وزبەكتەر بوستاندىق اۋدانىن سۇراپ، ماسكەۋگە بىرنەشە رەت حاتتار جىبەرگەن. ول كەزدە وزبەك كسر-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مۋحيتدينوۆ بولاتىن. ول مىناداي سەبەپتەردى العا تارتتى: «بىرىنشىدەن، قازاقستان بۇل اۋدانعا تاشكەنت ارقىلى قاتىنايدى (جول بولماعان). ەكىنشىدەن، «ماقتا سالامىز، مال كوبەيتەمىز، ەكونوميكانى كوتەرەمىز» دەپ، وزبەكتەر وسىناۋ شۇرايلى ولكەنى ايتەۋىر ءبىر سىلتاۋمەن قولعا تۇسىرگەنشە جانتالاسقان.

كوكپ ورتالىق كوميتەتىنەن شىمكەنت وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىن وزبەكستانعا بەرۋ جونىندە ۇسىنىس ەنگىزىڭدەر دەگەن نۇسقاۋ بولدى. وسى ماسەلە جونىندە ج.تاشەنوۆتىڭ توراعالىق ەتۋىمەن ارناۋلى كوميسسيا قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىندا م.بەيسەباەۆ، س.داۋلەنوۆ، ح.ارىستانبەكوۆ، ا.موروزوۆ، ۆ.گوگوسوۆ، ۆ.شەرەمەتەۆتەر بولدى. كوميسسيا جەرگىلىكتى جاعدايدى جەتە زەرتتەپ، «وزبەك كسر-نە ماقتاارال اۋدانىنىڭ كەيبىر بولىكتەرىن بەرۋگە كەلىسەمىز، ال ۇكىمەتتىڭ بوستاندىق اۋدانىن بەرۋ تۋرالى ءوتىنىشىن نەگىزسىز دەپ سانايمىز» دەپ، شەشىم شىعارادى. بوستاندىق اۋدانىنىڭ جەرى مال وسىرۋگە قولايلى ەكەندىگىن، قۇرىلىس ماتەريالدارىن وندىرۋگە، سۋ-ەنەرگەتيكالىق قورلارىنىڭ مولدىعىن، قورعاسىن، كومىر جانە ماشينا جاسايتىن وندىرىستەردىڭ جۇمىسكەرلەرى دەمالاتىن ساناتوريلەر ۇيىمداستىرۋعا وتە قولايلى ەكەندىگىن ەسكەرىپ، بۇل اۋداندى وزبەكستانعا بەرۋدى وتە ءتيىمسىز سانادى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىن وزبەكستانعا بەرۋ جونىندەگى وزبەك كسر-ءى وكىمەتىنىڭ سۇراۋىن كوميسسيا نەگىزسىز دەپ ەسەپتەيدى دەگەن حات قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ي.برەجنەۆكە جىبەرىلدى.

قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى سول كەزدە مىناداي قاۋلى قابىلدادى: 1. بوستاندىق اۋدانىنا قاراستى جەردىڭ ماڭىزدىلىعىن جوعارى باعالاي كەلىپ، قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى ج.تاشەنوۆ باسقارعان ارنايى كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىمەن كەلىستى. بوستاندىق اۋدانىن وزبەكستانعا بەرمەۋ جونىندە قاۋلى قابىلداندى.

1955 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا قازاقستان باسشىلارىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان ن.حرۋششەۆ قول قويعان كوكپ ورتالىق كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ك.ۆوروشيلوۆ قول قويعان جارلىعىمەن قازاقستاننىڭ بوستاندىق اۋدانى وزبەكستانعا بەرىلدى.

ءسويتىپ، بوستاندىق اۋدانى ەڭ قۇنارلى دا ۇلان-عايىر تەرريتورياسىمەن، 360-370 مىڭداي قويىمەن قوسا وزبەكستانعا بەرىلدى، ال ار جاعىنداعى باعىس پەن تۇركىستان اۋىلىنا قاراستى 20 ميلليون گەكتارداي جايىلىم كارتا جاساعاندا قازاقستان قاراماعىندا قالدى.

