءتۇرى ءۇشىن جازىلىپ جاتىر. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ قوعامعا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. «بايلىققا جەتكىزۋ ءۇشىن جالقاۋلىقتى تىي» دەپ ءبىر كىتاپ جازادى دا، وقىرمانعا جارنامالاپ، ەش پايداسىز دۇنيەلەرىمەن كىتاپقا قىزىعۋشىلىعى ەندى ويانا باستاعان جاستاردىڭ ساناسىن ۋلايدى. سوندىقتان ءبىز وقىرمان نە قابىلدايدى دەپ جالتاقتاماي، كوركەم تۋىندىلاردىڭ ناعىز سۇبەلىسىن، كەرەگىن بەرە الساق، وزدەرى-اق ونى ىزدەپ تۋىپ الادى» دەپ ءوز تۋىندىسىنا تۇسىنىكتەمە بەرە كەتەدى. ءار وقىرمان ءار قيلى تۇسىنەتىن الەم وقىرمانى ءۇشىن جازىلعان ينتەللەكتۋالدىق پروزانى جاڭا بەلەسكە كوتەرۋ ءۇشىن ات سالىسىپ وتىرعانىن العا تارتادى.

اۆتور: «...اقىل-ساناسى تولىسقان قىز، ارەكەتى ءبىر كۇندە وزگەرىسكە ءتۇسىپ، ءتورت جاسار قىزعا اۋىسادى دا كەتەدى. «ءوزىم بارىپ كورمەسەم بولماس»، – دەدىم دە ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلدىم. ءدالىز بويىمەن ءجۇرىپ بولمەلەردىڭ نومىرىنە قارايمىن، وتىز ۇشىنشىگە دە جەتتىم. ەسىگى اشىق، مەدبيكە ءجۇر ەكەن. ءدارى قابىلدايتىن ۋاقىتىنا تاپ كەلسەم كەرەك. مەدبيكە مەنىمەن باس يزەسىپ سالەمدەستى دە بولمەدەن شىعىپ كەتتى...» دەپ وقىرمانمەن ويىنعا قۇرىلعان تۋىندىسىن جۇرت نازارىنا ۇسىنادى دا، بىردە قۇمارپاز دارىگەر، ەندى بىردە ارۋاق عادىل، ەندى بىردە جىندى قىز كەيىپىندە كەيىپكەرلەرىن سان قۇبىلتادى. جۇمباق كەيىپكەرلى جۇمباق الەم وقىرماندى وزىنە ەلىكتىرەدى.

پەرسوناجداردىڭ حاراكتەرلەرىنە، وقيعالارعا كۋاگەر بولىپ ونى وزىنشە تاپسىرلەۋشىنىڭ ءسوز ساپتامنىڭ بەلگىلى ءبىر جاقپەن جانە شاقپەن باياندالۋىنا بايلانىستى بۇرىنعى تىلشىلەر بۇلدىرگەن دۇنيە قالپىنا كەلىپ: 1 جاقتان اڭگىمەلەۋشىنى – «دەربەس حيكاياتشى»; 2 جاقتان اڭگمەلەۋشىنى – «جارتىكەش حيكاياتشى»; 3 جاقتان اڭگىمەلەۋشىنى – «مەنشىكتەنگەن حيكاياتشى» دەگەن اتاۋ توڭىرەگىندە «حيكاياتشى وبرازى» تەرمينى ورنىعا باستادى. ونى جاس پروزاشىلار زامانالىق ادەبي پروتسەستە جەتە كادەگە جاراتا باستادى. وسى تۋىندى ءوز ءنارى مەن ءسولىن «دەربەس حيكاياتشى» جانە «مەنشىكتەنگەن حيكاياتشى» بايانداۋى ارقىلى بىزگە تانىتاتادى.

جانە اۆتور تاراپىنان سانالىقپەن قولدانىلعان تولەن ابدىكتىڭ «وڭ قولىنىڭ» نازيراگويلىگى كوزگە ۇرادى. وسى ورايدا ورىس كورپەسى مەن فرانتسۋز كورپەسىن الەم جامىلۋى ءۇشىن ءبىر-بىرىنە تارتپاقتايتىن قاقپاقىل تەرمين بار. ول م.م. باحتين اشقان «ءماتىن ىشىندەگى ءماتىن» دەپ ورىستار اۋىرلاتا ۇعىندىراتىن، «دايەكسوزدىك ويلاۋ تيپىنە» قاتىستى سەميوتيكادا ر. بارت پەن يۋ. كريستەۆالار ەنگىزگەن ءبىر تۋىندىنىڭ ىشىندە ەكىنشى تۋىندىنىڭ ۇشىراسۋىنا قاتىستى ينتەرماتىندەمەلىك (ينتەرتەكستۋالنوست) دەگەن ۇعىم بار.

