Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Mine, kórding be? 20973 58 pikir 17 Shilde, 2021 saghat 14:51

Hrushevting zorlyghy. Qazaq jerining Ózbekstangha berilui

Ózbekter Bostandyq audanyn súrap, Mәskeuge birneshe ret hattar jibergen. Ol kezde Ózbek KSR-ning birinshi hatshysy Muhitdinov bolatyn. Ol mynaday sebepterdi algha tartty: «Birinshiden, Qazaqstan búl audangha Tashkent arqyly qatynaydy (jol bolmaghan). Ekinshiden, «maqta salamyz, mal kóbeytemiz, ekonomikany kóteremiz» dep, ózbekter osynau shúrayly ólkeni әiteuir bir syltaumen qolgha týsirgenshe jantalasqan.

KOKP Ortalyq Komiytetinen Shymkent oblysynyng Bostandyq audanyn Ózbekstangha beru jóninde úsynys engizinder degen núsqau boldy. Osy mәsele jóninde J.Tәshenovting tóraghalyq etuimen arnauly komissiya qúryldy. Onyng qúramynda M.Beysebaev, S.Dәulenov, H.Arystanbekov, A.Morozov, V.Gogosov, V.Sheremetievter boldy. Komissiya jergilikti jaghdaydy jete zerttep, «Ózbek KSR-ne Maqtaaral audanynyng keybir bólikterin beruge kelisemiz, al Ýkimetting Bostandyq audanyn beru turaly ótinishin negizsiz dep sanaymyz» dep, sheshim shygharady. Bostandyq audanynyng jeri mal ósiruge qolayly ekendigin, qúrylys materialdaryn óndiruge, su-energetikalyq qorlarynyng moldyghyn, qorghasyn, kómir jәne mashina jasaytyn óndiristerding júmyskerleri demalatyn sanatoriyler úiymdastyrugha óte qolayly ekendigin eskerip, búl audandy Ózbekstangha berudi óte tiyimsiz sanady. Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Bostandyq audanyn Ózbekstangha beru jónindegi Ózbek KSR-i ókimetining súrauyn komissiya negizsiz dep esepteydi degen hat Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy L.IY.Brejnevke jiberildi.

Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiyteti sol kezde mynaday qauly qabyldady: 1. Bostandyq audanyna qarasty jerding manyzdylyghyn joghary baghalay kelip, QKP Ortalyq komiytetining burosy J.Tәshenov basqarghan arnayy komissiyanyng qorytyndysymen kelisti. Bostandyq audanyn Ózbekstangha bermeu jóninde qauly qabyldandy.

1955 jyldyng 12 qarashasynda Qazaqstan basshylarynyng qarsylyghyna qaramastan N.Hrushev qol qoyghan KOKP Ortalyq Komiyteti Prezidiumynyng qaulysy boyynsha KSRO Joghary Kenesining Tóraghasy K.Voroshilov qol qoyghan jarlyghymen Qazaqstannyng Bostandyq audany Ózbekstangha berildi.

Sóitip, Bostandyq audany eng qúnarly da úlan-ghayyr territoriyasymen, 360-370 mynday qoyymen qosa Ózbekstangha berildi, al ar jaghyndaghy Baghys pen Týrkistan auylyna qarasty 20 million gektarday jayylym karta jasaghanda Qazaqstan qaramaghynda qaldy.