سول قالپىندا جوعارعى كەڭەستىڭ سەسسياسىندا قارالىپ، ءبىراز جەر وزبەكتەردىڭ پايداسىنا شەشىلىپ كەتە باردى… ول كەزدە سەسسيا توراعاسى د.قوناەۆ بولاتىن. ارتىنشا مۋحيتدينوۆ ساياسي بيۋروعا مۇشە بولىپ ماسكەۋگە اۋىستى. ونىڭ ورنىن نيازوۆ اۋىستىردى. نيازوۆ ءوندىرىس اكادەمياسىندا ن.حرۋششەۆپەن بىرگە وقىعان. سونىمەن بىرگە ن.حرۋششەۆتىڭ «تامىرى» ناسرەددينوۆا جوعارعى كەڭەسكە توراعالىققا كەلە قالدى. ەل ارالاۋعا بارعاندا ول ەكەۋى جۇپ جازبايتىن ادامدار بولعان ەكەن. سول كەزدە حرۋششەۆ ناسرەددينوۆا نە ايتسا دا قارسى بولمايتىن بولعان. سودان ولار: «مىناۋ ماقتاارال، كيروۆ، رەچەۆسكي-ماقتالى اۋداندار، قازاقتار مۇنىڭ بارىنە تاشكەنت ارقىلى كەلەدى. وسى جەرلەردى بىزگە بەرىڭدەر» دەپ، تاعى ءوتىنىش جاسايدى. سول جولى ج.تاشەنوۆتىڭ كۇشىمەن قازاقستاندا قالعان قازاق جەرلەرى كەيىن وزبەكستانعا قوسىلىپ تىنادى. كەيىن ل.برەجنەۆ كەزىندە ماقتاارال، جەتىساي اۋداندارىنىڭ كەيبىر بولىكتەرى بىزگە قايتارىلىپ بەرىلدى. ايتسە دە وزبەكتەر بۇرىنعى قوسىپ العان قازاق جەرلەرىنىڭ جارتىسىن الىپ بەرمەي قالدى.

ءسويتىپ وزبەك باسشىلارىنىڭ ۇزاق ۋاقىت كۇش سالۋىنىڭ ارقاسىندا 1956 جىلى شىمكەنت وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانى مەن كيروۆ اۋدانىنىڭ تيميريازەۆ اتىنداعى سوۆحوزى وزبەك كسر-ىنا بەرىلدى. قازاق جەرلەرىن اۋەلى ارەنداعا سۇراپ، كەيىن باسىپ الۋ وسى 1956 جىلى باستالدى. وزبەكستاننىڭ وسى باسقىنشىلىق نيەتپەن يەلەنۋى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە، ادەت-عۇرپىنا، ەكونوميكالىق، مادەني، ۇلتتىق قاتىناستارىنا نۇقسان كەلتىردى.

بوستاندىق اۋدانىن بەرگەن كەزدەگى 418 گەكتار جەر - قازاقتىكى ەدى. مۇندا شاي پلانتاتسيالارى بولدى.

وزبەكستان شەكاراسىن كەڭەيتۋدىڭ ءتورتىنشى كەزەڭى 1963 جىلى باستالدى. سول كەزدە ن.س.حرۋششەۆپەن جەكە دوستىعى بار، ۇلتشىل كوڭىلدەگى ش.ر.راشيدوۆتىڭ ىنتاسى مەن شىمكەنت وبلىسىنىڭ ءۇش اۋدانى - ماقتارال، جەتىساي، كيروۆ اۋداندارى - وزبەك كسر-ى قۇرامىنا ءوتتى. كەيىننەن وسى ءۇش اۋدان ايماعىندا ش.ر.راشيدوۆتىڭ وتانى - جيزاق وبلىسىن نىعايتۋ ءۇشىن تاعى جەتى اۋدان ۇيىمداستىرىلدى.

كيروۆ اۋدانىنىڭ التى سوۆحوزى وزبەكتەرگە بەرىلىسىمەن (شىمقورعان، ارناساي، امانكەلدى اتىنداعى، يليچ اتىنداعى، قىزىلقۇم، «يزۆەستيا» گازەتى اتىنداعى سوۆحوزدارى) فاريش اۋدانىنىڭ قاراماعىنا جاتقىزىلدى. قازىرگى ءمىرزاشول، ارناساي ايماقتارى، فاريش اۋدانىنىڭ ۇلكەن بولىگى (شىمقورعان، ارناساي، امانكەلدى اتىنداعى، يليچ اتىنداعى، قىزىلقۇم، «يزۆەستيا» گازەتى اتىنداعى سوۆحوزدار) 1963 جىلعا دەيىن زاڭدى تۇردە قازاقستانعا قاراعان. بوستاندىق اۋدانى تۇگەلدەي جانە قازىرگى جيزاق وبلىسىنىڭ ءمىرزاشول، دوستىق، وكتيابر اۋداندارىنىڭ، سىرداريا وبلىسىنىڭ يليچ، اقالتىن اۋدانىنىڭ ايماقتارى 1953 جىلعا دەيىن قازاقستان ايماعى بولعان. سول كەزدەگى وزبەكستان باسشىلارىنىڭ اسا ىجداھات سالۋىمەن جانە قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ابىرويىنا قازاقستان باسشىلارىنىڭ ادەيى ەنجارلىقپەن قاراۋى ناتيجەسىندە ول جەرلەر نەگىزسىز ارەنداعا وزبەكستانعا بەرىلگەن.