جۇرتتى شاتىستىرىپ جۇرگەن ءبىر ماسەلە شىعىستىڭ نازيراگويلىگىنىڭ باتىس توپىراعىندا وزىندىك وركەن جايۋى. ونىڭ قايدان كەلگەنىن، نەگە باتىس قالامگەرلەرى وسىعان بارعانىن، باسقا جۇرتتا بۇرىن بولعان دۇنيە مە، الدە ءبىر جاقتان اۋىپ كەلدى مە دەگەن سانسىز ساۋالدى باتىس كەيىگقۇرىلىمشىلارى مۇلدەم باسى اشىق قالدىرادى. ءتۇپ نەگىزى شىعىستىق ءنازيرا ادەبي باعىتى – پوستمودەرن دەپ وزگەرە اتالۋدا.

پوستمودەرن مەن مودەرن قاي ءداۋىردىڭ ادەبيەتىندە بولماسىن بار. بىراق ول الەم كەلبەتىندەگى ء(دىن، ءدىل مەن مادەنيەتكە بايلانىستى) باسقاشا اتالعان. باتىس بۇرىن وزىندە بولماعان دۇنيەنى ەسكەرۋسىز قالدىرىپ، الەم مادەنيەتىندە بولعاندى وزدەرىنە يەلەنۋدەن عىلىمي بەتتەرى ەش شىمىرىكپەيدى.

پوستمودەرن قازاققا اسپاننان تۇسكەن جوق. بۇرىن بولعان، كەيىن ءوز جالعاستىعىن پروزا مەن پوەزيادا تاۋىپ وتىراتىن ادەبي ءۇردىس. سونىمەن...

قازاقشا ۋيكيپەديادا تايعا تاڭبا باسقانداي بىلاي دەپ جازىلعان:

ء“نازيرا نازيراگويلىك (اراب تىلىنەن – جاۋاپ، ۇقساتۋ ماعىناسىندا) – شىعىس پوەزياسىندا ورتا عاسىرلاردا قالىپتاسقان ادەبي ءۇردىس. ءبىر اقىن جىرلاعان تاقىرىپتى كەيىن باسقا اقىننىڭ قايتا جىرلاۋى نەمەسە العاشقى شىعارماعا ەكىنشىنىڭ “جاۋاپ” قاتۋى. بۇل ورايدا باستاپقى تۋىندىنىڭ سيۋجەتى، كەيىپكەرلەرى، ولەڭ ىرعاعى، ۇيقاسى، كوركەمدەۋ قۇرالدارى پايدالانىلادى. ول 11 عاسىردان باستاپ ساراي پوەزياسىندا ادەبيەت تارتىسى، اقىندىق تالانتتى سىناۋ قۇرالى رەتىندە قولدانىلعان. فەردوۋسي سارىنىمەن ءنازيرا ۇلگىسىندە جىر جازعان نيزاميدىڭ “حامساسىن” باعدارعا العان نازيراگويلىك ءداستۇرى 13 عاسىردان ورىستەي باستاعان. “حامساعا” (“بەس كىتاپ”) “جاۋاپ” جازۋ ءۇردىسى دامىپ، ءبىر عانا ء“[[لايلى – ءماجنۇن” داستانىنا جۇزدەن استام ءنازيرا جازىلعان. نيزامي داستاندارىنىڭ جەلىسىندە دەحلەۋي، ناۋاي، ءجامي، فيزۋلي سىندى شايىرلار باي مۇرا قالدىردى. نازيراگويلىك ءداستۇرى قازاق پوەزياسىندا دا دامىدى. العاشقى ميفتەردەن، “قۇران” جەلىلەرىنەن، “مىڭ ءبىر ءتۇن”، “توتىناما”، “شاحناما”، ء“لايلى – ءماجنۇن”، ء“جۇسىپ – زىليحا”، ت.ب. ىزىمەن جازىلعان قيسسا، داستاندار قازاق ادەبيەتىندە كوپتەپ سانالادى. سونىڭ ءبىرى – شاكەرىمنىڭ ء“لايلى – ءماجنۇن” داستانى (1907). ال ابايدىڭ ورتاعاسىرلىق شىعىس داستاندارىنان تامىر الاتىن “ەسكەندىر” پوەماسىندا نازيرالىق ۇلگىدەن گورى “دارا سيپات” باسىم. قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ءنازيرا ادەبي ءۇردىسىن م.اۋەزوۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ، ب.كەنجەباەۆ، ر.بەردىباي، ش.ساتباەۆا، ا.قىراۋبايقىزى، ءو.كۇمىسباەۆتار زەرتتەدى.”