Sol qalpynda Jogharghy Kenesting sessiyasynda qaralyp, biraz jer ózbekterding paydasyna sheshilip kete bardy… Ol kezde sessiya tóraghasy D.Qonaev bolatyn. Artynsha Muhitdinov Sayasy burogha mýshe bolyp Mәskeuge auysty. Onyng ornyn Niyazov auystyrdy. Niyazov óndiris akademiyasynda N.Hrushevpen birge oqyghan. Sonymen birge N.Hrushevting «tamyry» Nasreddinova Jogharghy Keneske tóraghalyqqa kele qaldy. El aralaugha barghanda ol ekeui júp jazbaytyn adamdar bolghan eken. Sol kezde Hrushev Nasreddinova ne aitsa da qarsy bolmaytyn bolghan. Sodan olar: «Mynau Maqtaaral, Kirov, Rechevskiy-maqtaly audandar, qazaqtar múnyng bәrine Tashkent arqyly keledi. Osy jerlerdi bizge berinder» dep, taghy ótinish jasaydy. Sol joly J.Tәshenovting kýshimen Qazaqstanda qalghan qazaq jerleri keyin Ózbekstangha qosylyp tynady. Keyin L.Brejnev kezinde Maqtaaral, Jetisay audandarynyng keybir bólikteri bizge qaytarylyp berildi. Áytse de ózbekter búrynghy qosyp alghan qazaq jerlerining jartysyn alyp bermey qaldy.

Sóitip ózbek basshylarynyng úzaq uaqyt kýsh saluynyng arqasynda 1956 jyly Shymkent oblysynyng Bostandyq audany men Kirov audanynyng Timiryazev atyndaghy sovhozy Ózbek KSR-yna berildi. Qazaq jerlerin әueli arendagha súrap, keyin basyp alu osy 1956 jyly bastaldy. Ózbekstannyng osy basqynshylyq niyetpen iyelenui qazaq halqynyng mýddesine, әdet-ghúrpyna, ekonomikalyq, mәdeni, últtyq qatynastaryna núqsan keltirdi.

Bostandyq audanyn bergen kezdegi 418 gektar jer - qazaqtiki edi. Múnda shay plantasiyalary boldy.

Ózbekstan shekarasyn keneytuding tórtinshi kezeni 1963 jyly bastaldy. Sol kezde N.S.Hrushevpen jeke dostyghy bar, últshyl kónildegi Sh.R.Rashidovtyng yntasy men Shymkent oblysynyng ýsh audany - Maqtaral, Jetisay, Kirov audandary - Ózbek KSR-y qúramyna ótti. Keyinnen osy ýsh audan aimaghynda Sh.R.Rashidovtyng Otany - Jizaq oblysyn nyghaytu ýshin taghy jeti audan úiymdastyryldy.

Kirov audanynyng alty sovhozy ózbekterge berilisimen (Shymqorghan, Arnasay, Amankeldi atyndaghy, Iliich atyndaghy, Qyzylqúm, «Izvestiya» gazeti atyndaghy sovhozdary) Farish audanynyng qaramaghyna jatqyzyldy. Qazirgi Myrzashól, Arnasay aimaqtary, Farish audanynyng ýlken bóligi (Shymqorghan, Arnasay, Amankeldi atyndaghy, Iliich atyndaghy, Qyzylqúm, «Izvestiya» gazeti atyndaghy sovhozdar) 1963 jylgha deyin zandy týrde Qazaqstangha qaraghan. Bostandyq audany týgeldey jәne qazirgi Jizaq oblysynyng Myrzashól, Dostyq, Oktyabri audandarynyn, Syrdariya oblysynyng Iliich, Aqaltyn audanynyng aimaqtary 1953 jylgha deyin Qazaqstan aimaghy bolghan. Sol kezdegi Ózbekstan basshylarynyng asa yjdahat saluymen jәne qazaqtardyng últtyq abyroyyna Qazaqstan basshylarynyng әdeyi enjarlyqpen qarauy nәtiyjesinde ol jerler negizsiz arendagha Ózbekstangha berilgen.

Qazaqtardyng qaysarlyq kórsetken әdiletti talabynan keyin 1971 jyly Shymkent oblysynyng ýsh audany: Maqtaaral, Jetisay jәne Kirov audandaryn aimaq qalpynda Qazaqstan qúramyna beru sheshildi, biraq sol aimaqtardy qaytarar kezde Rashidov atalghan audandardyng birqatar jerlerin aldyn-ala 1969 jyly-aq Syrdariya oblysyna berip jibergendi. Búrynghy Maqtaaral audanynyng jerinde Syrdariya oblysynyng Aqaltyn jәne Iliich audandary úiymdastyrylghan, al Jetisay audanynyng jerinde Syrdariya oblysynyng Myrzashól audany úiymdastyrylghan, Shymkent oblysynyng Kirov audanyndaghy bes sovhoz (Shymqorghan, Qyzylqúm, Amangeldi, Arnasay, Iliich) Syrdariya oblysynyng Farish audanyna berildi, keyinnen jogharyda atalghan qazaq jerinde Ózbekstan Kompartiyasynyng birinshi hatshysy Rashidovtyng Otany Jizaq oblysy úiymdastyryldy.

