ءتىل اجالى
اۆتور تۋرالى قىسقاشا تۇسىنىك. د.كريستال 1987 جىلى «تىلدەردىڭ كەمبريدج ەنتسيكلوپەدياسىن»، 1995 جىلى «اعىلشىن ءتىلىنىڭ كەمبريدج ەنتسيكلوپەدياسىن» شىعارعان. 1997 جىلى «اعىلشىن ءتىلى - الەمدىك ءتىل» دەگەن ەڭبەگى جارىق كوردى.
د.كريستال - جازۋشى، جۋرناليست، لەكتور، پروفەسسور، بريتانيانىڭ ۋەلس ايماعىنىڭ ازاماتى، ونىڭ ءتول ءتىلى دە جويىلىپ بارا جاتقان تىلدەر ساناتىنا جاتادى.
بۇل - اتالمىش كىتاپتىڭ «انا ءتىلى» گازەتىندە (18.11.04) جاريالانعان نۇسقاسىنان ءۇزىندى.
... الەمدە 6000-نان استام ءتىل بولسا، سولاردىڭ 600-نە عانا جويىلۋ قاۋپى تونبەيدى ەكەن (2700 - نەگىزگى ءتىل، 4000-عا جۋىعى - سول تىلدەردىڭ ديالەكتىسى). كەيبىر بولجامدار بويىنشا XXI عاسىردىڭ اياعىنا تامان ۇركەردەي توپ - نەگىزگى تىلدەر عانا قالىپ، قالعاندارى جويىلىپ كەتپەك.
... بىردە-ءبىر ادام سويلەمەيتىن ءتىل ولگەن ءتىل بولىپ سانالادى. 1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا كامەرۋن دەگەن ەلدىڭ اداماۆيا ولكەسىندە مىناداي وقيعا بولدى. ونى انگليانىڭ قاتەر تونگەن تىلدەر قورىنىڭ مۇشەسى بريۋس كوندەل اڭگىمەلەپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، 1995 جىلى قاراشانىڭ 5-ءى كۇنى مومبيلا اۋدانىندا كاسابا تىلىندە سويلەيتىن ەڭ سوڭعى بوگون ەسىمدى ازامات دۇنيەدەن وتكەن. قاراشانىڭ 4-ءى كۇنى كاسابا ءتىلى ءتىرى بولسا، قاراشانىڭ 5-ءى كۇنى ول ءتىل ءولدى.
اۆتور تۋرالى قىسقاشا تۇسىنىك. د.كريستال 1987 جىلى «تىلدەردىڭ كەمبريدج ەنتسيكلوپەدياسىن»، 1995 جىلى «اعىلشىن ءتىلىنىڭ كەمبريدج ەنتسيكلوپەدياسىن» شىعارعان. 1997 جىلى «اعىلشىن ءتىلى - الەمدىك ءتىل» دەگەن ەڭبەگى جارىق كوردى.
د.كريستال - جازۋشى، جۋرناليست، لەكتور، پروفەسسور، بريتانيانىڭ ۋەلس ايماعىنىڭ ازاماتى، ونىڭ ءتول ءتىلى دە جويىلىپ بارا جاتقان تىلدەر ساناتىنا جاتادى.
بۇل - اتالمىش كىتاپتىڭ «انا ءتىلى» گازەتىندە (18.11.04) جاريالانعان نۇسقاسىنان ءۇزىندى.
... الەمدە 6000-نان استام ءتىل بولسا، سولاردىڭ 600-نە عانا جويىلۋ قاۋپى تونبەيدى ەكەن (2700 - نەگىزگى ءتىل، 4000-عا جۋىعى - سول تىلدەردىڭ ديالەكتىسى). كەيبىر بولجامدار بويىنشا XXI عاسىردىڭ اياعىنا تامان ۇركەردەي توپ - نەگىزگى تىلدەر عانا قالىپ، قالعاندارى جويىلىپ كەتپەك.
... بىردە-ءبىر ادام سويلەمەيتىن ءتىل ولگەن ءتىل بولىپ سانالادى. 1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا كامەرۋن دەگەن ەلدىڭ اداماۆيا ولكەسىندە مىناداي وقيعا بولدى. ونى انگليانىڭ قاتەر تونگەن تىلدەر قورىنىڭ مۇشەسى بريۋس كوندەل اڭگىمەلەپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، 1995 جىلى قاراشانىڭ 5-ءى كۇنى مومبيلا اۋدانىندا كاسابا تىلىندە سويلەيتىن ەڭ سوڭعى بوگون ەسىمدى ازامات دۇنيەدەن وتكەن. قاراشانىڭ 4-ءى كۇنى كاسابا ءتىلى ءتىرى بولسا، قاراشانىڭ 5-ءى كۇنى ول ءتىل ءولدى.