قازاقتاردىڭ قايسارلىق كورسەتكەن ادىلەتتى تالابىنان كەيىن 1971 جىلى شىمكەنت وبلىسىنىڭ ءۇش اۋدانى: ماقتاارال، جەتىساي جانە كيروۆ اۋداندارىن ايماق قالپىندا قازاقستان قۇرامىنا بەرۋ شەشىلدى، بىراق سول ايماقتاردى قايتارار كەزدە راشيدوۆ اتالعان اۋدانداردىڭ بىرقاتار جەرلەرىن الدىن-الا 1969 جىلى-اق سىرداريا وبلىسىنا بەرىپ جىبەرگەندى. بۇرىنعى ماقتاارال اۋدانىنىڭ جەرىندە سىرداريا وبلىسىنىڭ اقالتىن جانە يليچ اۋداندارى ۇيىمداستىرىلعان، ال جەتىساي اۋدانىنىڭ جەرىندە سىرداريا وبلىسىنىڭ ءمىرزاشول اۋدانى ۇيىمداستىرىلعان، شىمكەنت وبلىسىنىڭ كيروۆ اۋدانىنداعى بەس سوۆحوز (شىمقورعان، قىزىلقۇم، امانگەلدى، ارناساي، يليچ) سىرداريا وبلىسىنىڭ فاريش اۋدانىنا بەرىلدى، كەيىننەن جوعارىدا اتالعان قازاق جەرىندە وزبەكستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى راشيدوۆتىڭ وتانى جيزاق وبلىسى ۇيىمداستىرىلدى.

ءسويتىپ قازاقستاننىڭ التى سوۆحوزى جانە جەتى اۋدانىنداعى كولەمدى بولىگى وزبەك كسر-ىندا قالدى.

عاسىرلار بويى باسقا حالىق يەلىگىندەگى ايماقتاردى بىرنەشە رەت جانە بىرىڭعاي الىپ قويا بەرەتىن قۇدىرەتكە يە بولعان وزبەكستاندا اسىرەسە قازاقتار ءۇشىن الەۋمەتتىك تەڭدىك بولمادى. ۇلتشىلدىق پيعىلداعى ش.راشيدوۆتىڭ باسشىلىعىمەن وسىنداي جاعداي قالىپتاستىرىلدى. ەگەر بۇرىن پارتيا، سوۆەت ۇيىمدارىندا جانە مينيسترلىكتەرىندە قازاق وكىلدەرى كەزدەسسە، قازىر مۇلدە جوقتىڭ قاسى نەمەسە بىرەن-ساران عانا. راشيدوۆ كەزەڭىنە دەيىن ەت-ءسۇت مينيسترلەرى بولىپ سارىقۇلوۆ، ناسىروۆ، تاشكەنت پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى بولىپ نيازوۆ ىستەسە، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىلىعىندا 20 ادام بولدى، ونىڭ التاۋى تاشكەنت وبلىسىنىڭ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان.

مال شارۋاشىلىعىنىڭ اۋىر ەڭبەگىنە قامقورلىق مۇلدە جوقتىڭ قاسى. جيزاق وبلىسىنداعى، بۇحار وبلىسىنىڭ تامدى جانە كەنيمەح اۋداندارىنداعى شوپانداردىڭ 99 پروتسەنتى قازاق، ولار 30-40 جىلدارعا پارا-پار ايانىشتى جاعدايدا ءومىر كەشۋدە. ولارعا ەشكىم قامقورلىق جاساماعان، جارىقسىز، كىتاپسىز، گازەتسىز، انا تىلىندە بولمايتىنىڭ ايتپاعاننىڭ وزىندە، تەلەديدارسىز كۇندەرىن وتكىزسە دە جۇمىس ىستەپ، رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىنا قوماقتى ۇلەس قوسىپ كەلەدى.

بۇرىن رەسپۋبليكالىق 42 جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ونىندا قازاق تىلىندە وقىتاتىن فاكۋلتەتتەر بولاتىن. قازىر جالعىز نيزامي اتىنداعى تمپي-دە عانا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتى بار، وعان جىلىنا 25-اق ستۋدەنت قابىلدانادى. بىرقاتار اۋىلداردا قازىردىڭ وزىندە تۋعان قازاق سابيلەرىن قوقاڭلوق-قىلىقپەن وزبەك دەپ جازادى. اكە-شەشەسى قازاق، سابيلەرى وزبەك! جاستار مەكتەپتى قازاق تىلىندە بىتىرسە دە، ەمتيحاندى وزبەكشە تاپسىرۋ كەرەك دەگەن تالاپ قويىلعان. دەموگرافيالىق مالىمەتتەر بويىنشا رەسپۋبليكادا 2 ميلليونعا جۋىق قازاقتار تۇرادى، بىراق رەسپۋبليكالىق 1 گازەت پەن 1 باسپا عانا بار، رەسپۋبليكالىق تەاتر، كونتسەرت ۇيىمدارى جوق.