ينتەرماتىندەمەلىك دەگەنىمىز – ءنازيرا بار بولعانى سول. وسى تەرمينگە م.م. باحتين پلاگيات جاساپ، اراب تىلىندەگى – جاۋاپ ماعىناسىنا وراي “ديالوگتىقتىقتى” ەنگىزدى. باتىس جۇرتى بۇعان قۇلاپ ءتۇستى. ورىس عىلىمي الەمى ءتۇبى شيكىلىگىن ءبىلىپ، ءباحتيندى ۇلى فيلولوگتار قاتارىنا ازەر دەگەندە قوستى. ول وعان دەيىن رابلە ستيلىندەگى فرانتسۋزدىق «ۇلتتىق كۇلكىسىنىڭ» ءوڭىن اينالدىرىپ، نيتسشەنىڭ ديونيستىگىنىڭ شاپانىن جامىلدىرىپ، «كارناۆالدىقتى» ەنگىزدى.

وسى فرانتسۋز مادەنيەتىمەن ارالاس-قۇرالاستىق ونى باتىسقا تانىتتى. ورىستار ەندى پلاگياتشىل عالىمدى، ۇلى دەپ تانۋعا ءماجبۇر بولدى. ونىڭ باتىستا جارنامالاۋىنا سولجەنيتسىن سياقتى «قىرعي-قاباق سوعىس» يدەولوگياسى سەپ بولدى. ءار ءسوزى التىنعا بالاندى. «ايەلدەر پروزاسى» دەگەن لاعىندىق ادەبي باعىتتىڭ يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى يۋ. كريستەۆا ونىڭ شاشباۋىن كوتەردى.

نيتسشەنىڭ ديونيستىگى كلاسسيكالىق ەمەس الەمدى ۇعىنۋمەن: دۇنيە ادامدى شەتقاقپاي ەتەتىن حاوستان، مانسىزدىكتەن تۇرۋىمەن بايلانىستى. وسىنداي دۇنيەنى ۇعىنۋ نيتسشەدە ايقىن كورىنىس تابادى، عالىمنىڭ ويىنشا، تۇراقتى بولمىس دەگەن مۇلدەم جوق، ول تەك بىزگە قاي جەردە بولماسىن ورىنسىز تىقپالانىپ وتىراتىن ويدان شىعارىلعان دۇنيە، ەڭ تاتىمسىز تالعام – پاتولوگيانىڭ اياسىنا جاتاتىن مىندەتتىلىك [نيتسشە ف. سوچ.: ۆ 2 ت. ت. 2. س.570-571, 266, 302.]. تاپ وسىنداي رەتتە اتەيستىك فيلوسوفيالىق تاجىريبەلەر نەگىزىندە بارلىق جانە بارشا ەكزيستەنتسياليزمگە قارسى ج.-پ. سارتر، ا. كاميۋ، سونىمەن قاتار، ج. دەرريد باستاعان زامانالىق پوستمودەرنيستەر دە بارلىق تۇراقتىلىق، مۇمكىندىكتى جوققا شىعارا وتىرا، لوگوتسەنتريزمگە قارسى بىتىسپەس كۇرەس اشتى.

باحتين بىزگە ءبىرىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىسىنداي لينگۆيستيكالىق ۇعىم-تۇسىنىك «وزدىك» جانە «وزگەلىك» ءسوزدى ادەبيەتتانۋعا جاڭالىق اشقانداي ەنگىزسە، باتىس ادەبي تۋىندىدا نازيرالىقپەن ۇشىراساتىن تسيتات، الليۋزي، رەمينيستسەنتسيالاردى قولدانۋشى قالامگەرلەردى ەندىگى جەردە «دايەكشەلى ويلاۋ تيپىندەگى» جازۋشىلار دەگەن بالەكەتتى ويلاپ تاۋىپ، بىزگە دە تاڭباقشى بولىپ وتىر.