Sóitip Qazaqstannyng alty sovhozy jәne jeti audanyndaghy kólemdi bóligi Ózbek KSR-ynda qaldy.

Ghasyrlar boyy basqa halyq iyeligindegi aimaqtardy birneshe ret jәne birynghay alyp qoya beretin qúdiretke ie bolghan Ózbekstanda әsirese qazaqtar ýshin әleumettik tendik bolmady. Últshyldyq pighyldaghy Sh.Rashidovtyng basshylyghymen osynday jaghday qalyptastyryldy. Eger búryn partiya, sovet úiymdarynda jәne ministrlikterinde qazaq ókilderi kezdesse, qazir mýlde joqtyng qasy nemese biren-saran ghana. Rashidov kezenine deyin et-sýt ministrleri bolyp Saryqúlov, Nasyrov, Tashkent poliytehnikalyq institutynyng rektory bolyp Niyazov istese, audandyq partiya komiytetining hatshylyghynda 20 adam boldy, onyng altauy Tashkent oblysynyng audandyq partiya komiytetining hatshysy qyzmetin atqarghan.

Mal sharuashylyghynyng auyr enbegine qamqorlyq mýlde joqtyng qasy. Jizaq oblysyndaghy, Búhar oblysynyng Tamdy jәne Keniymeh audandaryndaghy shopandardyng 99 prosenti qazaq, olar 30-40 jyldargha para-par ayanyshty jaghdayda ómir keshude. Olargha eshkim qamqorlyq jasamaghan, jaryqsyz, kitapsyz, gazetsiz, ana tilinde bolmaytynyng aitpaghannyng ózinde, teledidarsyz kýnderin ótkizse de júmys istep, respublika ekonomikasyna qomaqty ýles qosyp keledi.

Búryn respublikalyq 42 jogharghy oqu ornynyng onynda qazaq tilinde oqytatyn fakulitetter bolatyn. Qazir jalghyz Nizamy atyndaghy TMPIY-de ghana qazaq tili men әdebiyeti fakuliteti bar, oghan jylyna 25-aq student qabyldanady. Birqatar auyldarda qazirding ózinde tughan qazaq sәbiylerin qoqanloq-qylyqpen ózbek dep jazady. Áke-sheshesi qazaq, sәbiyleri ózbek! Jastar mektepti qazaq tilinde bitirse de, emtihandy ózbekshe tapsyru kerek degen talap qoyylghan. Demografiyalyq mәlimetter boyynsha respublikada 2 milliongha juyq qazaqtar túrady, biraq respublikalyq 1 gazet pen 1 baspa ghana bar, respublikalyq teatr, konsert úiymdary joq.

Al Qazaqstanda birneshe ondaghan myng kәrister, úighyrlar jәne nemister túrady. Olardyn barlyghynda respublikalyq, audandyq gazetteri, respublikalyq teatrlary, ansamblideri bar. Týrik, dúnghan, tatar shygharmashylyq úiymdary, olardyn tiyisti bólimderi baspada, Jazushylar Odaghynda jәne Qazaq ghylym akademiyasynda júmys isteydi.