ال قازاقستاندا بىرنەشە ونداعان مىڭ كارىستەر، ۇيعىرلار جانە نەمىستەر تۇرادى. ولاردىن بارلىعىندا رەسپۋبليكالىق، اۋداندىق گازەتتەرى، رەسپۋبليكالىق تەاترلارى، انسامبلدەرى بار. تۇرىك، دۇنعان، تاتار شىعارماشىلىق ۇيىمدارى، ولاردىن ءتيىستى بولىمدەرى باسپادا، جازۋشىلار وداعىندا جانە قازاق عىلىم اكادەمياسىندا جۇمىس ىستەيدى.

وزبەكستان ميسسيونەرلەرى وتارشىل پاتشا وكمەتى ميسسيونەرلەرىنەن اسىپ كەتتى. كىشى حالىقتاردى قانشالىق ۇلتتىق الاۋىزدىقا ۇشىراتقان سايىن، ينتەرناتسيوناليزم بارابانىن سونشالىق قاتتىراق داڭعىرلاتا سوعىپ، ءوزىنىڭ شوۆينيستىك يدەيالارىن ءوڭىن اينالدىرىپ جالعان ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ءشايى كورپەسىمەن بۇركەمەلەگەن ورىستار سەكىلدى، سوۆەتتىك جانە قازىرگى مۇستاحيل (ەگەمەن) وزبەكستان اكىمدەرىنىڭ قازاقتار تۋرالى ساياساتى دا ودان اۋماعان زىميان جىمىسقى ساياسات جۇرگىزۋدە. ويتكەنى ەكەۋىنىڭ دە ماقساتى - حالىققا ءوز تاريحىن ۇمىتتىرىپ، رۋحاني قۇلعا اينالدىرۋ. راشيدوۆشىلار وزبەكستان قازاقتارىنىڭ تاريحىن ۇمىتتىرۋ ماقساتىندا ارحيۆتەگى گازەت، جۋرنال، كىتاپتارىن، دوكۋمەنتتەردى ورتەتىپ جىبەرگەن. مۇندا قازاق پاراساتىن تالقانداپ، پارىقسىز، رۋحاني قۇلعا اينالدىرۋ، قازاقتى ۇلتىنان بەزدىرۋ ساياساتىنىڭ ءىزى جاتىر.

«جەر تاريحى - ەل تاريحى» دەسەك، بۇل مەكەنگە قازاق اتاۋلى اياق باسپاعان سەكىلدى. جەر - سۋ اتتارى تۇگەل وزگەرىپ كەتكەن. جاڭا اشىلعان اۋدان، قولحوز - سوۆحوزداردىڭ اتى تۇيەدالا، جانتاقساي، ەرجار، بورتەسكەن، جىنعىلدى، جەتىمتاۋ، قۇلپىسارى، بالىقتى بولۋدىڭ ورنىنا كىلەڭ مارشالداردىڭ اتى قاتار ءتىزىلىپ قويىلا بەرگەن سوڭ بۇل ولكەگە بۇرىن-سوڭدى قازاقتىڭ اتى تۇياعىن باسپاعان سەكىلدى، قىران ۇشپاعان قۇلا ءدۇز سەكىلدى، يت شولدەن ولەتىن اق تاقىر سەكىلدى، جان باسىپ، جان جاساماعان جەر سەكىلدى. الىمساقتان وسىندا تۇرىپ كەلە جاتقان مىنا ءبىزدىڭ ەل - قازاقتار اناسىنان ءالى تۋىلماعان سەكىلدى. ەل تاريحىن ادەيىلەپ ۇمىتتىرۋدىڭ بۇل ەڭ توتە جولى بولدى. ونىڭ دالەلىن قازاق جەرىنە ورناعان جيزاق وبلىسىنداعى وزبەكتىڭ توعىز اۋدانىنداعى شارۋاشىلىق اتتارىمەن تانىسقاندا كوز جەتكىزەسىز.