شىعىس ونىڭ ىشىندە، تۇركى ادەبيەتى بۇنداي پوستمودەرندىكتى ورتا عاسىردا باستان وتكەرسە، باتىس قالامگەرلەرى ءبىر-بىرىنەن ءماتىن ۇزىگىن الىپ، ەندى باس اياعى 50 جىل ماڭايىندا شىعارماشىلىقپەن ۇزدىگىپ جاتىر.

«دايەكشەلى ويلاۋ تيپىندەگى» جاس پروزاشىلارىمىزدى نەونازراشىلار دەپ اتاعان ورىندى. ويتكەنى، ولار مادەني كەڭىستىگىمىزدەگى ولگەندى ءتىرلىتىپ، وشكەندى جاندىرىپ وتىر.

جۇمباق كەيىپكەرلەر ارقىلى جۇمباق الەممەن وقىرماندى وزىنە ەلىكتىرۋگە قۇرىلعان ەكىنشى تۋىندى ارمان ادىلبەكتىڭ «جوعالعان بولمەلەر» اڭگىمەسى.

اۆتور ءوزىنىڭ «يشيگۋرو: تانىم مەن تاريحتىڭ بەزبەنى» اتتى فيلوسوفيالىق ەسسەسىندە: «...روماندا ۇمىتۋ، ەسكە الۋ، جاد، ماحاببات تورتەۋى ديالوگقا تۇسەدى. بۇل ارادا ءبىر نارسەدە عانا وزگەشەلىك بار: قارا سوزدە شەشىم شىعارىلادى، ال، روماندا شەشىمدى ءار وقىرمان ءوزى شىعارادى، ويتكەنى رومانداعى تالاس قاراسوزدە جەڭىستىك العان جۇرەك مىرزانىڭ ىشىندەگى تالاس. وعان شەشىم شىعارۋعا ەش اۆتوردىڭ تولىق حاقى جوق، بىراق، ءسىزدىڭ حاقىڭىز جەتكىلىكتى، مارتەبەلى وقىرمان!» دەيدى. ءبىز وسى ۇستانىمدى تەمىرقازىق ەتىپ الىپ ءوز ويىمىزدى ايتپاقپىز.

ارمان تۋىندىسىندا «الاشتىڭ: الەم كەلبەتىندەگى تانىمى مەن تاريحى بەزبەندەلىپ»   ۇلت اتا-اناسى ءوز وتباسىنىڭ ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەمەسە ۇرپاعى قازاق ءۇشىن جات بولىپ جويىلادى دەگەن ميلەتي اقىرزامانىڭ ەلەسى سيمۆولدانادى. اۆتوردىڭ جۇمباق الەمىنىڭ وكىلدەرى سانالاتىن – قانى ءبىر ۇلتىنا كەرەكسىز، ءتىلى ءبىر ورىسقا جات ورىس ءتىلدى قازاقتار الەمىندەگى جۇمباق كەيىپكەرلەرىنىڭ – ورىس ءتىلدى ۇرپاقتى ومىرگە اكەلگەن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ – باسىنداعى تراگەديانىڭ اششى شىندىعى. وسىندا اۋىر ويعا قالدىراتىن تۋىندى: «ونى جەر قوينىنا بەرگەن سوڭ اكە-شەشەسى كوپ وتپەي بولمەسىن ايناداي ەتىپ جيىستىردى دا، ۇلىنىڭ بارلىق كەرەك-جاراقتارىن وتقا جاقتى، سوسىن بىرنەشە ادام جالداپ بولمەنىڭ ەسىگى مەن تەرەزەسىن بەكىتتىرىپ، قابىرعامەن بىردەي قىلىپ سىرلاپ، ورنەكتەپ تاستادى.

– بۇل تۇستا بولمە بولعان ەكەن-اۋ دەيتۇعىن ءىز قالماسىن، – دەدى جۇمىسكەرلەرگە شەشەسى.