Ózbekstan missionerleri otarshyl patsha ókmeti missionerlerinen asyp ketti. Kishi halyqtardy qanshalyq últtyq alauyzdyqa úshyratqan sayyn, internasionalizm barabanyn sonshalyq qattyraq danghyrlata soghyp, ózining shovinistik iydeyalaryn ónin ainaldyryp jalghan internasionalizmning shәii kórpesimen býrkemelegen orystar sekildi, sovettik jәne qazirgi mústahil (egemen) Ózbekstan әkimderining qazaqtar turaly sayasaty da odan aumaghan zymiyan jymysqy sayasat jýrgizude. Óitkeni ekeuining de maqsaty - halyqqa óz tarihyn úmyttyryp, ruhany qúlgha ainaldyru. Rashidovshylar Ózbekstan qazaqtarynyng tarihyn úmyttyru maqsatynda arhivtegi gazet, jurnal, kitaptaryn, dokumentterdi órtetip jibergen. Múnda qazaq parasatyn talqandap, paryqsyz, ruhany qúlgha ainaldyru, qazaqty últynan bezdiru sayasatynyng izi jatyr.

«Jer tarihy - el tarihy» desek, búl mekenge qazaq atauly ayaq baspaghan sekildi. Jer - su attary týgel ózgerip ketken. Jana ashylghan audan, qolhoz - sovhozdardyng aty Týiedala, Jantaqsay, Erjar, Bórtesken, Jynghyldy, Jetimtau, Qúlpysary, Balyqty boludyng ornyna kileng marshaldardyng aty qatar tizilip qoyyla bergen song búl ólkege búryn-sondy qazaqtyng aty túyaghyn baspaghan sekildi, qyran úshpaghan qúla dýz sekildi, it shólden óletin aq taqyr sekildi, jan basyp, jan jasamaghan jer sekildi. Álimsaqtan osynda túryp kele jatqan myna bizding el - qazaqtar anasynan әli tuylmaghan sekildi. El tarihyn әdeyilep úmyttyrudyng búl eng tóte joly boldy. Onyng dәlelin qazaq jerine ornaghan Jizaq oblysyndaghy ózbekting toghyz audanyndaghy sharuashylyq attarymen tanysqanda kóz jetkizesiz.

Qazaqtyng XX ghasyr basyndaghy mәdeny ordasy Tashkent bolghandyghy turaly estelikter de qalmaghan. Izi bildirilmeytin dәrejege jetkizgen. Osy ordada Maghjan, Múhtar, Súltanbek, Túrar, Ghany siyaqty jýzdegen azamat bolghan qazaq tarihynan ghana bilemiz. Basqany qoyghanda birinshi Týrkistan respublikasynyng tóraghasy, 11 jyl RSFSR Sovnarkomynyng orynbasary bolghan T. Rysqúlov atyndaghy ne bir kóshe, ne mektep joq. Kerisinshe, qazaqty ózbektendiruge ýles qosqan qazaq Súltan Segizbaev atynda kóptegen kósheler, arnauly oqu oryndary, mekemeler, mektepter bar.

Últaralyq qatynastardy shiyelenistiruding negizgi syry - Ózbekstan әkimderining jergilikti jerdi ózbektendiru sayasatynda jatyr. Jogharyda aitylghanday, osynday ózderine qol shoqpar, jergilikti el taghdyryna basy auyrmaytyn qaydaghy bir qazaqty oblys ne audan әkimshilik stolyna qarauyl etip qoyady da, sonyng qolymen ot kóseydi.

Qazaqtyng azamattyq qúqyghy ayaqqa taptalyp, jeke bastyng tvorchestvolyq damu tamyry týbimen shabylghanyn bylay qoyghanda, keybir tarihy túlghalar turaly materialdar múraghatta qúrtylyp, reti keletinin ózbektendirip jibergen. Mysaly, Otyrarlyq Farabidy bylay qoyghanda, general Sabyr Rahimov Qazyghúrtta tughan qazaq. T. Rysqúlovtyng semiyalyq arhivyn tapsyrmaqshy bolghanda, «ózbek dep jazyp berseniz qabyldaymyz» degen talap qoyghan. Beybarysty-ózbek, Týrkistandy astana dep jazudyng da ózindik syry bar. Súltan Babyr men Ámir Temirge eskertkish ornatyldy, kitaptar shygharyldy.