قازاقتىڭ XX عاسىر باسىنداعى مادەني ورداسى تاشكەنت بولعاندىعى تۋرالى ەستەلىكتەر دە قالماعان. ءىزى بىلدىرىلمەيتىن دارەجەگە جەتكىزگەن. وسى وردادا ماعجان، مۇحتار، سۇلتانبەك، تۇرار، عاني سياقتى جۇزدەگەن ازامات بولعان قازاق تاريحىنان عانا بىلەمىز. باسقانى قويعاندا ءبىرىنشى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى، 11 جىل رسفسر سوۆناركومىنىڭ ورىنباسارى بولعان ت. رىسقۇلوۆ اتىنداعى نە ءبىر كوشە، نە مەكتەپ جوق. كەرىسىنشە، قازاقتى وزبەكتەندىرۋگە ۇلەس قوسقان قازاق سۇلتان سەگىزباەۆ اتىندا كوپتەگەن كوشەلەر، ارناۋلى وقۋ ورىندارى، مەكەمەلەر، مەكتەپتەر بار.

ۇلتارالىق قاتىناستاردى شيەلەنىستىرۋدىڭ نەگىزگى سىرى - وزبەكستان اكىمدەرىنىڭ جەرگىلىكتى جەردى وزبەكتەندىرۋ ساياساتىندا جاتىر. جوعارىدا ايتىلعانداي، وسىنداي وزدەرىنە قول شوقپار، جەرگىلىكتى ەل تاعدىرىنا باسى اۋىرمايتىن قايداعى ءبىر قازاقتى وبلىس نە اۋدان اكىمشىلىك ستولىنا قاراۋىل ەتىپ قويادى دا، سونىڭ قولىمەن وت كوسەيدى.

قازاقتىڭ ازاماتتىق قۇقىعى اياققا تاپتالىپ، جەكە باستىڭ تۆورچەستۆولىق دامۋ تامىرى تۇبىمەن شابىلعانىن بىلاي قويعاندا، كەيبىر تاريحي تۇلعالار تۋرالى ماتەريالدار مۇراعاتتا قۇرتىلىپ، رەتى كەلەتىنىن وزبەكتەندىرىپ جىبەرگەن. مىسالى، وتىرارلىق فارابيدى بىلاي قويعاندا، گەنەرال سابىر راحيموۆ قازىعۇرتتا تۋعان قازاق. ت. رىسقۇلوۆتىڭ سەميالىق ارحيۆىن تاپسىرماقشى بولعاندا، «وزبەك دەپ جازىپ بەرسەڭىز قابىلدايمىز» دەگەن تالاپ قويعان. بەيبارىستى-وزبەك، تۇركىستاندى استانا دەپ جازۋدىڭ دا وزىندىك سىرى بار. سۇلتان بابىر مەن ءامىر تەمىرگە ەسكەرتكىش ورناتىلدى، كىتاپتار شىعارىلدى.

قازاقستان جۇرتشىلىعى قازاقتاردىڭ ازايىپ كەتۋىن تەك گولوششەكيننەن عانا كورمەي نەگىزگى بولىپ تابىلاتىن تاعى ءبىر سەبەپ - وزبەكستان ميسسيونەرلەرى احۋنباەۆ، راشيدوۆتار دا جاتقانىن بىلگەنى دۇرىس. XX عاسىر باسىندا باسىم كوپشىلىكتى قۇراعان قازاق ەلى قايدا؟ ونىڭ ءبىر دۇركىنى وزبەكستان رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلۋى ءۇشىن ۇلتتىق دەگراداتسيا قۇربانى بولدى، ياعني وزبەكتەنىپ كەتتى. ەكىنشى دۇركىن، سول 32 جىلى اش - جالاڭاش بوسقان ەلدى ءبىر شاپان، 1كگ قانت، قوس ۋىس جۇگەرى بەرىپ، وزبەك دەپ جازدىرىپ قابىلداي بەرگەن، قىزدار وزبەككە تيگەن، اشتان ولگەننەن وزبەك بولعاندى دۇرىس كورىپ، «وزبەك - ءوز اعام، نەعىلار دەيسىڭ» دەپ وزدەرىن - وزدەرى جۇباتىپ، وسى ماقالدى شىعارىپ العان. ءۇشىنشى دۇركىن ستالين ولگەن سوڭ باستالدى. حرۋششەۆ تۇسىندا حالىق ەندى باسىنان قارا بۇلت كوشكەندەي، جاريالىلىقتىڭ سامالى ەسكەندەي سەزىنىپ، بۇل ماسەلەنى قوزعاعان. «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق» دەگەندەي، حالىق كوڭىلى تەز اق سۋ سەپكەندەي باسىلدى. تاعى وزبەكتەندىرۋ باستالدى. مۇنىڭ كۋاسى - سامارقان وبلىسىنداعى ءبىزدىڭ اعايىندار تۋعان بالالارىن وزبەك دەپ جازىپ بەرە بەرگەن. «كونبەسەڭ كوشىپ كەت» دەگەن تالاپ قويعان. ءسويتىپ ەلۋىنشى جىلداردان ارعى اتا-اناسىنىڭ پاسپورتى - قازاق، 50 جىلداردىڭ بەرگى بالالاردىڭ پاسپورتى - وزبەك. ونداعى قازاقتار وسىلاي ءۇش دۇركىن ءناۋبات كورىپ، جالتاق بولىپ قالدى.

