Algha jyljudyng sharty – kýrdeli reformalar. Al sol  aldaghy kýlli reformalargha  negiz bolatyn dýnie – memlekettik qúndylyqtarymyzdy qayta baghalau ýderisi dep oilaymyn. Qúndylyqtardy qayta baghalau degenimiz – ómirding býgingi aghymyna ýilespeytin eski  ústanymdardan, kóne qaghidalardan arylu.  

Búl eng aldymen otarsyzdanugha (dekolonizasiya), sovetsizdendiruge (desovetizasiya) jәne qúldyq sanadaghy kadrlardan qútylugha  (lustrasiya) qatysty. Ras, býgingi biylikting  halyqtyng jaghdayyn jaqsartugha baghyttalghan baghdarlamalary barshylyq. Ómirding ne ekonomikanyng shaghyn sektorynda azghantay ilgerileushilikti dabyraytyp kórsete beruge bolady. Tútastay alghanda, búl progresten mýlde alys. Sondyqtan Qazaqstannyng songhy 30 jyldaghy jyljuyn ekonomikalyq serpilis deuge kelmeydi. Tipti progresten góri regreske ketken túsymyz barshylyq. Eger bizde tәuelsizdik talaptaryna say der kezinde qúndylyqtarymyz qayta baghalanghanda ilgeri basushylyq aitarlyqtay serpinge ie bolar edi. «Sayasat degenimiz – ekonomikanyng jinaqtalghan kórinisi» dep tegin aitylmasa kerek.

Otarsyzdanu jýzege asqanda patshalyq kezenning kýlli eskertkishteri, qala-poselkelerding atauy (Pavlodar, Petropavl, Romanovka, Alekseevka, Slabodskaya, kóshe attary t.b. )  týgel ózgerer edi. Qúqyq qorghau oryndary patshalyq jandarmeriyadan múra bolyp kele jatqan jazalaushylyq sipatynan  qútylar edi. Imperiyalyq ambisiyalargha ýzildi-kesildi  tosqauyl qoyylar edi.

Sovetsizdendiru ýderisi jýrgende sol kezennen qalghan nauqanshyldyq, belgili bir datagha ýlgerushilik, kózboyaushylyq, raportshyldyq, ósirip jazushylyq, úrlyq, paraqorlyq – osynyng bәri soqtyratyn sapasyzdyq kórinisteri joyylar edi. Halyqtyng óz memleketin nyghaytugha jauapkershiligi artar edi. Býkil kenestik kósemder (Leniyn, Staliyn,  Kaliniyn, Dzerjinskiy, Ordjonikidze, Krupskaya t.b.)  atymen atalatyn jer-su attary  ózgerer edi. Oktyabryat, komsomol, partiya simvolikasyna tyiym salynar edi. Qyzyl armiyanyng basqynshylyq әreketterine, Aughanstangha shabuyldy qosyp alghanda, adamzatqa qarsy qylmys retinde bagha beriler edi. Kommunistik rejim soqtyrghan genosiyd, sayasy qughyn-sýrgin resmy aiyptalar edi. Al bizde әli kýnge kompartiyagha tyiym salynghan joq.

Lustrasiya ýderisi jýrgende kezinde bolishevizmge qyzmet etken komsomoldar men kommunister  biylikten shettetiler edi. Solardan jalghasqan jemqorlyq pen korrupsiyagha tosqauyl qoyylar edi. Ókinishke qaray, solardyng bәri siresip sol kýiinde qaldy.