ۇزاماي-اق بۇل ۇيدە بۇرىن وسىنداي ءتورت بولمە بولعانىن ۇمىتىپ ۇلگىرگەن قارتتار:

– ءبىزدىڭ بالا سۇيۋگە مۇمكىندىگىمىز بولمادى، قاراڭدارشى، ءسويتىپ بار ءومىرىمىزدى ارپالىسپەن وتكىزگەندە ەكى بولمەلى عانا ءۇيىمىز بار، وزگە ەشتەڭەمىز جوق، قۋباسپىز... – دەپ كەزدەسكەن جاندارعا مۇڭ شاعا باستادى، كورشى-قولاڭدارى مەن تۋىس-تۋعاندارى دا سۇراعاندارعا:

– بەيباقتار عوي، عۇمىر بويى شارشاپ-شالدىققاندا ارتىندا ءتۇتىن تۇتەتەر ۇرپاعى جوق، شىنىندا، باقىتسىزدىق، دەگەنمەن، ءبىز دە ولارعا جاستاۋ كەزدەرىندە بالالى بولۋ ءجايىندا كوپ ايتقان ەدىك، ەندى مىنە، جاعىدايلارى وسى... – دەستى.

ءتورت قاباتتى عيماراتتىڭ ءبىرىنشى قاباتىنىڭ ارتىنداعى الاسالاۋ قارا اعاشتىڭ بۇتاقتارىندا ءبىر توپ قارعا قارقىلداپ وتىر، بۇرىنىراقتا وسىندا ءبىر تەرەزەنىڭ بولعانى سولاردىڭ عانا ەسىندە قالسا كەرەك.» دەپ اياقتالادى. كوزگە وكسىكتى جاس الدىرادى.

استار ءماتىننىڭ شىندىعىن تابۋ ءۇشىن كوركەم تۋىندىنى تانىپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن كەڭەستىك عىلىمي ميفتەن ارىلۋ كەرەك. كوركەم تۋىندىنىڭ ەڭ مايەگى سىرت كوزگە بىردەن بايقالمايتىن تەك وي ەلەگىننەن وتكەن سوڭ عانا اڭعارىلاتىن ۋنيۆەرسۋمدىق بولشەكتىلىگى ءوز قويىنىن اشىپ، تۋىندى ءدىڭى تابىلىپ – اۆتور وبرازى اشىلىپ – وقىرماندىق وزدىك تۇجىرىم جاساۋعا قول جەتكىزىلەدى.

قازاق اڭگىمە جانرىنداعى پروزاشىلار قالامگەرلىك ۇستانعان شىعارماشىلىق ستراتەگياسىنا وراي قازىر ۇلت ءۇشىن جازاتىندار ءام الەم ءۇشىن جازاتىندار جانە وسى ەكەۋىنىڭ سينتەزىنەن تۇراتىن ادەبيەت ءۇشىن جازاتىندار بولىپ ۇشكە ءبولىندى. ونى ۇشكە بولگىزگەن جاس پروزاگەرلەردىڭ ادەبي تەگەۋىرىنى. ازىرشە «قازىرگى قازاق اڭگىمەسىندەگى رەنەسسانس ءداۋىرىنىڭ» قارلىعاشتارى سانالاتىن ءاليحان نۇربەرگەنۇلى مەن ارمان ادىلبەكتىڭ «جان ازاسى»، «جوعالعان بولمەلەر» اتتى قوس تۋىندىسى «ءبىر ءماننىڭ (الاش جانى مەن  الاش ادامى جانىنىڭ) دىندىك، دىلدىك جانە ناسىلدىك تۇرعىدان تۇرلىنشە اۆتورلىق كونتسەپتسيالىق ءتۇسىندىرىلۋى» تۇرعىسىنان «ءولىم» مەن «ءولىم» انتيتەزالىق دۇنيەتانىمىن وقىرمانعا ىشىمدەگىنى تاپ دەپ استار ماتىندەي ۇسىنادى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا كوز جىبەرسەك، ءبىر كەزدەرى الدىڭعى ورىنعا قايتالانباستىق، تولتۋمالىق شىعارىلىپ، ونداي شىعارمالار شوعىرى «شوقتىقتى قيال» دەپ سانالدى. ادەبي ءماتىننىڭ قۇندىلىعى مالىمەت دالدىگى مەن ونىڭ قۇجاتنامالىق سيپاتىندا دەگەن اعات ويلار ومىرگە كەلدى. بۇنىڭ ءبارى شىعارمانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن كۇيىتتەپ كەتۋدەن تۋىنداعان دۇنيە. ادەبي تۋىندىنىڭ كوزگە ۇرىپ تۇرعان تۇسىن ەمەس، ونىڭ وي تۇبىندەگى اسىلىن ۇعىنۋعا دەن قويماۋ وسىعان اكەپ سوقتىرادى. كوركەم شىعارمانىڭ ەكى قىرى مادەنيەتىمىز بەن قوعامىمىزدى امالياتتىق جانە بەيامالياتتىق دەپ ەكىگە جىلىكتەيدى. كسرو قۇرامىندا بولعان كەزدە ءبىز ءوزىمىزدى جەكە ازات ۇلت دارەجەسىندە سەزىنە المادىق. الەمگە – ورىستىڭ كوزىمەن قارادىق. ەندى جاھانعا – قازاقشا كوز تىگۋگە كىرىستىك. سانالارى قۇلدىق تاڭبادان ادا «قازىرگى قازاق اڭگىمەسىندەگى رەنەسسانس ءداۋىرىنىڭ» قارلىعاشتارى باتىستى ءپىر تۇتپاي، شىعىستى اسپەتتەي جاھانعا – قازاقشا كوز تىگۋگە كىرىسىپ كەتتى.