ەندى دەموگرافيالىق ەسەپكە قارالىق، 1897 ج. رەسەي يمپەرياسى جۇرگىزگەن جالپى ساناقتا قازاق حالقى 4 ملن. 84 مىڭ، ال وزبەك حالقى 726 مىڭ. ال 1939 ج. حالىق ساناعى بويىنشا، 1897 جىلعى ساناقپەن سالىستىرعاندا وزبەكتەر 5 ەسە كوبەيىپ كەتكەن، 3 ملن. 900 مىڭعا جۋىق بولعان. ال قازاقتار 5 ەسە ءوسۋدىڭ ورنىنا 2 ەسە ازايىپ كەتكەن، ياعني 2 ملن. 300 مىڭ. 1897 ج. ەسەپكە قاراعاننىڭ وزىندە 1 ملن. 784 مىڭ قازاق جوق. ال دەموگراف عالىمدار 2,5 ملن. دەپ ءجۇر. ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن بۇل ماسەلەنى بىلاي قويعاندا، جوعارىداعى 2,5 ملن. قازاقتىڭ ءبارى اشتان قىرىلدى دەۋگە گەوگرافيالىق فاكتورلار قايشى كەلەدى. سەبەبى: بىرىنشىدەن، 1939 جىلدىڭ ەسەبىنەن بۇرىن اۋەلگى ەسەپتەر الىنعان كەزدە بۇل ولكەلەر كەرەك دەسەڭىز تاشكەنت قالاسى دا، قازاقستانعا قاراعان. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ولكەدە ول جىلى باسقا جاقپەن سالىستىرا قاراعاندا ايتارلىقتاي اشتىق بولعان جوق. ۇشىنشىدەن، قازاقتاردىڭ وڭتۇستىكتە كوبىرەك ورنالاسقانى بەلگىلى. ال وڭتۇستىكتىڭ حالىقتارى سۋارمالى ايماققا، سۋ جاعاسىنا كوبىرەك جايعاسقان. وزبەكستاندا قالعان تاپ سول، قازاقتىڭ قۇنارلى، سۋارمالى، سۋلى ايماعى جانە تاشكەنت وبلىسى، قازاقتار كوپ تۇراتىن سىرداريا، جيزاق وبلىستارى. تورتىنشىدەن، 1932 جىلى وزبەكستانعا قازاقتاردىڭ اشتىقتان جوڭكىلىپ كەلگەنى تاريحي شىندىق.

بەسىنشىدەن، تاشكەنت قازاقتاردىڭ شوعىرلانعان ورداسى بولعان. وندا ءتىپتى 1940 جىلى مادەني ورتالىقتارى بولعانى بەلگىلى. التىنشىدان، 1932 جىلى جونكىلىپ كەلگەن قازاقتار ءبىر ءۇزىم نانعا ورىمدەي، جاپ جاس قىزدارىن اۋىستىرىپ كەتە بەرگەن، وزدەرى جالدانىپ جۇمىس ىستەگەن. ال، بۇل فاكتورلار وزبەكستان ميسسيونەرلەرىنىڭ وزبەكتى كوبەيتۋ ساياساتىنىڭ جانتالاسىپ، ءورشىپ تۇرعان تاريحي داۋىرىنە وتە قولايلى، سايكەس كەلەدى. جەتىنشىدەن، 1939 جىلعا شەيىنگى ەسەپتەردە قازاقستاننىڭ ەسەبىندە بولىپ، كەلگەن وزبەكستاندا قالعان قازاقتاردىڭ ەڭ قالىڭ شوعىرلانعان ايماعى تۇگەلدەي وزبەكتەندىرىلگەنىن ەسەپتەسەك، 2,5 ميلليون جوق بولعان قازاقتىڭ 1 ميلليونى احۋنباباەۆتىڭ ەنشىسىنە تيەدى. اشتىقتان قازاق اۋىلدارى قاڭىراپ بوس قالعانى تاريحي شىندىق بولسا، قازاقتىڭ ەڭ شوعىرلانعان ورتاسى، قۇنارلى، شۇرايلى، سۋلى، سۋارمالى جەرى وزبەكستاندا قالىپ، ولاردىڭ وزبەكتەنگەنى دە تاريحي جانە گەوگرافيالىق شىندىق.