Otarsyzdandyru jýrmegendikten,  Qazaqstan qoghamynda qalyp qoyghan otarshyldyq psihologiyanyng izderi әli kýnge sayrap jatyr. Mysaly, ishki ister organdaryn alayyq. 1917 jylgha deyingi patshalyq Reseyde júmys istegen jandarmeriya, polisiya qyzmetining  bas kóterulerge qarsy jazalaushylyq sipaty sovettik kezende qylshyghy qisaymastan saqtaldy da, tәuelsiz Qazaqstannyng qúqyq qorghau salasyna qaz qalpynda kóshe saldy. Keshegi NKVD qyzmetkerlerining әrqaysysy ózin qúday sanap,  derevnyalarda, auyldarda oilaryna kelgenin isteytin. Qolyndaghy kuәlik pen tapansha, qyzmetining jazalaushylyq sipaty olardy sheksiz qúzyretke ie etti.  Tura osyghan úqsas psihologiya tәuelsiz Qazaqstan polisiyasyn da jaylaghan.  Is jýzinde polisiya qyzmeti halyqqa qyzmet etuge, qylmystyng aldyn alugha baghyttaluy tiyis bolsa, bizde  ózining konstitusiyalyq qúqyghyn qorghap, kóshege shyqqan kempir-shalgha deyin qol-ayaghyn búrap avtozakqa toghytugha, ayausyz jazalaugha dayar túratyn әperbaqandyq psihologiyagha úlasty. Jolpol qyzmetining búrylystargha, búta-bútagha jasyrynyp túryp, jýrgizushilerdi jazalaugha tyrysuy dәl osynyng dәleli.  Polisiyada adamdargha mahabbatpen, halyqqa qúrmetpen qarau, ózderinin  halyqqa qyzmet etetin organnyng ókili ekenin týsinetin úghym әli kýnge qalyptasqan joq.

Kenestik kezende adamdar ýlken qorqynyshpen ómir sýrdi. Aghat aitylghan nemese kezdeysoq oiyn ashyq bildirip qoyghan adamdar dereu qamalatyn. NKVD el ishinde orasan tynshylyq jýiesin qúrdy. Kenes Odaghy alyp konslagerige úqsaytyn. 1917-1991 jyldar arasynda, nebary 74 jylda KSRO ózining 90 mln azamatynyng ómirin joydy. Bolishevizm qazaq halqyn genosidke úryndyrdy. 1931-33 jyldarda 4 mln qazaq ashtan qyryldy. Milliondaghan adam qughyn-sýrginge úshyratyldy. Últtyng qaymaghy sanalatyn 25 myng adam atyldy. Sol zúlmat zamannyng qúndylyqtary әli kýnge qabattasyp kele jatyr. Key mektepterding aulasynda әli kýnge pionerlerge eskertkishter túr. Oktyabryat, pioner, komsomol merekeleri úmytylmaydy.  Áleumettik jelilerde Reseyding imperiyalyq astamshylyghyna qyzmet etetin qúpiya qyzmetter әzirlegen, sovettik kezenge saghynysh tudyratyn beynerolikter órip jýr. «Bessmertnyy polk» degen bәleket te solardyng qatarynda. Satqyndar armiyasynda paydalanylghan georgiyev lentasy da 9 Mamyr merekesi qarsanynda jappay taratylady.

Tap kýresining kózqarastary әli kýnge saqtalynyp qalghan. Ákesine qarsy shyqqan Pavlik Morozov, Bolatbek Ormanovtar býgingi kýnge ýlgi-ónege bola almaydy. Dinimizde de, dәstýrimizde de múnday kórgensizdikterge tyiym salynghan.  Osynyng bәrine resmy toytarys berilui óte manyzdy.

Sovettik iydeologiya jalghandyqqa, jasandylyqqa qúrylghan.  Sovetsizdendiru jýrgizilmegendikten, kóp adamdar әli kýnge tarihtyng aqiqaty men anyzdaryn ajyrata almaydy. Qymbatyn arzangha aiyrbastay salugha әzir túrady. Sonday jalghandyqqa toly, iydeologiyalyq bylyqtyng taghy biri 1941-45 jyldardaghy soghysqa qatysty. Kommunistik rejim «Úly Otan soghysy» dep ataghan  qyrghynnyng shyn mәnindegi atauy – Sovet-german soghysy. Qazaq halqy ýshin Úly Otan soghysy – HVII-HVIII jýzjyldyqtarda bir jarym ghasyrgha sozylghan qazaq-jonghar soghysy. Al sovet-german soghysy – ókinishke qaray, Germaniya men Sovet Odaghy birigip, әlem júrtshylyghyna tanghan Ekinshi jahan soghysynyng bir bóligi ghana.