Qazaqstan júrtshylyghy qazaqtardyng azayyp ketuin tek Goloshekinnen ghana kórmey negizgi bolyp tabylatyn taghy bir sebep - Ózbekstan missionerleri Ahunbaev, Rashidovtar da jatqanyn bilgeni dúrys. XX ghasyr basynda basym kópshilikti qúraghan qazaq eli qayda? Onyng bir dýrkini Ózbekstan respublika bolyp qúryluy ýshin últtyq degradasiya qúrbany boldy, yaghny ózbektenip ketti. Ekinshi dýrkin, sol 32 jyly ash - jalanash bosqan eldi bir shapan, 1kg qant, qos uys jýgeri berip, ózbek dep jazdyryp qabylday bergen, qyzdar ózbekke tiygen, ashtan ólgennen ózbek bolghandy dúrys kórip, «ózbek - óz agham, neghylar deysin» dep ózderin - ózderi júbatyp, osy maqaldy shygharyp alghan. Ýshinshi dýrkin Stalin ólgen song bastaldy. Hrushev túsynda halyq endi basynan qara búlt kóshkendey, jariyalylyqtyng samaly eskendey sezinip, búl mәseleni qozghaghan. «Jyghylghan ýstine júdyryq» degendey, halyq kónili tez aq su sepkendey basyldy. Taghy ózbektendiru bastaldy. Múnyng kuәsi - Samarqan oblysyndaghy bizding aghayyndar tughan balalaryn ózbek dep jazyp bere bergen. «Kónbeseng kóship ket» degen talap qoyghan. Sóitip eluinshi jyldardan arghy ata-anasynyng pasporty - qazaq, 50 jyldardyng bergi balalardyng pasporty - ózbek. Ondaghy qazaqtar osylay ýsh dýrkin nәubat kórip, jaltaq bolyp qaldy.

Endi demografiyalyq esepke qaralyq, 1897 j. Resey imperiyasy jýrgizgen jalpy sanaqta qazaq halqy 4 mln. 84 myn, al ózbek halqy 726 myn. Al 1939 j. halyq sanaghy boyynsha, 1897 jylghy sanaqpen salystyrghanda ózbekter 5 ese kóbeyip ketken, 3 mln. 900 myngha juyq bolghan. Al qazaqtar 5 ese ósuding ornyna 2 ese azayyp ketken, yaghny 2 mln. 300 myn. 1897 j. esepke qaraghannyng ózinde 1 mln. 784 myng qazaq joq. Al demograf ghalymdar 2,5 mln. dep jýr. Arnayy zertteudi qajet etetin búl mәseleni bylay qoyghanda, jogharydaghy 2,5 mln. qazaqtyng bәri ashtan qyryldy deuge geografiyalyq faktorlar qayshy keledi. Sebebi: birinshiden, 1939 jyldyng esebinen búryn әuelgi esepter alynghan kezde búl ólkeler kerek deseniz Tashkent qalasy da, Qazaqstangha qaraghan. Ekinshiden, bizding ólkede ol jyly basqa jaqpen salystyra qaraghanda aitarlyqtay ashtyq bolghan joq. Ýshinshiden, qazaqtardyng ontýstikte kóbirek ornalasqany belgili. Al ontýstikting halyqtary suarmaly aimaqqa, su jaghasyna kóbirek jayghasqan. Ózbekstanda qalghan tap sol, qazaqtyng qúnarly, suarmaly, suly aimaghy jәne Tashkent oblysy, qazaqtar kóp túratyn Syrdariya, Jizaq oblystary. Tórtinshiden, 1932 jyly Ózbekstangha qazaqtardyng ashtyqtan jónkilip kelgeni tarihy shyndyq.