راشيدوۆ ينتەرناتسيوناليزمنىڭ جالعان ۇرانىن كوتەرىپ، قازاق پاراساتىن ءتۇپ-تامىرىمەن تالقاندادى. قاي جەردە تازا قازاق مەكتەبى بولسا ول سول كەزدەگى ينتەرناتسيوناليزم ساياساتىن ارقاۋ ەتىپ، ونى ارالاستىرىپ اقىرى ونى وزبەكتەندىرىپ وتىردى. قاي جەردە قازاق اۋداندارى بولسا، سول جەردە كادر تاڭداۋ دا نە جەرگىلىكتى ۇلت نە ەۋروپالىق بولسىن دەگەن پرينتسيپ ۇستالدى. قازاقتان شىققان قىران كادر بولساڭ دا ەۋروپالىق شۇرەگەي كادرعا بەلىڭدى تەپتىرىپ ءۇزدىرىپ وتىردى. وسىدان كەيىن قازاقتار ءوز ۇلتىنان «بەزىپ»، پاسپورتىن وزبەك دەپ جازدىرىپ، قازاقشا وقىعان بالاسى وقۋعا تۇسە الماعان سوڭ باسقا تىلدە وقىتۋعا ءماجبۇر بولدى.

«قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرىندەگى وبلىستاردىڭ تاعدىرى»

1960 جىلعى 26 جەلتوقساندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيدۋمىنىڭ «قازاق سسر-ءى قۇرامىندا تىڭ ولكەسىن قۇرۋ تۋرالى»، ال 1962 جىلدىڭ مامىرىندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيدۋمىنىڭ «قازاق سسر-ءى قۇرامىندا باتىس قازاقستان جانە وڭتۇستىك قازاقستان ولكەلەرىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىقتارى شىعارىلدى. حرۋششەۆتىڭ ت.سوكولوۆ سياقتى يمپەريالىق پيعىلداعى سىبايلاستارى، وسى كەزدە تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسۋعا ارەكەت جاسادى. ال قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك سۋبتروپيكالىق جەرىنىڭ ءبىرازى ن.س.حرۋششەۆپەن ش.راشيدوۆتىڭ جانە سول كەزدەگى رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ي.يۋسۋپوۆتىڭ ءوزارا كەلىسۋى ناتيجەسىندە، وزبەك كسر-ءنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى.

بۇدان كەيىن دە ماسكەۋدەگى ماجىلىستەردە تىڭ ولكەسىن ورتالىقتان دەربەس باسقارۋ ماسەلەسى قارالدى. ج.تاشەنوۆ تىڭ ولكەسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشى ورگاندارىن قاتىستىرماي، تىكەلەي ورتالىق اكىمشىلىك ورگاندارىنا باعىندىرۋ ساياساتىمەن كەلىسپەدى.

سول ۋاقىتتاعى تىڭ ولكەسىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ت.ي.سوكولوۆتىڭ: «قازاق حالىق ەمەس، ولاردى نەمىستەرمەن بۋدانداستىرۋ كەرەك» دەگەن ساندىراعىن قازاقتىڭ كەيبىر بوسبەلبەۋ زيالىسىماقتارى ونى ءىس جۇزىنە اسىرۋعا كىرىسكەنى دە شىندىق. قوستاناي وبلىسىنداعى قانداس قىزىمىز د.جاقسىلىقوۆاعا شوشقا باقتىرىپ، نەمىس جىگىتىنە تۇرمىسقا شىعارىپ، سول ءۇشىن ەڭبەك ەرى اتاعىن بەرگىزۋى سونداي ساياساتتىڭ كۋاسى. وسىنى ۇلگى ەتىپ، ورىس اعايىندارعا قوسىلعان بيلىكتەگى قانداستارىمىز جاپپاي ۇگىت ناسيحاتقا كوشتى. ونىڭ ۇستىنە ورتالىقتىڭ نەشە ءتۇرلى حالىقتاردى، ۇلىستاردى ەلىمىزگە قويشا توعىتىپ، ميداي ارالاستىرىپ جىبەرۋلەرىنىڭ كەسىرىنەن باسقا ۇلتپەن نەكەلەسىپ تامىرىن سولدىرعان، ۇلتىنىڭ مادەنيەتىنەن جۇرداي، ءدىلىن، ءتىلىن بىلمەيتىن تەك تولقۇجاتىندا عانا قازاق دەپ جازىلاتىندار پايدا بولدى. وسىنداي جاساندى تاربيەدەن ۇلتىمىزدىڭ مايەگى-قىزدارىمىزدىڭ نامىسى ءولىپ، كورىنگەننىڭ قولتىعىندا وپ-وڭاي كەتە بەرەتىن حالگە جەتتى.