Ekinshi jahan soghysyn bastaghan qazaq halqy emes. Biz onyng mәjbýr qatysushysy ghanamyz. Áskery voenkomattar arqyly maydangha alynyp, aldynghy shepte  shayqasqan 700 mynnan astam qazaq azamattary boldy.  Al okoptyng ar jaghynda Vlasov armiyasynyng qatarynda, Týrkistan legionynda, UPA (Ukrainanyng kóterilisshiler armiyasy) qatarynda Qazaqstandy bolisheviktik biylikten qútqaru ýshin sanaly týrde soghysqan qazaq jigitteri de boldy. Tәuelsizdigimizdi qaytaryp alghan son, biz sol perzentterimizge nege keshegi sovettik alakózben qarauymyz kerek?  Biz ýshin okoptyng qay jaghynda soghyssa da, sol qazaqtardyn, sol maydangerlerding  bәri qymbat. Olardyng nemereleri men shóbereleri satqyndardyng úrpaghy dep aiyptalmay, sol sheyitterimiz resmy týrde aqtalghany әri ardaqtalghanyn  jón sanaymyn. Ári 9 Mamyr – qazaq halqy ýshin jenis kýni emes, ol maydanda qaza tapqan, keyin beybit kýnderde soghys jaraqatynan qaytys bolghan barsha maydangerlerdi eske alu kýni. 9 Mamyr mәrtebesi osylay ózgertiluge tiyis.

IYә, býginde tek janasha emes, aqiqat ústanymdar asa qajet. Meyli elde, meyli shet jerde jýrse de, úrpaqtary ózining qaru alyp soghysqan ata-babasyn, kommunistik biylikke qarsy shyqqanyn maqtan etui kerek.  Búl keshegi Jeltoqsan kóterilisine de qatysty. Alangha shyqqan jastardy býginde biz nege qúrmettep, ardaqtaymyz? Óitkeni olar kommunistik rejimge qarsy shyqty. Songhy kezde vatsap jelisinde keltirilgen derekterde  Jeltoqsan kóterilisinde qazaqtyng 64 qyzy men jigiti qaza tapqany aityla bastady. Múnyng bәri osy uaqytqa deyin jasyrylyp kelgen eken. Eger de bizde sovetsizdendiru jýrip, janasha kózqaraspen qarasaq, onda múnday adasular men jansaqtyqtar oryn almas edi. Sondyqtan eng qajettisi, taghy da aitamyn, búl – qúndylyqtardy qayta baghalau.

Jogharyda aitylghan lustrasiyalyq ýrdisting jýrmeuinen elimizdegi kadr mәselesi túralap qaldy. Kenestik kezennen shyqqan kadrlar «soqyr kórgeninen jazbaydy» demekshi, kenestik kezende kórgeninen alystap kete qoyghan joq. Josparlaushylyq, kózboyaushylyq, haltura, asyra silteu, raport qúmarlyq, jenúshynan jalghasu, bastyqtyng aldynda bas iyzeushilik, әsirese orystardyng aldynda qúrday jorghalaushylyq, orys tiline berilgen zansyz basymdyq órshigen ýstine órshidi.  Qazaq qoghamynda, әsirese kadr mәselesinde qúldyq psihologiya basym bolyp ketti. Onyng ishinde orysqa qúldyq, Reseyge qúldyq, eks-preziydentke qúldyq, basshylargha qúldyq psihologiyasy әli de joyylghan joq.

Marat Toqashbaev

Abai.kz