Besinshiden, Tashkent qazaqtardyng shoghyrlanghan ordasy bolghan. Onda tipti 1940 jyly mәdeny ortalyqtary bolghany belgili. Altynshydan, 1932 jyly jónkilip kelgen qazaqtar bir ýzim nangha órimdey, jap jas qyzdaryn auystyryp kete bergen, ózderi jaldanyp júmys istegen. Al, búl faktorlar Ózbekstan missionerlerining ózbekti kóbeytu sayasatynyng jantalasyp, órship túrghan tarihy dәuirine óte qolayly, sәikes keledi. Jetinshiden, 1939 jylgha sheyingi esepterde Qazaqstannyng esebinde bolyp, kelgen ózbekstanda qalghan qazaqtardyng eng qalyng shoghyrlanghan aimaghy týgeldey Ózbektendirilgenin eseptesek, 2,5 million joq bolghan qazaqtyng 1 milliony Ahunbabaevtyng enshisine tiyedi. Ashtyqtan qazaq auyldary qanyrap bos qalghany tarihy shyndyq bolsa, qazaqtyng eng shoghyrlanghan ortasy, qúnarly, shúrayly, suly, suarmaly jeri Ózbekstanda qalyp, olardyng ózbektengeni de tarihy jәne geografiyalyq shyndyq.

Rashidov internasionalizmning jalghan úranyn kóterip, qazaq parasatyn týp-tamyrymen talqandady. Qay jerde taza qazaq mektebi bolsa ol sol kezdegi internasionalizm sayasatyn arqau etip, ony aralastyryp aqyry ony ózbektendirip otyrdy. Qay jerde qazaq audandary bolsa, sol jerde kadr tandau da ne jergilikti últ ne europalyq bolsyn degen prinsip ústaldy. Qazaqtan shyqqan qyran kadr bolsang da europalyq shýregey kadrgha belindi teptirip ýzdirip otyrdy. Osydan keyin qazaqtar óz últynan «bezip», pasportyn ózbek dep jazdyryp, qazaqsha oqyghan balasy oqugha týse almaghan song basqa tilde oqytugha mәjbýr boldy.

«Qazaqstannyng soltýstik ónirindegi oblystardyng taghdyry»

1960 jylghy 26 jeltoqsanda Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Prezidumynyng «Qazaq SSR-i qúramynda tyng ólkesin qúru turaly», al 1962 jyldyng mamyrynda Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Prezidumynyng «Qazaq SSR-i qúramynda Batys Qazaqstan jәne Ontýstik Qazaqstan ólkelerin qúru turaly» jarlyqtary shygharyldy. Hrushevting T.Sokolov siyaqty imperiyalyq pighyldaghy sybaylastary, osy kezde tyng ólkesin Reseyge qosugha әreket jasady. Al Qazaqstannyng ontýstik subtropikalyq jerining birazy N.S.Hrushevpen Sh.Rashidovtyng jәne sol kezdegi respublikanyng birinshi hatshysy I.Isupovtyng ózara kelisui nәtiyjesinde, Ózbek KSR-ning qúramyna engizildi.

Búdan keyin de Mәskeudegi mәjilisterde Tyng ólkesin ortalyqtan derbes basqaru mәselesi qaraldy. J.Tәshenov Tyng ólkesin Qazaqstan Respublikasynyng basshy organdaryn qatystyrmay, tikeley ortalyq әkimshilik organdaryna baghyndyru sayasatymen kelispedi.

Sol uaqyttaghy Tyng ólkesining partiya komiytetining birinshi hatshysy T.IY.Sokolovtyn: «Qazaq halyq emes, olardy nemistermen budandastyru kerek» degen sandyraghyn qazaqtyng keybir bosbelbeu ziyalysymaqtary ony is jýzine asyrugha kiriskeni de shyndyq. Qostanay oblysyndaghy qandas qyzymyz D.Jaqsylyqovagha shoshqa baqtyryp, nemis jigitine túrmysqa shygharyp, sol ýshin Enbek Eri ataghyn bergizui sonday sayasattyng kuәsi. Osyny ýlgi etip, orys aghayyndargha qosylghan biyliktegi qandastarymyz jappay ýgit nasihatqa kóshti. Onyng ýstine ortalyqtyng neshe týrli halyqtardy, úlystardy elimizge qoysha toghytyp, miday aralastyryp jiberulerining kesirinen basqa últpen nekelesip tamyryn soldyrghan, últynyng mәdeniyetinen júrday, dilin, tilin bilmeytin tek tólqújatynda ghana qazaq dep jazylatyndar payda boldy. Osynday jasandy tәrbiyeden últymyzdyng mәiegi-qyzdarymyzdyng namysy ólip, kóringenning qoltyghynda op-onay kete beretin halge jetti.