بوستان كەزەڭدە ومىرگە كەلگەن شىعارمالارعا جاڭاشا عىلىمي تۇرعىدان كەلۋ كەرەك. جالپى، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى ادەبي پروتسەستە ومىرگە كەلگەن تاڭبالىق قۇبىلىس قوعامدىق جانە تۇلعاارالىق (ينتەرسۋبەكتىلىك) دەڭگەيدە سارالانادى دا، ۇلتتىق ءباتۋالى پىكىر قاققا جارىلادى. بىرەۋلەر زور ادەبي تابىس پەن جەتىستىك دەسە، ەكىنشىلەرى وعان ادەبي كەرى كەتكەندىك دەپ قارسى شىعىپ ءوز ءۋاجدارىن العا تارتادى.

بۇل تانىلۋ تۋىندىنىڭ شوقتىقتى تۋىندىعا اينالۋىن نە انىقتايدى نە مانسۇقتايدى. ەستەتيكالىق تاتىمى بار-جوعى ەكشەلەنەدى. ءماتىن سىرتقى بەلگىسى ارقىلى ەمەس، ىشىنە بۇككەن تىلسىمدى سىرى ارقىلى قوعام مەن مادەنيەتتىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالادى. ال، ونىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالۋى ەش مۇمكىن ەمەس شىعارمانى مۇددەلى توپ قانشا جەردەن قولپاشتاسادا ۇلت پەن مادەنيەتتىڭ التىن قازىعىنا ەش بايلاي المايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا تۋىندىنىڭ سىرتقى سيپاتى ەمەس، ىشكى قۇرىلىمى ونى الەمدىك مادەنيەتتىڭ التىن قورىنا قوسادى. ءداۋىر تىنىسى مەن زەرتتەۋشى مۇددەسى ۇيلەسىپ، تۋىندى جۇرتقا تانىلادى.

جاھۇتتىڭ – جاۋتىككە، جاۋتىكتىڭ – جاھۇتقا اينالۋى ادەبيەت تاريحى مەن سىنىداعى عالىمداردىڭ عانا ارىنا سىن. جابىنى – جۇلدىز ەتۋمەن، جۇلدىزدى – جابى جاساۋ ادەبيەتتانۋشىنىڭ ەركىندەگى دۇنيە ەمەس، ادەبيەت تەورياسىنىڭ ەشقايدا اداستىرمايتىن سوقپاعى ارقىلى ابيەتتانۋشى جابىنىڭ – جۇلدىزدى قىرىن، جاۋتىكتىڭ – جاھۇتتى تۇسى بارىن ايتا الاتىن ادەبي تۋرا بيگە اينالا الادى. بىرەۋلەر ءۇشىن تۇككە تۇرمايتىن قالامگەر تاۋىپ قولدانعان ماتىنگەرلىگى ارقىلى وزگەلەرگە ءتالىم بەرەتىن شىعارماشىلىق تۇلعاعا اينالادى. بۇل – ادەبيەتتانۋدىڭ جازىلماعان زاڭى. ويتكەنى، ادەبي پروتسەستەگى ءار ءسوز زەرگەرى نازاردان تىس قالماۋى كەرەك-اق. امال نە شىندىق عىلىمي ومىردە بۇلاي بولماي جاتادى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋشى

Abai.kz