قاتەر تونگەن تىلدەر قورىنىڭ انگليانىڭ ەدينبۋرگ قالاسىندا وتكەن II كونفەرەنتسياسىندا (1998 جىل) ولە ستيۆ اندەرسەن دەگەن لينگۆيست 1992 جىلى قاراشانىڭ 8-ىندە باتىس كاۆكازداعى وبۋح تىلىندە سويلەگەن ەڭ سوڭعى ادام تەفليك ەسەنشش دۇنيە سالعاندا، وبۋح ءتىلى دە بىرگە ولگەنىن ايتادى. ءتىلشى وبۋح ءتىلىن جازىپ الۋعا 2-اق ساعات ۇلگەرمەي قالىپتى. سەبەبى، ول سول اۋىلعا جەتكەندە تەفليك ەكى ساعات بۇرىن دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن ەكەن. سونىمەن ءسىز ءوز ءتىلىڭىزدىڭ ەڭ سوڭعى وكىلى، ياعني سويلەۋشىسى بولساڭىز، وندا ءتىلىڭىز ءولدى دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز.
... 1980 جىلعى ەسەپ بويىنشا، ءتىرى تىلدەردىڭ سانى 6000-مەن 7000-نىڭ ارالىعىندا. 1992 جىلى شىققان حالىقارالىق لينگۆيستيكالىق ەنتسيكلوپەديانىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، 6300 ءتىرى ءتىل بار دەپ جازىلعان. «الەم تىلدەرىنىڭ جارتىسى ولەدى» دەگەن تۇجىرىم دۇرىس بولسا، ول - 3000 ءتىلدىڭ اجالى دەگەن ءسوز.
ءتىلدى اجال اۋزىندا دەپ قاي كەزدە ايتۋعا بولادى؟ سول تىلدە سويلەيتىن جاس ۇرپاق ودان بەزىنگەن كەزدە. «ال ونى ولىمنەن ساقتاۋ ءۇشىن نەشە ادام ول تىلدە سويلەۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋالعا، ءتىپتى 500 ادام سويلەسە دە، ول ءتىلدى اجال اۋزىنان امان الىپ قالۋعا بولادى دەپ جاۋاپ بەرگەن بولار ەدىم.
«قاي تىلدە قانشا ادام سويلەيدى؟» دەگەن كەستەگە نازار سالىپ كورەلىك.
الەمدە 100 ميلليوننان استام سويلەۋشىسى بار 8 ءىرى ءتىل بار. ولار - قىتاي، يسپان، اعىلشىن، بەنگال، حيندي، پورتۋگال، ورىس، جاپون تىلدەرى. وسى 8 تىلدە 2 ميلليارد 400 ميلليون ادام سويلەيدى. الايدا وسى 8 ءتىلدىڭ قاتارىنا 12 ءتىلدى قوسىپ، 20 ءتىلدى «ءىرى ءتىل» دەپ اتاسا، سول 20 تىلدە بۇگىندە 3 ميلليارد 200 ميلليون ادام سويلەيدى ەكەن. ياعني، جەر بەتىندەگى حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى.
بۇگىندە جەر بەتىندەگى «ءتىرى تىلدەردىڭ» 4 پايىزىندا الەم حالىقتارىنىڭ 96 پايىزى سويلەيدى ەكەن. سويلەۋشىلەرى 10000-نان اسپايتىن تىلدەردىڭ سانى 6000 بولسا، ونىڭ جارتىسىنىڭ 1000-نان اسپايتىن عانا سويلەۋشىسى بار. ماسەلەن، 500 ءتىلدىڭ ارقايسىسىنىڭ نەبارى 100 ادامنان، 1500 ءتىلدىڭ سويلەۋشىسى 1000 ادامنان از. سويلەۋشىسى 10000-عا جەتپەيتىن تىلدەر - 3340 ەكەن.
20000 سويلەۋشىسى عانا قالعان تىلدەردى قاتەر تونگەن تىلدەر دەپ اتاساق، ءدال قازىر الەمنىڭ 4000 تىلىنە تىكەلەي قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ تۇر. سونىڭ ىشىندەگى 51 تىلدە تەك ءبىر-ءبىر ادام عانا سويلەيدى.
ونىڭ 28-ءى - اۆستراليادا، 8-ءى - امەريكادا، 3-ەۋى - وڭتۇستىك امەريكادا، 3-ەۋى - افريكادا، 6-ۋى - ازيادا، 3-ەۋى تىنىق مۇحيت ارالدارىندا ەكەن.
لينگۆيست مايكل كراۋستىڭ پىكىرىنشە، ادامزات ءتىلىنىڭ 90%-ى ولەدى. الەمدە 600 ءتىل قالادى. ال وسى عاسىردا تىلدەردىڭ 50%-ى عانا قالماق. 3000 ءتىل ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرادى. ونىڭ ايتۋىنشا، 100 جىلدا 1200 اي بولسا، ءار ايدا 2 ءتىل ولەدى ەكەن. كراۋس: «سولتۇستىك امەريكادا 187 جەرگىلىكتى ءتىل بار. سول 187 ءتىلدىڭ بارىنە قازىر اعىلشىن ءتىلى قاۋىپ توندىرۋدە. ياعني ولار جويىلعالى تۇر» دەيدى.
جويىلۋ قاۋپى تونگەن تىلدەردى كراۋس 5 ساناتقا بولەدى. ءبىرىنشىسى، قاۋىپ تونە باستاعان تىلدەر. ولار الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاجەتسىز دەپ تابىلعان، ۇلكەن تىلدەردىڭ قىسپاعىنا تۇسكەن تىلدەر. باستى بەلگىسى - الدىمەن بۇل تىلدەردە سويلەيتىن جاستار ازايا باستايدى.
ەكىنشىسى، قاۋىپ-قاتەر تونگەن تىلدەر. بۇل حالىقتىڭ جاس ۇرپاعى ءوز تىلىندە سويلەگىسى كەلمەسە، وندا وعان قاتەر ءتوندى دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز.
ءۇشىنشىسى، قاتەر تىم تونگەن تىلدەر. بۇل تىلدە جاقسى سويلەيتىندەر - جاسى ەلۋدەن اسقاندار.
ءتورتىنشىسى، ولە باستاعان تىلدەر. بۇل تىلدە تەك قارتايعان ادامدار سويلەيدى.
بەسىنشىسى، جويىلعان تىلدەر. بۇل سول تىلدە سويلەيتىن بىردە-ءبىر ادام قالماعان ءتىل.
...الەمدەگى 5 مىڭ ءتىرى ءتىلدىڭ اي سايىن 2-ەۋى ولەدى.
قاۋىپ قايدان دەمە...
ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى
الەمدەگى تىلدەردىڭ دامۋ پروتسەسىن قاداعالاپ وتىراتىن حالىقارالىق تىلدەر ينستيتۋتى ۇستىمىزدەگى عاسىردا دۇنيە جۇزىندەگى تىلدەردىڭ 90 پروتسەنتى باقيلىق بولادى دەپ بولجام جاساپتى. دەرەكتەرىندە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا بۇگىندە 6 مىڭ ءتىلدىڭ تاعدىرى قالت-قۇلت ەتىپ تۇرسا، جىل سايىن 10 ءتىلدىڭ ءولى تىلگە اينالۋى داستۇرگە ۇلاسىپتى.
جاعرافيالىق جاعدايىنا بايلانىستى جىكتەپ ايتاتىن بولساق، ەۋروپانىڭ وزىندە 123 ءتىلدىڭ 9-ىنا قۇرىپ كەتۋ قاۋپى تونسە، 26-سى شالاجانسار، 38-ءى مەشەل كۇيدە بولسا، وڭتۇستىك ازيادا 700 ءتىلدىڭ 40-ى عانا امان-ساۋ قالۋ مۇمكىندىگىنە يە. ال سولتۇستىك شىعىس ازيادا 47 ءتىلدىڭ تەك 6-ى ورىس ءتىلىنىڭ قىسپاعىنا توتەپ بەرەر حالدە بولسا، 20-سى جانازاسىن كۇتىپ وتىر. قالعان 21-ءى ايىقپاس دەرت ۇستىندە. ال ورتا ازيانىڭ، ونىڭ ىشىندە ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ حال-جاعدايىنىڭ ءماز ەمەستىگى وزىمىزگە ايان.
مۇنداي كەسەلدىڭ، نەگىزىنەن، وتارلاۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان تۋىندايتىندىعى بەلگىلى. تاريح بەتىن پاراقتاساق، XVIII عاسىردان بەرى اۆستراليا قۇرلىعىندا 250 ءتىلدىڭ 20-سى عانا قالعان. XVI عاسىردا برازيليانى پورتۋگاليا جاۋلاپ العالى 540 ءتىل جويىلىپ كەتكەن...
اعىلشىن ءتىلى كومپيۋتەرلىك، ەلەكتروندىق بايلانىس جۇيەسى دامىعان ۋاقىتىندا الەمگە كەڭ قانات جايىپ، الىس-بەرىس، قارىم-قاتىناس ۇلعايعان زاماندا ەڭسەسىن كوتەرمەك بولعان تىلدەرگە قيىندىق تۋعىزۋدا. ءتىپتى ينتەرنەت جۇيەسىندە قولدانىلمايتىن تىلدەردى ءولى تىلدەر قاتارىنا قوسىپ تا قويعان.
سونىمەن بىرگە ءتىل ساياساتىن ماجبۇرلىكتەن نەمەسە قابىلەتسىزدىكتەن دۇرىس جۇرگىزە الماۋ سالدارىنان بىرنەشە تىلدەر ءوزارا باسەكە كەزىندە وزگە ءبىر ءتىلدىڭ جەرگىلىكتى تىلدەرگە ۇستەمدىك جاساۋى ەكىنشى نەمەسە ءۇشىنشى تىلدەردىڭ جويىلىپ كەتۋىنە سەبەپكەر بولادى. مىسالى، 1600 تۋىس تىلدەر وكىلدەرى تۇرعان ءۇندىستاندا مەملەكەتتىك ءتىل حيندي مەن اعىلشىن تىلدەرى. ەگەر كەزىندە ۇندىستانداعى تۋىس تىلدەر ءوزارا تالاس-تارتىسقا تۇسپەي، اراب ەلدەرى سەكىلدى بىرىگىپ، ءتىل ساياساتىن دۇرىس قولعا العان بولسا، بۇگىنگىدەي اعىلشىن تىلىنە ۇستەمدىك بولماس ەدى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ ەسىكتەن ۇرلانا كىرىپ، توردەن ورىن الۋىنا كىشى-گشىرىم تىلدەر عانا ەمەس، تارالىمى جاعىنان تىنىسى كەڭ تىلدەردىڭ ءوزى الاڭداۋشىلىق تانىتۋدا. فرانتسيانىڭ ءوزى اراب ەلدەرى سەكىلدى فرانتسۋز تىلىندە سويلەيتىن 50-دەي ەلدى بىرىكتىرىپ، وسى تىلدە سويلەۋشىلەردىڭ سانىن 500 ميلليونعا جەتكىزگەنىمەن الەمدەگى دەڭگەيىن ارەڭ-ارەڭ ۇستاپ وتىر.
«ءبولىنىپ، بورىگە جەم بولمايىق» دەگەن نيەتپەن 1992 جىلى تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ تۇركى تىلدەرىن قورعاۋ اسسامبلەياسى ءوتتى. بۇل باسقوسۋ جالپى تۇرىك ەلدەرىنىڭ مۇددەسىن قورعاعانىمەن، جەكەلەگەن تىلدەردىڭ مۇددەسىن قورعاي المايدى. وسىعان وراي ءدۇيىم تۇركى حالقىنا ورتاق ءتىل ويلاپ شىعارايىق دەگەن ۇسىنىستار دا بولىپتى. ارينە، بۇل - جۇزەگە اسپايتىن ۇسىنىس. دەمەك، ءوز ءتىلىمىزدى امان-ەسەن الىپ قالۋ ءوزىمىزدىڭ عانا قولىمىزدا.
قازاقتا «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن ءسوز بار. ەگەر ءبىز وتارشىل تىلدەر ۇستەمدىگىنە توتەپ بەرىپ، ينتەرنەت جۇيەسىنە ءتىلىمىزدى قوسىپ، زامان اعىمىنا، زامان كوشىنە قوسىلا الساق، كوشپەن بىرگە ءجۇرىپ، بالكىم، تۇزەلىپ تە كەتەر ەدىك. ازىرگە اسىقپاعان اربامەن قويان قۋىپ جەتەتىن زامان ەمەس ەكەندىگىن ەسكەرىپ، ءتىل ساياساتىن ناقتى قولعا الىپ، ءجۇرىسىمىزدى جىلدامداتپاساق، ءالىپتىڭ ارتى نەگە اينالاتىندىعىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.
(«يۋنەسكو جارشىسى» جۋرنالىنان).
دايىنداعان سەرگەك ەرسايىن
«اباي-اقپارات»