Últymyzdyng әr jerden tóbesi kórinip seldirep, qorlyq pen mazaqqa dushar bolghandyghy tyng iygeru kezinde anyq bayqaldy. 60-shy jyldary «Selinnyy kray» gazetinde «Chelovek v ushanke» dep últymyzdy qorlap, tipti esekke tenep felieton jazyldy da. Tyng kóteruge kelgender kýni-týni araqtan kóz ashpay mas kýilerinde qandastarymyzdy januarlardy kórgendey qua jónelip, tepkilegen kórnisterdi de tarih úmytpaghan.

Kezinde T.IY.Sokolov N.S.Hrushevpen ekeu ara aqyldasa otyryp, Qazaqstannyng soltýstik ónirindegi alty oblysymyzdy Resey Federasiyasynyng qúramyna qospaq bolghan niyetine, «Etomu ne byvat!» - dep, kesip aitqan 1960 jyly Qazaq Respublikasynyng Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng tóraghasy Júmabek Ahmetúly Tәshenov óz lauazymyn tәrik etip, qarsy shyghyp últynyng namysyn qorghap ghajayyp batyldyq kórsetken eken. Osy 1960 jyly kýzde Aqmolada ótken jinalysta N.Hrushev Tәshenovke: «Dereu sheshetin mәsele-ol respublikanyng jer kólemi. Joldas Qonaevpen jәne oblys basshylarymen pikir alystyq. Olar qoldap otyr. Júmabek Ahmetovich, endi sizding pikirinizdi bilgim kelip otyr» deydi. Bas hatshynyng búl sózine Tәshenov ile-shala «Nikita Sergeevich, búl mәselening sheshilui bylay túrsyn, tipti kýn tәrtibine qoyyluyna qarsymyn!» - dep, betine aitady. Búl sózdi estigen Hrushev bir bozaryp, bir qyzaryp alyp, Tәshenovke dausyn kóterip dýrse qoya bastaydy. «Sayasy buronyng kelisimine qarsy shyghatyn sen ózing kimsin!? Ári-beriden song búl mәseleni sendersiz-aq sheshemiz. Sovet eli-bir memleket, qay jerdi, qay respublikanyng menshigine beru KSRO Jogharghy Kenesining erki!» dep zәrin shashady. Tәshenov taghy taysalmay «Joghary kenes әr respublikanyng jerlerin jergilikti oryndarsyz kimge berudi derbes sheshe beretin bolsa, onda KSRO Konstitusiyasyn joi kerek qoy. Al ol Ata zanda әr respublika ózining tarihy jerin, óz menshigim dep paydalanugha qúqyghy bar. Eger ol zanmen sanaspaytyn jaghday tusa, onda biz halyqaralyq zandy memkemelerge deyin shaghym beruden de tayynbaymyz, onday qúqyghymyz bar…». Búl jauapqa Hrushev әri ashulanyp, әri tang qalyp «búl әngimege keyin toqtalamyz» - dep túryp ketedi. Osy taytalasatan kele jatyp Qonaev: «Áy, Júmeke-ay, jýrek jútqan kózsiz batyrsyz au» depti. Oghan Júmeken: «Elimning mýddesi ýshin qiyametke bolsa da dayynmyn» deydi.

Osy Hrushevpen bolghan әngime Tәshenovtyng keleshek taghdyryna ózgeris engizdi. Aragha ailar salyp ony qyzmetinen bosatyp, Kremlidegi myqtylar qaytpas qaysar dala jolbarysyn shynjyrlap, Shymkent oblystyq atqaru komiytetining qatardaghy orynbasary etip jiberedi.

Quandyq Esenghazy,

tarih ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz

58 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1559
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2249
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3499