ۇلتىمىزدىڭ ءار جەردەن توبەسى كورىنىپ سەلدىرەپ، قورلىق پەن مازاققا دۋشار بولعاندىعى تىڭ يگەرۋ كەزىندە انىق بايقالدى. 60-شى جىلدارى «تسەليننىي كراي» گازەتىندە «چەلوۆەك ۆ ۋشانكە» دەپ ۇلتىمىزدى قورلاپ، ءتىپتى ەسەككە تەڭەپ فەلەتون جازىلدى دا. تىڭ كوتەرۋگە كەلگەندەر كۇنى-ءتۇنى اراقتان كوز اشپاي ماس كۇيلەرىندە قانداستارىمىزدى جانۋارلاردى كورگەندەي قۋا جونەلىپ، تەپكىلەگەن كورنىستەردى دە تاريح ۇمىتپاعان.

كەزىندە ت.ي.سوكولوۆ ن.س.حرۋششەۆپەن ەكەۋ ارا اقىلداسا وتىرىپ، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرىندەگى التى وبلىسىمىزدى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا قوسپاق بولعان نيەتىنە، «ەتومۋ نە بىۆات!» - دەپ، كەسىپ ايتقان 1960 جىلى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنوۆ ءوز لاۋازىمىن تارىك ەتىپ، قارسى شىعىپ ۇلتىنىڭ نامىسىن قورعاپ عاجايىپ باتىلدىق كورسەتكەن ەكەن. وسى 1960 جىلى كۇزدە اقمولادا وتكەن جينالىستا ن.حرۋششەۆ تاشەنوۆكە: «دەرەۋ شەشەتىن ماسەلە-ول رەسپۋبليكانىڭ جەر كولەمى. جولداس قوناەۆپەن جانە وبلىس باسشىلارىمەن پىكىر الىستىق. ولار قولداپ وتىر. جۇمابەك احمەتوۆيچ، ەندى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلىپ وتىر» دەيدى. باس حاتشىنىڭ بۇل سوزىنە تاشەنوۆ ىلە-شالا «نيكيتا سەرگەەۆيچ، بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلۋى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى كۇن تارتىبىنە قويىلۋىنا قارسىمىن!» - دەپ، بەتىنە ايتادى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن حرۋششەۆ ءبىر بوزارىپ، ءبىر قىزارىپ الىپ، تاشەنوۆكە داۋسىن كوتەرىپ دۇرسە قويا باستايدى. «ساياسي بيۋرونىڭ كەلىسىمىنە قارسى شىعاتىن سەن ءوزىڭ كىمسىڭ!؟ ءارى-بەرىدەن سوڭ بۇل ماسەلەنى سەندەرسىز-اق شەشەمىز. سوۆەت ەلى-ءبىر مەملەكەت، قاي جەردى، قاي رەسپۋبليكانىڭ مەنشىگىنە بەرۋ كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەركى!» دەپ ءزارىن شاشادى. تاشەنوۆ تاعى تايسالماي «جوعارى كەڭەس ءار رەسپۋبليكانىڭ جەرلەرىن جەرگىلىكتى ورىندارسىز كىمگە بەرۋدى دەربەس شەشە بەرەتىن بولسا، وندا كسرو كونستيتۋتسياسىن جويۋ كەرەك قوي. ال ول اتا زاڭدا ءار رەسپۋبليكا ءوزىنىڭ تاريحي جەرىن، ءوز مەنشىگىم دەپ پايدالانۋعا قۇقىعى بار. ەگەر ول زاڭمەن ساناسپايتىن جاعداي تۋسا، وندا ءبىز حالىقارالىق زاڭدى مەمكەمەلەرگە دەيىن شاعىم بەرۋدەن دە تايىنبايمىز، ونداي قۇقىعىمىز بار…». بۇل جاۋاپقا حرۋششەۆ ءارى اشۋلانىپ، ءارى تاڭ قالىپ «بۇل اڭگىمەگە كەيىن توقتالامىز» - دەپ تۇرىپ كەتەدى. وسى تايتالاساتان كەلە جاتىپ قوناەۆ: «ءاي، جۇمەكە-اي، جۇرەك جۇتقان كوزسىز باتىرسىز اۋ» دەپتى. وعان جۇمەكەڭ: «ەلىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قيامەتكە بولسا دا دايىنمىن» دەيدى.

وسى حرۋششەۆپەن بولعان اڭگىمە تاشەنوۆتىڭ كەلەشەك تاعدىرىنا وزگەرىس ەنگىزدى. اراعا ايلار سالىپ ونى قىزمەتىنەن بوساتىپ، كرەملدەگى مىقتىلار قايتپاس قايسار دالا جولبارىسىن شىنجىرلاپ، شىمكەنت وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاتارداعى ورىنباسارى ەتىپ جىبەرەدى.

قۋاندىق ەسەنعازى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz